Mavzu: avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida xisoblash texnikasining roli

^{Axborot texnologiyalari}

MAVZU: AVTOMATLASHTIRILGAN BOSHQARUV TIZIMLARIDA XISOBLASH TEXNIKASINING ROLI

R E J A.

Kirish.

1. 
   Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni rivojlantirish istiqbollari
   
2. 
   Mustaxissislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan tashkiliy va
   
3. 
   texnikaviy jihatdan ta’minlanishi.
   
4. 
   O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning avtomatlashtirilgan ish joylari:
   

a) Tovarshunos - iqtisodchi AIJ.

b) iqtisodchi - rejalashtiruvchining AIJ.

v) Baholar bo`yicha iqtisodchining AIJ.

4.Buxgalterning AIJ.

Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) o`z ishi joyida joylashgan mutaxassisning axborot va hisoblashga ehtiyojlarini ta’minlovchi apparat hamda dasturiy vositalar majmuidir AIJ muxitidagi mutaxassisdan amaliy va tizimiy dasturlash bo`yicha maxsus bilimlar talab kilinmaydi. Undan urganilayotgan xodisaning ashyoli sohasidagi muljal ola bilish talab etiladi.

EHM foydalanuvchilarining bevosita ish joylariga yakinlashtirish mutaxassislar akliy mehnatini avtomatlashtirish shakllaridan biridir. Bu narsa odam bilan mashinaning o`zaro munosabatidagi ruxiy tusikka barham beradi.

1.Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni rivojlantirish istiqbollari.

Xo`jalik yuritish mexanizmini takomillashtirish, yangi samarali va ildam to`zilmalarni izlash, boshqaruvning hozirgi zamon usullaridan foydalanish so`ngi yillarda matlubot kooperatsiyasi faoliyati uchun xos bo`lib qolmoqda. Bu jarayonlar bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan yangi mazmun kasb etadi.

Bunda boshqaruv faoliyatida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanishiga muhim ahamiyat berilmoqda. Avtomatlashtirilgan ish joylari yaratish boshqaruv vazifalarini avtomatlashtirish uchun elektron hisoblash mashinalaridan foydalanishining.Bu bobda matlubot kooperatsiyasi tizimidagi mutaxassislar avtomatlashtirilgan ish joyini rivojlanshtirish, tashkiliy va texnik jihatdan ta’minlashning holati hamda istiqbollari ko`rib chiqiladi, buxgalter avtomatlashtirilgan ish joyini axborot bilan ta’minlash tavsiflanadi, matlubot kooperatsiyasi tashkilotlari va korxonalaridagi buxgalterning tovar ishlari (operatsiyalari) hamda buxgalteriya hisobining boshqa uchastkalari yo`zasidan buxgalteriya bo`yicha avtomatlashtirilgan ish joyi tadqiq etiladi. Avtomatlashtirilgan ish joylar yaratishda erishilgan so`ngi yutuqlardan foydalanish istiqbolli yo`nalishdir. Hozirgi vaqtda matlubot kooperatsiyasidagi boshqaruvning turli darajalarida boshqaruv vazifalarni avtomatlashtirish darajasi turlichadir.

Chunonchi, respublika kasaba uyushmalari darajasida boshqaruv vazifalari o`rtaga 53 fond, viloyat kasaba uyushmalari jamiyatlarida -8,7 fond, ulgurji bazalarda-10,2 fond, matlubot jamiyatlarida - 2,3 fond avtomatlashtirilgan. Umumiy matlubot kooperatsiyasida axborotning taxminan 6 fondi avtomatlashtirilgan tarzda ishlanmoqda.

O`zbekiston matlubot uyushmasida axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish va ishlatish masalalari bilan Bosh hisoblash arkazi (BXM) shug`ullanmoqda.

