Mavzu: atrof – muhit monitoringi

O’ZBEKISTONDA ATROF-MUHIT MONITORINGI AMALGA OSHIRISH
O'zbekistonda qishloq va suv xo'jaligi, tog'-kon, kimyo, me-tallurgiya va boshqa sanoat tarmoqlarining so'nggi 30—40 yil davo-mida tez sur'atlar bilan rivojlanishi natijasida atrof-muhitda kuch-li o'zgarishlar ro'y berdi, mintaqaviy va mahalliy ekologik muam-molar kelib chiqdi. Natijada atrof-muhit holatini muntazam kuza­tish, nazorat qilish va boshqarishning yagona davlat tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish zarurati tug'ildi.

Atrof-muhit monitoringi mamlakatimizdagi bir qancha muas-sasa va tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.

Atmosfera havosi va suv havzalarining ifloslanishi O'zbekiston Gidrometeorologiya Bosh boshqarmasi tomonidan, yerosti suvla-rining ifloslanishi, noxush tabiiy geografik jarayonlarning rivojla­nishi O'zbekiston Geologiya vazirligiga qarashli «O'zbekgidro-geologiya» korxonasi tomonidan, tuproqlarning sho'rlanishi va grunt suvlari me'yori, kollektor suvlari minerallashuv darajasi Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi tomonidan, o'rmonlar holati O'r-mon xo'jaligi qo'mitasi tomonidan, atrof-muhitning inson salo-matligiga ta'siri bilan bog'liq boigan masalalar Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan kuzatib, nazorat qilib turiladi. Bu tashkilot va muassasalarning monitoring sohasidagi faoliyati Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo'mitasi tomonidan boshqariladi. Bu qo'mita atrof-muhit bo'yicha turli axborot va ma'lumotlarni yig'ib, yuzaga kel-gan ekologik vaziyatni baholaydi. Noxush ahvol vujudga kelgan bo'lsa, tegishli tashkilotlarga xabar berish bilan birga uning oldini olish bo'yicha tegishli chora-tadbirlarni belgilaydi va ularning bajarilishini nazorat qiladi.

Atrof-muhit monitoringini kuzatish va nazorat qilish turli usul-larda olib boriladi: aerokosmik, avtomatik laboratoriyalar, ko'chma laboratoriyalar va h.k.

Aerokosmik usul bilan atmosfera havo massalarining yo'na-lishi, havoning ifloslanishi, tog'lardagi muzliklar, qorliklar rejimi, luproq va o'simlik qoplamlarining holati, ekinlarning o'sishi, ularning holati hamda hosildorligi kuzatib turiladi. O'zbekiston-ning ma'lum bir hududi aerokosmik usulda kuzatilayotganda olin-к;т ma'lumotlar avtomatik ravishda tegishli tashkilotlarga uzatib turiladi.

Atmosfera havosi monitoringi O'zbekiston hududida asosiy gidrometeorologik stansiya va postlar (avtomatik ravishda ishlaydi-gan maxsus uychalar — Post-2)da amalga oshiriladi.

Atmosfera va suv tarkibidagi zararli, ifioslantiruvchi moddalar miqdori maxsus laboratoriyalarda kimyoviy usullar yordamida aniqlanadi.

Sanoat rivojlangan hududlarda maxsus kuzatish asosan sta-tsionar (doimiy), marshrutli va harakatdagi postlarda olib boriladi. Mazkur postlarda gazlaming miqdori avtomatik usulda aniqlanadi.

Suv havzalarining ifloslanishi ham muntazam ravishda kuzatib va nazorat qilib turiladi. Daryolar, kanal va kollektor suvlarining ifloslanish darajasi bir yo'la bir necha joylarida yuqoriqismida, sanoat markazlari va shaharlarga kirish joylarda, ichkarisida va chiqish joyida) aniqlanadi.

Yil davomida mamlakatimiz bo'yicha olib borilgan kuzatish va nazorat ma'lumotlari yig'ilib, o'rtacha oylik ko'rsatkichlar aniqlanadi. Tuproq, suv va o'simliklardagi turli zararli chiqindilar, asosan, sanoat korxonalari atrofida, pestitsidlar ekinzorlar va ular hududidagi suv havzalarida kuzatiladi va nazorat qilib turiladi.

