Mavzu: Atmosfera havosina tushadigan chiqindilarni kemaytiriw uchun qo'llaniladigan texnik va tashkil etish is-choralari haqida.
Sanoat korhonalarining tabora rivojlanib borishi. Transport vositalarining ko`payishi, kommunal ob’ektlar ahlathonalarning ko`payishi va boshqalar atmosfera havosining ifloslanishdan muhofaza qilishning taqozo etadi. Mazkur masala faqat gigiena fani oldidagi masala bo`lib qolmasdan, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala hamdir. Agar bu masala vaqtida echilmasa keyinchalik uni echish qiyin bo`lib qoladi. Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun 3 ta tadbirni amalga oShirish ko`zda tutiladi. Bular: tehnologik, loyihalash hamda sanitariya – tehnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oShirilsa, turar joylarda atmosfera havosining ifloslanishini ruhsat etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo`ladi. Tehnologik tadbirlar – atmosfera havosini muhofaza qilishda tehnologik tadbirlarning ahamiyati katta. TekShirish natijalariga qarab, ob’ektlarga qarab va atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindilar miqdorini kamaytirish yo ki mutlok to`htatish mumkin bo`ladi. Buning uchun sanoat korhonalaridagi tehnologik jarayo nlar takomillashtirilishi zarur. Shunda hatto chiqindisiz yo ki kam chiqindili mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo`ladi. Bunday jarayo n berk jarayo n deyilib, bunda chiqindilar umuman bo`lmaydi yo ki bunday chiqindilardan boshqa mahsulot tayyo rlanadi. Chiqindisiz yo ki kam chiqindili korhonalar o`z ichiga kompleks tashkiliy, tehnologik jarayo nlarni oladi. Bunda hom ashyo tayyo rlash, bor materiallardan to`la-tekis foydalanish, ularni chiqindi sifatida tashqi muhitga tashlamaslik borasida yo `l-yurik, tavsiyalar ishlab chiqiladi.Chiqindisiz mahsulot ishlab chiqish nazariy jihatdan qulay bo`lsa-da, amalda uni boshqarish juda murakkab hisoblanadi. Shuning uchun ham ko`pincha kam chiqindili ishlab chiqish korhonalariga katta ahamiyat beriladi. Hozir chiqindisiz korhonalar soni juda kam desa bo`ladi.Ko`p mahsulotlar sifatsiz bo`lgani, Davlat standartiga to`g`ri kelmasligi tufayli ulardan qayta ishlab chiqarishda foydalanilmaydi, va natijada ular muhitni ifloslantiruvchi manbaga aylanib kolmoqda. Hozir ba’zi metall ishlab chiqarish korhonalar chiqindisiz tehnologiyaga o`tgan masalan, qora metallurgiya kombinatlari, ma’danlarni yangi usullar bilan ya’ni kokssiz domna o`choqlarisiz eritish usullarini qo`llamoqdalar. Mazkur usullar bo`yicha ma’danlar tarkibidagi metallar tabiiy gaz yo ki vodorod yo rdamida ajratib olinadi. Bunday tehnologiyada tashqi muhitni ifloslantiruvchi bosqis juda kam bo`ladi. Bunda domna pechidagi kul va aglamerat chiqindilar bo`lmaydi. Oqibatda atmosfera havosiga tashlanadigan gaz chang va boshqa omillar o`z-o`zidan yo `qoladi. Mazkur usul bilan po`lat eritilganda atmosfera havosiga tuShadigan SO2 gazi chang va boshqa zararli omillar kamayadi. Korhona chiqindilaridan to`la tukis foydlanishga imkon tug`iladi. Rangli metallurgiya korhonalarida nikel, volfram ishlab chiqarishda ham chiqindilar miqdori tabora kamayib bormoqda. Keyingi vaqtlarda azotli o`g`it ishlab chiqarish