Hozirgi vaqtda 20ta ulgurji bazada, 42ta chakana savdo korxonasi va matlubot jamiyatida, 7ta umumiy ovqatlanish korxonasida axborot avtomatlashtirilgan tarzda ishlanmoqda. Ulgurji bazalarda mutaxassislarning 129ta avtomatlashtirilgan ish joylari ishlab turibdi. Kelajakda axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish ko`lamlarini kengaytirish, shuningdek ishlab turganlari samaradorligini oshirish ko`zda tutilmoqda. Xozir avtomatlashtirilgan tizimlar Toshkent, Samarkand,

Buxoro, Andijon va Fargona viloyatlarida ishlab turgan bo`lsa, 2000 yilgacha o`lga mumkin. Buning ustiga matlubot xajmi kichiq bo`lib, hozirgi EHMlar atlashtirilgan tarzda ishlash va saqlash uchun

avtomatlashtirilgangan ish joylari. Davrda bunday tizimlarni O`zbekistonning barcha viloyatlarida va

Qoraqalpog`iston Respublikasida yaratish muljallanmokda. Bunda axborotni ishlash texnologiyasi sohasidagi AIJlar e’tiborga olinadi.

2. Mutaxassislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan tashkiliy va texnikaviy jihatdan ta’minlanishi.

O`zbekiston mutaxassislari AIJlari ham shaxsiy EHMlar yaratilgan ES- 1022 xilidagi universal EHMlar yordamida ulgurji bazalar respublika uyushmasi ma’lumotlarini ishlash avtomatlashtirilgan. Bu EHMlar tarkibida ES-7990 displey majmui ishlatilmoqda, boshqarish qurilmasiga 32 tagacha terminalni ulash

mumkin. Terminlar sifatida ES-7927 xilidagi displeydan va klaviatura bilan taminlangan ES-7934 yoki ES-7936 xilidagi faol ATsPlardan foydalaniladi. O`zbekiston matlubot uyushmasining bosh hisoblash markazi asosan axborotni ishlashni avtomatlashtirish loyihalarini universal EHMlar negizida ko`paytiradi. Bizningcha, hozirgi vaqtda EHMlar negizida avtomatlashtirilgan tizimlar yaratishni jadallashtirish zarur.

Ular asosida hisoblash shaxobchasini ham yaratish jamiyatlari darajasida ishlayotgan axborot

quvvati bu axborotni avtomatikligidadur. Shaxsiy EHMlarning axborot uzatish vositalari vaqtning muayyan ko`lamida turli AIJlar o`rtasida ma’lumotlar ayirboshlashni ta’minlaydi. AIJ ulgurji korxonaga ishlashning yangi shakllariga o`tish, axborotni soddalashtirish, qog`ozdan qutulish imkonini beradi, chunki etkazib beruvchilar va haridorlarni biriktirishni rejalashtirish, etkazib beruvchilarga tovarlar uchun assortiment kesimida buyurtmalar tuzish, tranzit va ombor oborotining nisbatini belgilash, tovar zaxiralari me’yorlarini qulay holga keltirish mumkin bo`ladi. Bundan tashqari tovarlarni saqlash bo`yicha harajatlar va yo`qotishlarning kamayishi, aylanma mablag`lar aylanuvchanligining jadallashuvi, tovar aylanishi o`sish suratlarining ortib borishini hisobga olish va nazorat qilish usullarining takomillashuvi, bir xillangan hujjatlashtirishni qo`llash ta’minlanadi.

3. O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning O`zbekistondagi mutaxassislar AIJlari ulgurji savdo korxonalarida keng tarkalgan. Tovarshunos sotuvchilar, buxgalterlar, reja rejalashtiruvchi iqtisodchilar

va baholar bo`yicha iqtisodchilar singari mutaxassislar o`z vazifalarni displeylarda bajaradilar.

Barcha AIJlar yagona ichki axborot bazasidan foydalanishi tufayli buxgalter AIJlarini o`rganish uchun boshqa mutaxassislar AIJlari to`g`risida tushunchaga ega bo`lishi kerak. Binobarin, avval tovarshunos-sotuvchi, baholar bo`yich "Tovarlar jo`natishga tovar kuzati jo`natilganiga shaxsiy omborining

yurtma fakturalari (sut ikki hujjat jo`natma savdosining Toshkent Respublika jo`natmasida).

olishda TNBR tranzaktsiyasi bajarilgandan qaydonlariga shaxslar hisobotlarini tuzish» vazifasi TNBN hal etiladi.

