Mavzu: Axborot haqida tushuncha. Axboriy jarayonlar. Darsning maqsadi

2-Mavzu: Jamiyatda axboriy jarayonlar, Axboratlashgan jamiyat Haqida tushuncha.

Mustaqil O’zbyekistonimizda kibyernyetika va informatikaning tarag’kiyot yo’li qanday kyechdi va bu fanlarning rivojlanish istiqbollari qanday, dyegan savollar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz.

Kibyernyetika va informatika soxasida ilmiy-tadkikot ishlarini olib borish va xalk xujaligiga joriy etish maqsadida 1956 yilda akadyemik M.T. O’rozboyev tashabbusi bilan O’zbyekiston Fanlar Akadyemiyasi tarkibida V. I. Romanovskiy nomli Matyematika instituti koshida Hisoblash tyexnikasi bo’limi ochildi. Unga V. K. Kobulov raxbar etib tayinlandi va 1958 yilda Ryespublikamizda ilk bor «Ural-1» rusumli EHM urnatildi.
1966 yilda Markaziy Osiyo mintaqasida O’zbyekiston Ryespublikasi Fanlar Akadyemiyasi tarkibida xisoblash markazi bo’lgan Kibyernyetika instituti, 1978 yilda esa uning asosida Kibyernyetika ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Xalq xo’jaligidagi turli masalalarni xal etishda algoritmlashtirish nazariyasini yaratish va rivojlantirishga akadyemik V. K. Qobulov boshchiligidagi birlashmaning yetakchi olimlari O’zbyekistonda kibyernyetikaning tarkib topishi va rivojlanish bosqichiga ulkan xissa qo’shishdi. Tasvirlarni tyekshirib bilish va sun'iy intyellyekt nazariyalari bo’yicha katta maktab yaratgan akadyemik M. M. Komilov, matyematik modyellash va xisoblash ekspyerimyenti, matyematika va myexanikaning murag’kab vazifalarini xal etishning mikdoriy-taxliliy usullari bo’yicha akadyemiklar F. B. Abutaliyev, B. A. Bondaryenko katta xizmatlarini ta'kidlash lozim. Uozirgi kunda akadyemik V. K. Kobulovni O’zbyekistonning barcha kibyernyetiklari uzlarining ustozi sifatida ko’rishadi va shuning uchun xam u insonni xurmat bilan mamlakatimiz kibyernyetikasining «otaxoni» dyeyishadi.
Davlat tomonidan tartibga solishning muhimligi va ryespublikada axborotlashtirish jarayonini tyezlashtirish zaruriyatini xisobga olib, O’zbyekiston Ryespublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992 yil 8 dyekabr qarori bilan Fan va tyexnika bo’yicha Davlat Kumitasi (FTDK) qoshida Axborotlashtirish bo’yicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi.
Mazkur qarorda byelgilab byerilgan asosiy vazifa va faoliyat yo’nalishlari doirasida UzR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga yunaltirilgan bir qator qonunlar qabul kilindi. Axborotlashtirish haqida (1993 yil, may), EHM va ma'lumotlar bazasi uchun dasturlarni xuquqiy muxofazalash haqidagi (1994 yil, may) qonunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDK Axborotlashtirish haqida Konunning koidalarini bajara borib, 1994 yil dyekabrida Vazirlar Maxkamasi O’zbyekiston Ryespublikasining axborotlashtirish kontsyeptsiyasini ma'kulladi. Ushbu Kontsyeptsiyaning asosiy maqsadi va unda qo’yilgan masalalar quyidagilardan iboratdir:
I. milliy axborot-xisoblash tarmog’ini yaratish;
II. axborotlarga tovar sifatida yondashishning iqtisodiy, xuquqiy va mye'yoriy xujjatlarini yuritish;
III. axborotlarni qayta ishlashning jaxon standartlariga rioya qilish;
IV. informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish;
V. axborotlar tyexnologiyasi soxasidagi fundamyental tadkikotlarni rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlash;
VI. informatika vositalari foydalanuvchilarini tayyorlash tizimini muvofiqlashtirish.
Kontsyeptsiyaning asosiy koidalari xisobga olingan «O’zbyekiston Ryespublikasining axborotlashtirish dasturi» ishlab chiqildi. U uch maqsadli dasturni uz ichiga oladi:
a) milliy axborot-xisoblash tarmog’i;
b) EHMni matyematik va dasturiy ta'minlash;
v) shaxsiy kompyutyer.
Mazkur dasturda vazirlik va maxkama axborot tarmoklari, Milliy axborot-xisoblash tarmog’ini yaratish, kompyu­tyer va xisoblash tyexnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot tyexnologiyalari soxasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, xujjatlashtirishning mye'yoriy-uslubiy va xuquqiy tizimini yaratish va boshqalar joy olgan.
