Mavzu: Atmosfera yog’inlari va ularning er sirtida taqsimlanishi. Atmosfera yogʻinlari

Mavzu: Atmosfera yog’inlari va ularning er sirtida taqsimlanishi.

Atmosfera yogʻinlari – bulutlardan yogʻadigan yoki havoda suv buglarining kondensatlanishi natijasida yer yuzasiga va oʻsimliklar sirtiga tushadi-gan tomchi yoki muz holatidagi suv. Bulutlardan yomgʻir, qor, hoʻl qor va muz dona-chalari, doʻl va hokazo yogʻadi. Havodagi suv bugʻlaridan shudring, qirov, bulduruq va boshqa hosil boʻladi. Oʻta sovigan yomgir, tu-man yer yuzasida va narsalar ustida muz qatlamlari hosil qiladi. Atmosfera yogʻinlari davom-li va oʻrtacha tezlikda, jala shaklida va mayda shivalab yogʻuvchi yogʻinlarga aj-ratiladi. Davomli va oʻrtacha tezlikda yogʻuvchi Atmosfera yogʻinlari qatlamli yomgʻir beruvchi va yuqori qatlam bulutlardan yogʻadi. Jala boʻlib yogadigan Atmosfera yogʻinlari yomgʻirlitoʻp bulutlardan yirik tomchi yoki pagʻa-pagʻa qor, mayda muz donachalari, yezda esa doʻl sha-klida yogʻadi, tusatdan katta tezlik bilan boshlanib, tezda tuxtaydi, issiq davrda esa momaqaldiroq bilan birgalikda oʻtadi. Mayda shivalab yogʻuvchi Atmosfera yogʻinlari qatlamli bulutlardan (ba’zan tumanlardan) mayda tomchi va tez eriydigan qor shaklida yogʻadi. Atmosfera yogʻinlari meteorologik stansiyalarda yomgʻir oʻlchagich, yogin ulchagich va plyuvi-ograflar, katta maydonlarda esa radio-lokatorlar yorda-mida Ulchanadi. Yerga tushgan Atmosfera yogʻinlari mikdo-ri suv balansini koʻrsatadigan mm bilan, jadalligi esa vaqt birligi (min., soat, sutka)dagi miqdori (mm) bilan ulchanadi. Atmosfera yogʻinlari miqdori Oʻrta Osiyo hududi boʻylab gʻoyat notekis taqsimlanadi. Ularning yillik miqdori tekisliklarda oʻrtacha 100 – 200 mm, togʻ oldi va togʻli rayonlarda 500 – 1000 mm, ba’zan 1500 mm va undan koʻproq. Yogʻinlar tekisliklarning katta qismida, togʻ oldi va ba’zi tomi rayonlarda yoz oylarida eng kam, bahor (mart – aprel) yoki kuz (oktabr – noyabr)da eng koʻp yogʻadi. Shimoliy va baland togli rayonlarda esa eng koʻp yogʻingarchilik aprel – may oylarida kuzatiladi. Yezda faqat togli rayonlardagina yogʻingarchilik boʻladi. Oʻrta Osiyoning yogʻinlari kam tushadigan rayonlarida yoginlarning sut-kalik maksimum ekstremal miqdori 30 – 50 mm, yogʻingarchilik koʻp boʻladigan rayonlarda esa sutkalik maksimum miqdor 100 mm va undan koʻproq. Atmosfera yogʻinlari kuzatila-digan kunlar soni bir yilda 40 – 200 oʻrtasida oʻzgarib turadi. Atmosfera yogʻinlari qish – bahor davrida yerda tuproq nam zaxira-sini hosil qiladi, bu esa qishloq xoʻjaligida katta ahamiyatga ega. Atmosfera yogʻinlari yetarli (yiliga 200 mm va undan koʻproq) boʻlgan sharoitlarda eqilgan ekin tabiiy nam hisobiga unib chikadi, natijada birinchi sugorishni keyinroqqa surish mumkin boʻladi.Hamid Abdullayev, Olga Subbotina.
ATMOSFERA YOG’INLARI – bulutlardan yog’adigan yoki havoda suv bug’larining kondensatlanishi natijasida yer yuzasiga va o’simliklar sirtiga tushadigan tomchi yoki muz holatidagi suv. Bulutlardan yomg’ir, qor, ho’l qor va muz donachalari, do’l va hokazolar yog’adi. Havodagi suv bug’laridan shudring, qirov, bulduruq va boshqalar hosil bo’ladi. O’ta sovigan yomg’ir, tuman yer yuzasida va narsalar ustida muz qatlamlari hosil qiladi. Atmosfera yog’inlari davomli va o’rtacha tezlikda, jala shaklida va mayda shivalab yog’uvchi yog’inlarga ajratiladi. Davomli va o’rtacha tezlikda yog’uvchi Atmosfera yog’inlari qatlamli yomg’ir beruvchi va yuqori qatlam bulutlardan yog’adi. Jala bo’lib yog’adigan Atmosfera yog’inlari yomg’irlito’p bulutlardan yirik tomchi yoki pag’a-pag’a qor, mayda muz donachalari, yozda esa do’l shaklida yog’adi, tusatdan katta tezlik bilan boshlanib, tezda to’xtaydi, issiq davrda esa momaqaldiroq bilan birgalikda o’tadi. Mayda shivalab yog’uvchi Atmosfera yog’inlari qatlamli bulutlardan (ba’zan tumanlardan) mayda tomchi va tez eriydigan qor shaklida yog’adi. Atmosfera yog’inlari meteorologik stansiyalarda yomg’ir o’lchagich, yogin o’lchagich va plyuviograflar, katta maydonlarda esa radiolokatorlar yordamida o’lchanadi. Yerga tushgan Atmosfera yog’inlari miqdori suv balansini ko’rsatadigan millimetr bilan, jadalligi esa vaqt birligi (min., soat, sutka) dagi miqdori (millimetr) bilan o’lchanadi. Atmosfera yog’inlari miqdori O’rta Osiyo hududi bo’ylab g’oyat notekis taqsimlanadi. Ularning yillik miqdori tekisliklarda o’rtacha 100 — 200 millimetr, tog’ oldi va tog’li rayonlarda 500 — 1000 millimetr, ba’zan 1500 millimetr va undan ko’proq. Yog’inlar tekisliklarning katta qismida, tog’oldi va ba’zi tomi rayonlarda yoz oylarida eng kam, bahor (mart — aprel) yoki kuz (oktabr — noyabr) da eng ko’p yog’adi. Shimol va baland tog’li rayonlarda esa eng ko’p yog’ingarchilik aprel — may oylarida kuzatiladi. Yozda faqat tog’li rayonlardagina yog’ingarchilik bo’ladi. O’rta Osiyoning yog’inlari kam tushadigan rayonlarida yog’inlarning sutkalik maksimum ekstremal miqdori 30 — 50 millimetr, yog’ingarchilik ko’p bo’ladigan rayonlarda esa sutkalik maksimum miqdor 100 millimetr va undan ko’proq. Atmosfera yog’inlari kuzatiladigan kunlar soni bir yilda 40 — 200 o’rtasida o’zgarib turadi. Atmosfera yog’inlari qish — bahor davrida erda tuproq nam zaxirasini hosil qiladi, bu esa qishloq xo’ajligida kata ahamiyatga ega. Atmosfera yog’inlari yetarli (yiliga 200 millimetr va undan ko’proq) bo’lgan sharoitlarda ekilgan ekin tabiiy nam hisobiga unib chiqadi, natijada birinchi sug’orishni keyinroqqa surish mumkin bo’ladi. Hamid Abdullayev, Olga Subbotina.