MAVZU: AXBOROTNI MUHOFAZAQILISHNING DAVLAT TIZIMI

Himoyalash texnologiyasi personali tashkilotning kimmatli axborotlarini ximoyalash qoidalariga rioya qilishga undovchi boshqarish va cheklash xarakteriga ega bo‘lgan chora-tadbirlarni uz ichiga oladi. Tashkiliy ximoyalash elementi boshqa barcha elementlarni yagona tizimga boglovchi omil bo‘lib xisoblanadi. Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, axborotlarni ximoyalash tizimlari tarkibida tashkiliy himoyalash 50—60 % ni tashkil qiladi. Bu hol ko‘p omillarga bog‘liq, jumladan, axborotlarni tashkiliy himoyalashning asosiy tomoni amalda ximoyalashning printsipi va usullarini bajaruvchi personalini tanlash, joylashtirish va o‘rgatish xisoblanadi. Axborotlarni himoyalashning tashkiliy chora-tadbirlari tashkilot xavfsizligi xizmatining me’yoriy uslubiy xujjatlarida uz aksini topadi. Shu munosabat bilan ko‘p hollarda yuqorida ko‘rilgan tizim elementlarining yagona nomi — axborotni tashkiliy-huquqiy

ximoyalash elementini ishlatadilar. Axborotlarni muxandis-texnik ximoyalash elementi - texnik vositalar kompleksi yordamida hudud, bino va qurilmalarni qo‘riklashni tashkil qilish hamda texnik tekshirish vositalariga qarshi sust va faol kurash uchun muljallangan. Texnik ximoyalash vositalarining narxi baland bulsada, axborot tizimini ximoyalashda bu element muhim ahamiyatga ega. Axborotni himoyalashning dasturiy-matematik elementi kompyuter, lokal tarmoq va turli axborot tizimlarida qayta ishlanadigan va saklanadigan kimmatli axborotlarni ximoyalash uchun muljallangan.

Shuning uchun «Kompyuter tizimlari va tarmoqlarida axborotni himoyalash» kursini o‘qitishdan maqsad:

1. 
   Axborotlarni uzatishda xavfsizlikni ta’minlashga qo‘yiladigan talablarni bevosita quyidagi atamalardan aniqlash mumkin: konfidentsiallik, autentifikatsiya, yaxlitlikni saqlash, yolg‘onning mumkin emasligi, foydalanuvchanlik, foydalanuvchanlikni boshqarish.
   
2. 
   Ko‘p xollarda yaratuvchi e’tiboridan chetda qolgan himoya sistemasining kamchiliklarini aniqlash maqsadida muammoga qarshi tomonning nuqtai nazaridan qarash lozim. Boshqacha aytganda, himoyaning u yoki bu mexanizmi yoki algoritmini yaratishda mumkin bo‘lgan qarshi choralarni ham ko‘rish lozim.
   
3. 
   Himoya vositalaridan barcha qarshi choralar majmuasini xisobga olgan xolda foydalanish lozim.
   
4. 
   Xavfsizlikni ta’minlash choralari sistemasi yaratilganidan so‘ng bu choralarni qachon va qaerda qo‘llash masalasini yechish lozim. Bu fizikaviy joy (ma’lum himoya vositasini qo‘llash uchun tarmoq nuqtasini tanlash) yoki xavfsizlikni ta’minlovchi mantiqiy zanjirdagi joy (masalan, informatsiya uzatuvchi protokol satxi yoki satxlarini tanlash) bo‘lishi mumkin.
   