O’zbyekiston axborot tyexnologiyalarini tadbik etish va rivojlantirish uchun talay intyellyektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akadyemiyasi, oliy va urta maxsus o’quv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyutyer tyexnikasi, aloqa, dasturiy va axborot ta'minoti, axborot tizimlari bo’yicha malakali xodimlar ishlamoqda.
Xalk xujaligining ushbu yunalishida O’zbyekiston Ryespublikasi xam yukorida byelgilab byerilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan jamiyat sari shaxdam kadamlar bilan bormokda.
Buning yorqin dalili sifatida 1997 yil 29 avgustda qabul kilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni, O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chakirik V syessiyasida Pryezidyent I. Karimov ko’targan masalalar yuzasidan 2001 yil 23 mayda Vazirlar Maxkamasining «2001—2005 yillarda kompyutyer va axborot tyexnologiyalarini rivojlantirish, «Intyernyet»ning xalkaro axborot tizimlariga kyeng kirib borishini ta'minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarorini va 2001 yilning may oyida ryespublikamizda birinchi marta utkazilgan Internet fyestivalini aytib o’tish mumkin.
Yuqoridagi qarorni amalga oshirish maqsadida ko’plab ishlar amalga oshirildi va yana bir qator ishlarni amalga oshirish ryejalashtirilgan.
Bugungi kunda ryespublika ta'lim muassasalarida ming­lab kompyutyerlar mavjud bo’lib, ularning asosiy qismini Pentium rusumli zamonaviy kompyutyerlar tashkil etadi. Bu kompyutyerlar zaruriy dasturiy maxsulotlar bilan ta'minlangan. Ta'lim muassasalarida, shu jumladan, akadyemik litsyey va kasb-xunar kollyejlarida Internet xalkaro axborot tarmog’idan va elyektron pochta xizmatidan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormokda. Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bo’lgan ilg’or va zamonaviy informatsion-pyedagogik tyexnologiyalarni urganish, ularni o’quv jarayoniga tadbik etish, oliy o’quv yurt­lari, akadyemik litsyeylar va kasb-xunar kollyejlari o’rtasida yagona axborot tarmog’ini tashkil etish, o’quv jarayoniga kullash uchun dasturiy maxsulotlar ishlab chiqish, virtual kutubxonalar tashkil etish va ularni uzluksiz tarzda jaxonda mavjud va ryespublika ta'lim muassasalarida tayyorlanayotgan elyektron darsliklar bilan boyitish kabilar byelgilangan.
XXI asrda oliy va urta maxsus o’quv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bo’lishlari lozim. Shu sababli Ryespublikamizda ta`lim soxasida xam boshqa soxalardagi kabi katta o’zgarishlar amalga oshirilmokda.
Ta'lim soxasiga axborot tyexnologiyalarini joriy etish, informatika bo’yicha mutaxassis kadrlarni tayyorlashda Nizomiy nomidagi Toshkyent Davlat pyedagogika univyersityeti profyessor-uki­tuvchilari xam o’zlarining munosib ulush­­larini qo’shib kyelmokdalar.
Ular tomonidan olib borilayotgan ilmiy-uslubiy tadkikotlarida informatikaning urta umumta'limda, urta maxsus va kasb-xunar ta'limida, jumladan, kasb-xunar kollyejlari va akadyemik litsyeylarda, oliy o’quv yurtlarining bakalavr va magistratura bosqichlarida ukitish uslubiyoti, yangi axborot tyexnologiyalarini ta'lim jarayonida kullash muammolari kabi masalalar uz yechimlarini topgan.
O’zbyekiston Ryespublikasi Pryezidyentining 2002 yil 30 maydagi «Kompyutyerlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya tyexnologiyalarini joriy etish to’g’risida»gi farmoni va uni bajarilishini ta'minlash yulida Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 6 iyundagi maxsus qarori Ryespublikamizda informatika va axborot tyexnologiyalarini rivojlantirishda yana bir muhim bosqich bo’lib koldi.
Zamonaviy jamiyatda insonning ishlab chiqarish faoliyati umumlashgan ishlab chiqarish (UICh) doirasida kyechmokda. UICh bir-biri bilan uzviy bog’liq fizik(moddiy) xamda axboriy-mantikiy qismlardan iborat. Ishlab chiqarishning axboriy-mantikiy qismiga kuch byergan mamlakatlar yukori ish unumdorligi va zamonaviy, xaridorgir maxsulotlar ishlab chiqarishga erishganliklari ma'lum. Axboriy-mantikiy ishlab chiqarish (AMICh)ning ryesurslari asosini axborot, myexnat vositalarini esa xisoblash tyexnikasi, uning dasturiy ta'minoti, axborot tyexnologiyalari va boshqalar tashkil qiladi.