Sug'oriladigan hududlarda tuproqning sho'rlanishi bo'yicha kuzatish va nazorat amalga oshiriladi. Kuzatish va nazorat ma'lu­motlari yilda ikki marta — 1-aprel va 1-oktabrda yig'iladi.

Yaylovlar asosan aerokosmik usulda kuzatiladi va nazorat qilib turiladi.

Dunyoning ko'p davlatlaridagi atrof tabiiy muxitning jadal sur`atlarda ifloslanishi va bu ifloslanishlarning qavo orqali er usti va ost suvlari tuproqdagi migrasion jara¸nlar orqali transchegaraviy tarqalishi ekologik nazorat va monitoringni kontnental va global (umumplanetar darajada tashkil etsh exti¸jini keltirib chiqardi.)

Masalan, eramizdjan avvalgi VIII asrdagi muzliklardagi kremiyning miqdori 1996 yildagiga nisbatan 500 marta kam bolgan. AqShda 1950 yildan 1970 yil ichida kislotali ¸mqirlardagi RN miqdori 4.6-dan 4.1-6.5 gacha o'zgartiriladi.

1972 yildagi Stokgolmdagi BMTning atrof muxit boyicha otkzilgan konferensiya ekologik monitoringning (EM) global tizimi tuzilishining asosiy tamoyillarin ma`qullagan va uning qarorlari asosida BMTning atrof muxit boyicha dasturi YuNEP yaratilgan. Bu dasturda BMTning Bosh assambliyasi xozirgi muxitni saqlash va yaxshilashning tezkor va samarali chora tadbirlarining zarurligi tan olingan YuNEP Kengashi ozining 1973 yildagi birinchi majlisida biosfera

Resurslarini muxofaza qilish va kishilar qamda ekotizimlarining farovonligi boyicha kompleks samarali tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bolgan blimlarini chuqurlashtirish maqsadida turli mutaxassisliklar olimlarni ¸rdamida tabiiy va inson tomonidan yaratilgan ekotizimlarni organishni ta`minlash qaqidagi rejalarni e`lon qildi.

1973-74 yillarda BMT YuNEPning ATMGMT atrof muqit monitoringlari boyicha Dasturini ma`qulladi.
* Atmosferaning global degrdasiyasi va uning iqlimiga ta`sirini baqolash.

*Ifloslantiruvchi larning royxatini aniqlash.

*Biosferani ifloslantiruvchilarini miqdorini va tarqalishini baqolash (ayniqsa inson va xayvonlarning ozuqa zanjirini ifloslantiruvchilar).

*Xalqaro masshtabdagi noxush ofatlarni oldini olish tizimini yaratish va takomillashtirish.

*Kishilarni salomatligin, farovon xa¸tini xavfsizligini xozirda va kelajakda, atrof t'abiiy muxitni aklli boshqarish uchun axborot tay¸rlash.

*Fon monitoringi boyicha tavsiyalarni ishlab chiqish.

*Monito'ring tizximlar sxemalarini takomillashtirish.

*qishloq xojaligi ishlab chiqarish bilan boqliq bolgan dolzarb muammolarni vujudga kelishini baxolash (Afrika , Osi¸, Rossiya) .

*Er usti ekotizimlarining atrof muxitni ifloslanishiga bolgan reaksiyasini baqolash ATMGMTning pirovard maqsadlari quyidagilar xisoblanadi.

*Ifloslantiruvchilarni atrof muxitga tashlanish ularni fazoda tarqalish va vaqtini darajasini o'rnatish.

*Tashlanayotgan ifloslantiruvchi va zararlya maxsulotlarning oqimini tezligini va aylanish mikdorlarini aniklash;

*Davlatlar ortasida na`muna. olish va taxlillarni kiyoslash va monitoringini tashkil etishda ozaro tajriba almashishni ta`minlaydi;

* Ifloslantiruvchilarga karshi kurashni boshqarish boyicha. global va mintakaviy masshtabdagi qarorlarni qabul qilish uchuya axborotlar bilan ta`minlash;

*Atrof muxitni muxofaza qilish soxasida standartlashtirish tizimiyai yaratish;

Xalqaro masshtabda bu standartlar standartlash boyicha xalqaro tashkilot (1SO) tomonidan ishlab chikarilgan: 1SO 9000 guruxi atrof muxigni cifatini boshkarish boyicha, 1SO 14000 guruxi atrof muxitni xolati 6oyicha xalqaro strndartlar tizimini yaratish ishlarini olib boradi.

