Mavzu: Atmosfera yogʻinlari

Mavzu:O’rta Osiyoda gidrologiya fanini rivojlanish tarixi.
O’rta asrning buyuk olimi Muhammad ibn Muso al-Xorzmiy (783-850 yillar) o’zi boshchiligida tuzilgan “Mamun dunyo xaritasi” (prof.H.H.Hasanov iborasi bilan “Dunyo atlasi”)ga izoh sifatida “Kitobu surat al-arz” ni bitadi (arz-yer, surat-ko’rinish, qiyofa). Unda shaharlar, tog’lar bilan bir qatorda dengizlar, daryolar haqida ham malumotlar keltiriladi. Yuqoridagilardan tashqari kitobda “G’arbiy tashqi dengiz” (Atlantika okeani), “Qulzum dengizi” (Qizil dengiz), “Yashil dengiz” (Hind okeani), “Chashma (buloq) nomlari” kabi sarlavhali gidrografik bayonnomalar bor. Yuqorida tilga olingan “Atlas”da esa Nil daryosi havzasiniig, dengizlar qirg’oqlari turli shakllarining chizmalari, Azov va Qora dengiz xaritalari berilgan.
Beruniyning “Hindiston” asarining 58-bobi okeanlar, dengizlar, ulardagi suv qalqishi hodisalarini o’rganishga bag’ishlangan. Asarning 18-bobida esa Hindiston daryolari, mamlakatni o’rab turgan dengizlar, ko’rfazlar qo’ltiqlar haqida umumiy malumotlar keltiriladi. Ushbu asarning 25-bobida esa daryolar haqidagi bilimlar yanada chuqurlashtirilib, ularning boshlanish qismi, u yerlardagi gidrologik shart-sharoitlar, oqim rejimi, to’yinish manbalari, daryolar o’zanida kechadigan gidrodinamik jarayonlar va ularning oqibatlari batafsil bayon etilgan.
Yuqoridagilarning isboti sifatida Beruniy asarlaridan ayrim parchalar keltiramiz. Masalan, “Hindiston” asarida quyidagicha yozadi: “Tog’ etaklarida va sharqirama daryolar yonida toshlar kattaroq, tog’lardan uzoqdagi (joylarda) va daryo (oqimi tezligi) susayishi bilan toshlar kichikroq, daryolar sekin oqadigan va (ularning) ko’llar-to’qaylar hamda dengizga quyilish joyiga kelganda qumlar uchraydi”. Beruniy tomonidan yozib qoldirilgan bu xulosa gidrologiyaning asosiy qismlaridan biri bo’lgan zamonaviy gidrodinamika fanining bizga malum bo’lgan qonunlariga to’la mos keladi.
Beruniyning “Hindiston” asarida “Okeanologaya”ga oid qimmatli malumotlar keltirilgan: “Odamzod yashaydigan yerning g’arbida bir dengiz borkim, Muhit deyilur, yunonlar uni O’qiyonus deydilar”. Asarda Muhit dengizi (Atlantika okeani)ning janubiy, o’rta va shimo.shy qismlari qirg’oqlarida yashaydigan xalqlar, davlatlar, qo’ltiqlar haqida batafsil axborot berilgan. Masalan, Beruniy shunday yozadi: “Uning qirg’og’i janubda eng uzoq chegaradan boshlanib, Sudon mamlakatiga ro’baru bo’lgan joyda Uzg’ist, Chekka Sus, Tanja, keyin Andalus, al-Jaloliqo, Saqlab (Slavyan) chegaralarini kesib o’tadi. Shimolroqda-saqlablar oldida, ushbu dengizdan katta bir qo’ltiq ajralib, Bulg’or yerlariga yaqinlashib keladi. Ular bu qo’ltiqni Varang (Boltiq) dengizi deb biladilar.”. Shunga o’xshash batafsil malumotlar Tinch (“Sharqiy dengiz” yoki “Sharqiy muhit”) va Hind (“Ulug’ Dengiz”) okeanlari haqida ham keltirilgan.
Dengizlar Bo’ntus (Qora dengiz), Shom (O’rta dengiz), Xazar (Kaspiy) dengizi, Xorazm (Orol) dengizi, Issiqko’l, ularga quyiladigan daryolar (Etil-Volga, Nil, Jayhun, Yaksart va boshqalar) gidrografik nuqtai-nazardan ancha to’la, tariflangan. Beruniy o’z asarlarida, ayniqsa Qizil dengizdan Nil etagiga ariq (kanal) qazish tarixiga, Amudaryo va Qoraqum tarixiga oid juda ko’p qimmatli malumotlarni keltiradi. Masalan, “Geodeziya” asarida Ptolemey (Batlimus)ning “Geografiya”si yozilgan davrdan o’z davrigacha Amudaryo tarixiga oid malumotlarni tahlil qilib, tegishli xulosalar chiqaradi. Malum bo’lishicha, Amudaryo shu davr ichida (I asrdan XI asrgacha) uch marta o’z o’zanini o’zgartirgan. Dastlab, yani Ptolemey davrida Amudaryo Jurjon (Xazar, Kaspiy) dengiziga, so’ng shimolga burilib, Orol dengiziga, Beruniy davrida esa yana janubga burilib, Sariqamish (Qiz) dengiziga quyilgan.
Beruniy asarlarida Yer kurrasida suv eroziyasi bilan bog’liq holda kechadigan eroziya-akkumlyatsiya jarayonlari, ularning oqibatlari ham yoritilgan: “. dengiz va quruqlik doim bir-biri bilan muhorabada bo’ladi, yani dengizlar quruqlikka, quruqliklar esa dengizga aylanib turadi”. Asarda bu jarayonlarga yorqin misollar keltiriladi.