5. 
   Himoya vositalari, odatda, ma’lum algoritm va protokoldan farqlanadi. Ularga binoan barcha himoyadan manfaatdor informatsiyasining qandaydir qismi maxfiy bo‘lib qolishi shart (masalan, shifr kaliti ko‘rinishida). Bu esa, o‘z navbatida, bunday maxfiy informatsiyani yaratish, taqsimlash va himoyalash metodlarini ishlab chiqish zaruriyatini tug‘diradi. Ma’lumki internet tarmoqlararo informatsiya almashinuvini ta’minlavchi magistiraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar manba’iga kirish, qisqa vaqt ichida ko‘plab ma’lumotlar yig‘ish ishlab chiqarishning va uning texnik vositalarini masofadan turib boshqarish mumkin. Shu bilan bir qatorda internetning ushbu imkoniyatlaridan foydalanib turmoqdagi begona kompyuterlarni boshqarish ularning ma’lumotlar bazasiga kirish, nusxa ko‘chirish g‘arazli maqsadda turli xil viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlarni amalga oshirsh mumkin. Internetda mavjud bo‘lgan ushbu xavf, informatsion xavfsizlik muammolari bevosita tarmoqlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi.
   

Bizning oldingi paragraflarda qayd etib o‘tganimizdek ixtiyoriy tarmoq xizmatini o‘zaro kelishilgan qoida (protokol) asosida ishlovchi juftlik «Server» va «Mijoz» dastur ta’minoti bajaradi. Ushbu protokollar miqyosida ham «Server», ham «Mijoz» dasturlari ruxsat etilgan amallarini (operatsiya) bajarish vositalariga ega. Masalan, NTTR protokoldagi formatlash komandalari Web sahifalarida joylashtirilgan tovush, vidio animatsiyalar va har xil aktiv ob’ektlar ko‘rinishidagi mikrodasturlar. Xuddi shunday ruxsat etilgan operatsiyalar, aktiv ob’ektlardan foydalanib internetda ba’zi bir noqonuniy harakatlarni oshirish tarmoqdagi kompyuterlarga va ma’lumotlar ba’zasiga kirish hamda ularga tahdid solish mumkin bo‘ladi.

MAVZU: SHAPE EDIT VA CROP USKUNALAR TO`PLAMLARI YORDAMIDA KONTURLAR BILAN ISHLASH

Shape tweening juda kuchli elementlardan. Bu asbobdan to’gri foydalanishni

ugranamiz. 1 qadam. Yangi “spektakl”("спектакль"(movie)) yarating. File ->new yoki Ctrl+N yordamida 2 qadam. To’gridan to’gri stseanaga obyektlarni soling ( bu amalni Movie clip yoki Graphics yaratib bulib belgilarni kutubhonadan movie ko’chrib qo’yishni unitmang) Hoqlagan narsangizni soling, morfing uchun quyidagi lar ham bo’ladi:

• Flash asboblaridan hoqlagan narsani soling.

• bmp, giff, jpeg kengaytgichli fayllarni import qiling. (agarda shuday

qilmoqchi blsangiz Break apart - modify ->break apart yoki ctrl +B bosishni

unitmang) yoki trace bitmap (modify->trace bitmap) bajaring. Bunday qilishi

maslahat qilmagan bular edim sababi katta bulib ketadi.

• Fleshni import qilingan belgilari.

• Albatta Flashdagi matn yoki shriftni foydalanig.

3 qadam.Oxirgi kadrni yarating,u bosh bo’lishi kerak. (kursorni, masalan, 10(

20, 30, 100) kadrlarga suring, sichqonchani ong tomoni bosiladi va "insert blank

keyframe" (bosh kadr qo’yish) bosiladi. Yoki hoqlagan freymga sichqoncha bilan

chertiladi va F7 tugmasi bosiladi.Keyin (kursor oxirgi freymda turadi) boshqa rasmni yarating yoki gif, jpeg , bmp faylaridan import qiling (oxirida (trace bitmap)bajarish esdan chiqmasin).Birinchi kadrda rasm bilan matnlarni birgalikda qo’yish ham imkoniyatlari mavjud. Fahat shuni esda tutish kerkaki birinchi va oxirgi kardlarda guruhlangan rasmlar, belgilar bo’lmasligi kerak agarda guruhlangan belgilar bo’lsa Break apart ni bajaring.