1990y.da Xarbiy sputnik jarayonlaridan foydalanib (Rossiya, AKSh, Xitoy, Ukraina, Kozoqiston, Litva) "Global EM" Xalkaro loyixasi ishlab chiqiqaradi.

1992y.da Rio-de -Janeyro (Braziliya)da BMT nint "Atrof muxit va rivojlanish konferensiyasi bolib otdi.

1993 - 95 yillar YuNEP tomonidan dunyo okeanlarini va dengizlarini dengiz kemalaridan tushadigan ifloslantirishlarni oldini olish boyicha xalqaro konvensiya dasturi amalga oshirildi.

2) Xozir O'zbekiston Davlat Tabiatni muxofaza kilish qomitasi taxliliy nazorat Davlat inspeksiyasi (ANID1-1) Respublika boyicha xavo muxiti, tuprok va ochik suv xavzalari monitoringi yagona sxemasini yaragish buyicha ishlarni davom ettirmoqda. ANIDIniig asosiy maqsadi ifloslantiruchi manbaalarining monitoringi Dasturini (IMM) amalga oshirish, tashkil etish va olib borishga, O'zbekistok Respubl.iklsi xududida tuproq, oqava va ichimlik suvlari va sanoat chiqindilari xolatini nazorat qilishga qaratilgan. IMM dasturiga kiritilgan barcha viloyatlar boyicha atrof muxitni ifloslantiruvchi manbaalarning royxatini aniqlashtirish muntazam ravishda olib borilmokda.

IMM dasturiga binoan Respublikadagi asosiy atrof muxitni ifloslantiruvchi manbaalar - korxonalarning ish faoliyati muntazam ravishda kuzatib boriladi. Masalan, . Angren GRES, Tosh G'RES, Oxangaronsement, Quvasoysement zavodlari, Toshkent shaxri va Respublika viloyatlaridagi tozalash inshootlari va boshqalar.

Xozir Respubl.ikada yuzaga kelgan ekologik monitoring tuzilishi ularning ikki yonalishi boyycha tashkil topgan:

*Tabiiy atrof muxitning sifat xolatini kuzatshi:, uning sifatiga antropogen ta`sir ostida sodir bolishi mumkin bolgan ozgarishlarni istiqbolli tarzda kompleks baxolash;

*T'abiat muxitlar boyicha ifloslantiruvchi manbalarini hisobga olish.

Ekologik monitoringning amaldagi tuzilishi sifat darajasi bilan farq qiladi va turli maksadlar uchun toplanadi. ANIDI yuzaga kelgan axborot tizimini qayta tashkil qilish va takomillashtirish uchun aloqador vazirliklarva idoralar bilan xamkorlikda, tabiiy - muxit va uni ifloslantirish manbalarining xolatinn yagona davlat monitoring tizimini shakllantiradi

Mana shu maqsadlarda "Tabiiy atrof - muxitning davlat monitoringi tog'risida" nizom ishlab chiqilgan, ushbu nizom at'rof tabiiy muxitning ifloslantirish holati va manbaal.ari monitoringini ama1lga oshirish boyicha vazirliklar va yadoralar faoliyatlarini muvofiqlashtirishni belgilab beradi.

Mazkur nizom ¡zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 03.04.2002 yil 111-sonli qarori bilan tasdiklangan.

Korsatilgan karorlarni amalga oshirish maqsadida Davlat tabiat qomitasiga aloqador vazirliklar va tashkilotlar bi.lan birgalikda atrof -muxitning xolati to'g'risida davlat monitoringi va ma`lumotlar axborot bankining yagona tarmog'i yaratilgan.

Bu tarmoq tizim ma`lumotlarni boshkarish umummilliy tuzilmagi va atrof muxit soxasidagi ma`lumotlar uyg'unligi va yakdil/iggini ta`minlovchi mexanizmi boladi.

