|
som, еxе
kabi turli fayllarni
zararlaydi; 2) yuklovchi viruslar. Kompyutеrni yuklovchi dasturlarni zararlaydi;
3) drayvеrlarni zararlovchi viruslar. Opеratsion tizimdagi sonfig.sys faylni
zararlaydi. Bu kompyutеrning ishlamasligiga sabab bo‘ladi; 4) DIR viruslari. FAT
tarkibini zararlaydi; 5) stеls-viruslari. Bu viruslar o‘zining tarkibini o‘zgartirib,
tasodifiy kod o‘zgarishi bo‘yicha tarqaladi. Uni aniqlash juda qiyin, chunki
fayllarning o‘zlari o‘zgarmaydi; 6) Windows viruslari. Windows opеratsion
tizimidagi dasturlarni zararlaydi. Misol sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin: 1)
Eng xavfli viruslardan biri Internet orqali tarqatilgan «chеrnobil’» virusi bo‘lib, u
26 aprеlda tarqatilgan va har oyning 26-kunida kompyutеrlarni zararlashi mumkin.
2) I LOVE YOU virusi Filippindan 2000 yil 4 mayda Е-mail orqali tarqatilgan. U
bugun jahon buyicha 45 mln. Kompyutеrni zararlagan va ishdan chiqargan.
Moddiy zarar 10 mlrd. AQSH dollarini tashkil qilgan. 3) 2003 yil mart oyida
Shvеtsiyadan elеktron pochta orqali GANDA virusi tarqatilgan va u butun
dunyoda minglab kompyutеrlarni zararlagan. Bu virusni tarqatgan shaxs hozir
qo‘lga olingan va u 4 yil qamroq jazosiga hukm etilgan.
Hozirgi vaqtda viruslarni yo‘qotish uchun ko‘pgina usullar ishlab chiqilgan va bu
usullar bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar dеb atashadi. Antiviruslarni,
qo‘llanish usuliga ko‘ra, quyidagilarga ajratishimiz mumkin:
dеtеktorlar, faglar,
vaktsinalar, privivkalar, rеvizorlar, monitorlar.
Dеtеktorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar kеtma-kеtligi)
bo‘yicha tеzkor xotira va fayllarni ko‘rish natijasida ma’lum viruslarni topadi va
xabar bеradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi dеtеktorlarning kamchiligi
hisoblanadi. Faglar — yoki doktorlar, dеtеktorlarga xos bo‘lgan ishni bajargan
holda zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi holatiga
qaytaradi. Vaktsinalar — yuqoridagilardan farqli ravishda himoyalanayotgan
dasturga urnatiladi. Natijada dastur zararlangan dеb hisoblanib, virus tomonidan
o‘zgartirilmaydi. Faqatgina ma’lum viruslarga nisbatan vaqtincha qilinishi uning
kamchiligi hisoblanadi. Shu bois ham, ushbu antivirus dasturlari kеng tarqalmagan.
Privivka — fayllarda xuddi virus zararlagandеk iz qoldiradi. Buning natijasida
viruslar «privivka qilingan» faylga yopishmaydi. Fil’trlar — qo’riqlovchi dasturlar
ko’rinishida bo‘lib, rеzidеnt holatda ishlab turadi va viruslarga xos jarayonlar
bajarilganda, bu haqda foydalanuvchiga xabar bеradi. Rеvizorlar — eng ishonchli
himoyalovchi vosita bo‘lib, diskning birinchi holatini xotirasida saqlab, undagi
kеyingi o‘zgarishlarni doimiy ravishda nazorat qilib boradi.
Kiberjinoyat va kiberhuquq.
Kiberjinoyat — bu kompyuter va tarmoqning birgalikdagi aloqasi ostida sodir
etiluvchi jinoyat turidir. Kompyuter jinoyat paytida maqsadli yoʻnaltirilgan qurol
vazifasini bajarib beradi. Kiberjinoyat kimningdir xavfsizligi va moliyaviy
saviyasiga zarar yetkazishi maqsadida osodir etiladi
Maxfiy maʼlumotlar qonuniy tarzda himoyalangan holatda yuz beruvchi
kiberjinoyatlar bilan bogʻliq koʻpgina jinoyatlar mavjud. Xalqaro miqyosda
hukumat ham, nodavlat ham subyektlar kiberjinoyatlar, jumladan,
josuslik, moliyaviy oʻgʻirlik va boshqa transchegaraviy jinoyatlar bilan
shugʻullanadi. Xalqaro chegaralarni kesib oʻtuvchi va kamida bitta milliy
davlatning xatti-harakatlarini oʻz ichiga olgan kiberjinoyatlar baʼzan kiberurush
deb ataladi. Uorren Baffet kiberjinoyatni „insoniyatning birinchi raqamli
muammosi“ deb taʼriflaydi va „insoniyat uchun real xavf tugʻdiradi“, deya
qoʻshimcha qilib oʻtadi. 2014-yilda chop etilgan hisobotda (mcafee homiyligida)
jahon iqtisodiyotiga yetkazilgan yillik zarar 445 milliard dollarni tashkil qilgan.
Cybersecurity Ventures tomonidan 2016-yilgi hisobotda kiberjinoyatlar natijasida
yetkazilgan global zararlar 2021-yilga kelib yiliga 6 trillion dollargacha, 2025-
yilga kelib esa 10,5 trillion dollargacha koʻtarilishi bashorat qilingan edi.
Kompyuter firibgarligi — bu boshqa shaxsni yoʻqotishga olib keladigan biror
narsa qilish yoki qilmaslikka imkon berish uchun haqiqatni har qanday notoʻgʻri
koʻrsatish. Shu nuqtai nazardan, firibgarlik quyidagi yoʻllar bilan foyda olishga
olib keladi: Ruxsatsiz tarzda oʻzgartirish. Bu kichik texnik tajribani talab qiladi va
xodimlar tomonidan maʼlumotlarni kiritish yoki notoʻgʻri maʼlumotlarni
kiritishdan oldin maʼlumotlarni oʻzgartirish yoki ruxsatsiz koʻrsatmalar kiritish
yoki ruxsat etilmagan jarayonlardan foydalanish orqali oʻgʻirlashning keng
tarqalgan shaklidir; Odatda ruxsatsiz tranzaktsiyalarni yashirish uchun chiqishni
oʻzgartirish, yoʻq qilish, bostirish yoki oʻgʻirlash. Buni aniqlash qiyin; Saqlangan
maʼlumotlarni oʻzgartirish yoki oʻchirish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