korhonalarida ham hom ashyo lar to`la to`kis chiqitsiz ishlab chiqarilmoqda. Atmosferani ifloslantiruvchi kimyo viy moddalardan qayta foydalanilmoqda. Chiqindili zavodlarda mahsus moslamalardan foydalanib, korhonalardan ajralib chiqayo tgan gazlar Shuningdek zararli moddalar tutib qolinadi va qaytadan mahsulot ishlab chiqarishga joriy etiladi. Tehnologik jarayo nlarda olov yo kib qizdirish o`rniga elektr toqidan foydalanish ham chiqindilar sonini kamaytiradi. Masalan Moskvadagi aluminiy zavodida alyuminning elektr induktsion pechlarda eritishga o`tish tufayli atmosfera havosiga tuShadigan zararli moddalar soni ancha kamaydi. Tehnologik jarayo nlarning berkligini ta’minlash ma’sulotlarning bir joydan ikkinchi joyga transportyo r lentalar vositasida jo`natish ayniqsa, chang chiqaruvchi moddalar bilan ishlashda suvli yo ki havoli transportirovka vositalaridan foydalanish zararli moddalar miqdorini ancha kamaytiradi. Tehnologik jarayo nlar biror daqiqa bo`lsa ham to`htab qolmasligi kerak. Agar jarayo n to`htab qoladigan bo`lsa, chiqindilar to`planib, atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug`dirishi mumkin. Shuni aytish kerakki, yuqorida aytib o`tilganlar atmosfera havosini mutlaq ifloslanishdan holi qilmaydi. Ammo Shunga qaramay sanitariya vrachi sanoat korhonalarining injener va tehnik hodimlari bilan birga atmosfera havosini chiqindilardan muhofaza qilishga harakat qilishi lozim Ozon qatla-mining yemirilishi natijasida ozon “tuynugi” hosil bo’ldi. Mazkur tuynuk-dan Yer yuzasiga ultrabinafsha nurlarining kirib kelishi donli ekinlar hosilini keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning teri raki kasaliga chalinishlariga sabab bo’lishi aniqlangan. 1989-yil 81 mamlakat olimlari, mutaha-ssislari hamda davlat arboblari qabul qilgan “Ozon qatlamini muhofaza qilish Xelsinki Deklaratsiyasi” da 2000-yilga qadar freon gazlaridan ishlab chiqariladi-gan mahsulotlarni kamaytirib boorish tad-birlari belgilab berildi. Natijada so’nggi yillarda ozon “tuynugi” ning maydoni qis-qarib bormoqda. Cho’llanish. Hozirgi kunda cho’llanish jarayoni, ya’ni hosildor yerlarning, yaylovlarning cho’lga aylanishi tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’lmoqda. Tabiiy onillarga asosan qurg’oqchilik kiradi. Masalan, 1968-1974-yillarda Sahroi Kabirning sohil mintaqasida falokatli qurg’oqchilik oqibatida Chad ko’li maydonining 60 foizidan ortig’i, Neger, Senegal daryolari qurib qoldi, namlik yetishmasligi natijasida yaylovlarning mahsuldorligi keskin kamaydi, cho’l 100-150 kilometrga savannaga bostirib kirdi.Insonning yerdan noto’g’ri foydalanishi natijasida katta-katta maydonlarda hosildor yerlar cho’lga aylanmoqda.Hozirgi paytda inson faoliyati ta’sirida 9 million kvadrat kilometr maydonda cho’l hosil bo’lgan. Har yil taxminan 21 million gektar yer to’liq buzilib cho’lga aylanmoqda. Har yili sug’orilayotgan yerlarning 6 million gektar maydoni cho’lga aylanadi.Hozirgi paytda cho’llanishning oldini olish bo’yicha muntazam ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda. Keniya davlatining poytaxti Nayrobida cho’llashishga qarshi kurashni muvofiqlashtiruvchi tashkilot faoliyat ko’rsatib turibdi.