Bu qaror kabul kiluvchi shaxslar va boshka ma`sul xodimlar optimal karor qabul kilish uchun anik axborot olishlarida kafolat bolib xizmat qiladi. Bunday tizimning elementlaridan biri ¡zbekiston Respublikasi uchun atrof- muxit sifati indikatorini ishlab chiqarish xisoblanadi. Bu indikatorlar 5-10 yillik kuzatishlar natijasida erishilgan korsatkichlar asosida. ishlab chikiladi.

O'zbekistonda tabiiy atrof -muxit xolatining monitoringi uchun ekologik indikatorlar loyixasi BMT Taraqkiyot dasturi (BMTTD) ' tomonidan. kollab-quvvatlagan, atrof - muhitni muxofaza qilish boyicha Uzbokiston Respublikasi xukumati "Atrof -muxit" Dasturining komponenti xisoblanadi.

Loyixaning maqsadi - atrof muxitni muqofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muxofaza qil ish tadbirlarini bajarish soxasida asoslangan boshkaruv qarorlarini kabul kilish uchun O'zbekistonda atrof - muxit xolatining monitoring tizimini takomillashtirishdan iborat.

Mazkur loyixaning asosiy vazifalari quydagilar xisoblanadi.

* Turli davlat va nodavlat tashkilotlari olib boradigan ma`lumotlarni toplash boyich xarakatlarni muvofiqlashtirishga ¸rdam beradigan mavjud xalkaro va milliy tajribalar asosida atrof - muxitning sifat indikatorlar tizimini yaratish;

* Indikatorlarni turlarga ajratish va ularni shakllantirish qamda oydalanish tartibini belgilash;

*Ekologik indikatorlarni tanlash jarayonida md`sul xidimlardan tortib ilmiy doiralariga, nodavlat tashkilotlari va jamoatchilik organlarining barchasi ishtirok etadi.

Indiktor sifatida 91 korsatkich tanlab olinadi, ULAardan 68 korsatkich ShEMKO (Sharqiy Evropa, Kavkaz va markaziy Osi¸) uchun asosiy toplam katoriga kiradi, 23 tasi esa mamlakatimiznint aloxida sharoitlarini aks ettiradi. Mazkur loyixani amalga oshirishda atrof -muxit monitoringi va baholash boyicha ishchi gurux tomonidan foydalaniladigan uslubiyat va yondashuvlardan foydalaniladi.

3) Jamoatchilik ekologik monitoringi davlat tlshkiloti ekomoitoringidano foydalanmaydigan oz makoniga ega. Bular kichik shaqarlar kop sonli aholi puntlari, kichik daryolar, aloxida suv xavzalari kabi atrof tabiiy muxitiga uyushmagan ta`sir etuvchi manbalar xisoblanadi. (jadval 5.1)
Jamoatchilik monitoringini asosiy maqsadi ekologik axboroti aloxida etib borishini kuchaytirish xisoblanadi. Bu "ATM muhofazasi qonuniga qarama qarshi,ya`ni davlatni axborotlarga bolgan monopoliyasidan chiqish va davlat idralari ega bolmagan ma`lumotlarni, xamda ularni umumlashtirib, taxlil. kilib,turli auditoriyalarga moslashtirish yollari bilan erishiladi. Odatda jamoatchilik ekologik monitoringi (JEM) xokimiyat organlariga murojat qilish uchun, iflrslantiruvchi - korxonalarga ta`sir qilish uchun va kuzatilayotgan ob`ekt xolatini yaxshilash uchun tog'ridan - tog'ri xarakatlarni otkazish uchun, umuman faol qarorlarni qabul qilish uchun tashkil etilgan. JEM jamoatchilik ekologik nazorat uchun axborot bazasi bo'lib xizmat qiladi.

JEMning kuproq samara beradigan vazifalariga kuyidagilar kiradi:

1) Al'ternativ axborot kanalini yaratish; aholini falokatlar va favkulodda xodisalar xakida ogoxlantirish samarasini va ekologik nazorati tezkorligini oshirish.

2) Davlat tabiatni muxofaza qilish dasturiga kirshilmagan ¸ki toliq organilmagan ob`ektlarni kuzatish;

3) Turli sabablarga kora avval e`tibor berilmagan muammolarga dikkatni jalb qilish.

4) Ekolsgik ta`lim va tarbiyani rivojlantirish;

5) Loyixalarni taxlil kilish - ya`ni loyixa amalga oshiriladigan vaqtda, uni loyixalashtirilayotganda oldindan aytilgan fikrlarning o tasdiqini ¸ki real eologik okibatlarni baxolash.