4 qadam . Yana bir marta guruhlar ajratilganligini tekshiring – bu quyidagicha

bajariladi. Rasmga sichqoncha bilan cherting –agarda uning atrofida kvadrat paydo

bo’lsa если belgini uzi hech ajratilmasa – tezlik bilan ctrl+b tugmalarini bosing. Agarda rasmlar birinchi va oxirgi kadrlarda “qara rangli” bulib ko’rinsa u holda hammasi joyida. 5 qadam . Birinchi kadrga ekki marta sichqoncha bilan cherting (yoki sichqionchani ong tomoni – properties yordamida bajaring). 6 qadam . Tweening ni tanlang. Menuchdan "Shape tweening" bajaring. 7 qadam . Distributive optsyasi doyra shaklidagi rasmlarga qul keladi. Angularni esa burchaklari, egilishlari ko’p bo’lgan rasmlar ushun qullaniladi. Oxirida plaу (Ctrl-Enter) tugmasini bosing.

Maxsus shakllar - Custom Shape (proizvolnaya figura) - [U] - xar xil tayёr shakllar chizish. Xususiyatlar satridagi Shape soxasi ёrdamida kerakli shaklni tanlashimiz mumkin.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

• shakl chizilish xolatini uzgartirish tugmalari (yangi katlamda - Create New

Shape Layer, fakat yul - Create New Work Path, aktiv katlamda - Filled

Region)

• shakl turini tanlash tugmalari.

• shakl chizish yullari (Unconstrained - ixtiёriy, Square - teng tomonli, Fixed

Size - kursatilgan razmerli, Proportional - proportsiyali).

• Layer Style - rang bilan buyash turi

Kul - Hand (ruka) - [H] - agar rasm ekranga tulik sigmasa u xolda bu ish kurolni

tanlab sichkoncha ёrdamida rasmni siljitish mumkin. Rasmni ekranning ung va pastki

kismlarda joylashgan kurib chikish soxalar orkali xam siljitish mumkin, ammo bu ish

kurol ёrdamida siljitish kulayrok va bu ish kurolni xoxlagan vaktda "bush joy"

(probel) tugmasini bosib turib vaktinchaga ёkib turish mumkin. Bush joyni

kuyvorsangiz ish kurol yana avvaldagi xolatga kaytadi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

• Actual Pixels [Ctrl+Alt+0] - 100% ekran xolatiga utish tugmasi , ushbu

xolatda rasmning 1 piksel ekrandagi 1 pikselga mos buladi

• Fit On Screen [Ctrl+0] - tulik ekran xolatiga utish tushmasi. Bu tugma

ёrdamida rasm oyna xajmigacha chuziladi.

• Print Size - kogozga bosma (pechatlanib) chikganda kanday chikishini

kursatuvchi tugma.

Lupa - Zoom (lupa) - [Z] - ekrandagi rasmni kurish masshtab foizini uzgartirish

mumkin. Yakinlashtirish uchun sichkoncha bilan kerakli rasm kismiga kursatib bir

marta bosish kerak, ёki yakinrok kurish kerak bulgan soxani sichkoncha bilan bosib

turib tanlash kerak. Agar esa uzoklashtirish kerak bulsa u xolda klaviaturada Alt

tugmasini bosib turib sichkoncha bilan rasmga bir marta bosamiz. Ushbu ёrdamchi

tugma xarakatlarni tezkor tugmalar orkali xam bajarish mumkin: Zoom In

[Ctrl+Plyus] - rasmni yakinlashtirish, Zoom Out [Ctrl+Minus] - rasmni

uzoklashtirish, Actual Pixels [Ctrl+Alt+0] - rasmni 100% ekran xolatiga utish

tugmasi, Ctrl+Alt+Plyus - rasmni oyna bilan birgalikda kattalashtirish,

Ctrl+Alt+Minus - rasmni oyna bilan birgalikda kichkinalashtirish, Fit On Screen

[Ctrl+0] - rasm va oynani tulik ekran xolatiga utkazish.