EMni o'tkazishda jamoatchilikning qatnashishi quyidagicha bolishi mumkin;

Ta`sir manbalari va chiqindilar monitoringi.
"Tashlama va chiqindilarni nazorat kilish, chiqindilarni joylashtirish va yokotip, resurslardan va tayyor maxsulotdan foydalanish kabi vazifalar oddiy usullar bilan xal qilinishi mumkin, jumladan maxsus jixozlarni talab qilmasdan . (yuzaki kuzatish, surat olib xujjatlashtirish va x.k.).
2. Ta`sir omillari monitoringi.

Ta`sirning fizikaviy, kimyoviiy va biologik omillari bo'ladi. bir kator vazifalar nisbatan oddiy asbob - uskunalar yordamida echilishi mumkin. Fakat o'lchov asbob-uskunalari, o'lchash va natijalarini ishlash usullyari attestasiyadan o'tgan bolishi kerak. Bu talablar jamoatchi ekologlar tomonidan kup xollarda bajarilmaydi va buning okibatida o'lchash qonuniyatlari, xamda olingan miqdoriy natijalar gumonli bo'lishi mumkin.

3. Biosfera xolati monitoringi.

Geofizik: (atmosfera, okean, quruklik kgzasi daryo va kollar bilan birgalikda) va biologik monitoring. JEM biotaning jadal ta`sirli zotsalarini ximoya kilish uchun otkazilishi mumkin.

JEM kichik daryolarning xolatini, ularning okavalari va ifloslanishini kuzatishda, ayniqsa koproq samarali boladi. Bu ob`ektlar xolatini yaxshilash boyicha konkret chora - tadbirlarni qabul kilish muammosiga axolini jalb qilish imkoniyatlarini oshiradi.

ATMning jadal ifloslanishi va bu ifloslanishlarning xavo oqimi, er usti va osti suvlari, tuprokdagi jarayonlar orqali transchegaraviy tarqalishi ekologik nazorat va ekologik monitoringni kontinental' va global (umumplanetar darajada tashkil etish zaruratini, yana ATMGMT vujudga kelishiga sabab bolgan.

O'zbekiston Davlat Tabiatni muxofaza qilish qomitasi taxliliy nazorat Davlat inspeksiyasi (ANIDI) Respublika boyicha xavo muhitini, tuproq va ochiq suv havzalari monitoringi yagona sxemasini yaratish boyicha ish olib boradi. U ikki yo'nalishda tashkil etiladi:

1. tabiiy atrof - muhitining sifat holatini kuzatish uning sifatiga bolgan ta`sirlar natijasidagi ozgarmshlarni istiqbolli kompleks baholash;

2. tabiat muhitlari boyicha ifloslantirish manbalarini xisobga olish;

Jamoatchilik ekologik monitoringini maqsadi ekologik axborotni axoliga etib borishini kuchaytirish, ya`ni davlat idoralari ega bolmagan ma`lumotlarni umumlashtirish, taxlil kilish, turli auditoriyalarga moslashtirib etkazishdan iborat.

ADABIYOTLAR
1. Usmonov M.B., Rustamboеv M.X., Xolmuminov J.T. va boshk. Ekologiya xukuki. T.: “Uzbеkiston yozuvchilar uyushmasi” 2001 y.

2. Yormatov D. Norqulov A. Avazov Sh. Sultonov N. Sanoat ekologiyasi «O`zbеkiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti. Toshkеnt 2007 y.

3. Otaboyev S. Nabiyev M. Inson va biosfera. T. O’qituvchi . 1995. 307b.

4.To’xtayev A, Xamidov A, Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. T. O’qituvchi .1994.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1994.

6. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. O’zbekiston 1992.

7. O’zbekiston «Ekologiya xabarnomasi» jurnali sonlari.

8. G'ulomov P. Inson va tabiat. T. O'qituvchi. 1990.

9. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. “Nasaf” 2003 y.

10. Xolmurodov N. Surxondaryo tabiati va uning muxofazasi. T. “Chinor” 1998 y.

11. Ergashev A. “Umummiy ekologiya” T. O’qit. 2003 y.