Mavzu: Asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishning moliyaviy jihatlari Reja Kirish

1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, tarkibiy tuzilmasi va samaradorligi
Umumlashtirilgan ko’rinishda asosiy kapital mehnat vositalariga (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar, dastgohlar, transport vositalari va foydali foydalanish muddati 12 oydan oshadigan boshqa vositalar) sarflangan (joylashtirilgan) kapital qiymatining bir qismidir. XYSning buxgalteriya balansida asosiy kapital aylanmadan tashqaridagi aktivlar sifatida aks ettiriladi. Uning asosini asosiy vositalar tashkil etadi. Bu aktiv-larning boshqa elementlari, ya’ni nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli qo’yish (joylashtirish), uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar, bevosita yoki bilvosita asosiy kapitalni kengaytirilgan, ilmiy-sig’imli ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va mahsulotni yaratish jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va ishlab chiqarishning moddiy-texnikaviy asosi shaklida amal qiladigan unumli kapitalning qismi sifatida maydonga chiqadi. Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo’lgan qiymatning quyidagi uch funktsional shakllarida harakat qilishini anglatadi: ¹
 pulli;
 unumli;
 tovarli.
Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda olishni va mehnat vositalarining takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan farqli o’laroq asosiy kapital o’zining iste’mol shaklini birdaniga yo’qotmaydi, ya’ni davomli muddatda eskiradi. Yangidan yaratilayotgan mahsulotga u o’zining qiy-matini asta-sekinlik bilan, eskirish darajasiga qarab o’tkazadi va to’liq qayta tiklanganga qadar ko’plab ishlab chiqarish tsikllari davomida uni tiklab boradi. Bu jarayon amortizatsiya deb ataladi va u o’rnatilgan me’yorlarga muvofiq ravishda har oyda hisoblanadi. Ma’naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vositalari boshlang’ich qiymatini to’liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb ataladi. Bu davr tugaganidan so’ng asosiy kapitalga avanslashtirilgan pulli qiymat o’z aylanishini tugatadi va yana mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga etgunga qadar o’tkazilayotgan qiymat asta-sekinlik bilan va uzluksiz ravishda amortizatsiya fondi ko’rinishida jamg’arilib boriladi hamda shundan keyin u iste’mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklash uchun ishlatiladi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyum-lashgan shakli sifatida asosiy fondlar - uzoq vaqt davo-mida natural-iste’molli shaklda ishlab chiqarish jara-yonida foydalanilayotgan moddiy boyliklar yig’indisi - maydonga chiqadi. Iqtisodiy mo’ljallanganligiga ko’ra aso-siy fondlar quyidagilarga bo’linadi:  asosiy ishlab chiqarish fondlari;  noishlab chiqarish asosiy fondlari. Ishlab chiqarish jarayonida buyumlashgan-natural shaklda ishtirok etadigan va ko’plab ishlab chiqarish tsikllari davomida o’zining qiymatini tayyor mahsulotga qismlarga bo’lib o’tkazuvchi mehnat vositalariga asosiy ishlab chiqarish fondlari deyiladi. Noishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibiga XYSning balansida bo’lgan va noishlab chiqarish maqsad-lari uchun foydalanishga mo’ljallangan XYSning mulklari kiradi. Ular bo’yicha amortizatsiya hisoblanmaydi. Bu fondlarning qiymati ularning eskirishi munosabati bilan XYSning foydasi hisobidan takror ishlab chiqariladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining tarkibiy tuzil-masi tarmoq, texnologik, ishlab chiqarish va xizmat qilish muddati (yoshi) jihatidan turli tuzilmalarga bo’linishi mumkin. Tarmoq tuzilmasi alohida olingan tarmoqdagi asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatining butun iqtisodiyot bo’yicha shu fondlar qiymatidagi salmog’ini xarakterlaydi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining texnologik tuzilmasi alohida guruh ichidagi ular turli ko’rinishlarining salmog’ini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan mehnat vositalari turli ko’rinishlarining nisbatidan iborat bo’lib, investitsiyalarning texnologik ilg’orligi va ularning oqilona joylashtirilganligini aks ettiradi. Asosiy fondlarning xizmat qilish muddati (yoshi) jihatidan tarkibiy tuzilmasi ularning ahvolini yosh guruhlari va takror ishlab chiqarish sur’atlari bo’yicha ifodalaydi. Keyingi yillarda asosiy fondlarning etarli darajada faol takror ishlab chiqarilmaganligi uchun ularning yoshi va eskirishi ortib bormoqda. Asosiy fondlar pul shaklida baholanadi va hisob-lanadi hamda buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida aks ettiriladi. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:  binolar;  inshootlar (neft va gaz qazib oluvchi, gidrotexnik, transport xo’jaligi inshootlari va boshqalar);  uzatuvchi moslamalar (elektr uzatuvchi, aloqa, quvurlar va h.k.);  ishchi va kuch mashinalari va dastgohlari;  o’lchovchi va tartibga soluvchi (o’zgartiruvchi) asbob (pribor)lar va qurilmalar;  uy-joylar;  hisoblash texnikasi va orgtexnika;  transport vositalari;  asbob(instrument)lar;  ishlab chiqarish va xo’jalik asbob(inventar)lari va buyumlari;  ishchi va mahsuldor qoramollar;  ko’p yillik o’simliklar. Yuqoridagilardan tashqari asosiy vositalarning tarki-biga yana tashkilotning mulkida bo’lgan er maydonlari, tabiatdan foydalanish obyektlari (suv, qazilma boylik-lari va boshqa tabiiy resurslar), asosiy vositalarning ijaraga olingan obyektlari ham kiradi.
Ishchi va kuch mashinalari hamda dastgohlari, o’lchovchi va tartibga soluvchi (o’zgartiruvchi) qurilmalar hamda asbob (pribor)lar, hisoblash texnikasi, transport vositalari, asbob(instrument)lar, ishlab chiqarish va xo’jalik ashyo- (inventar)lari, odatda, asosiy fondlarning aktiv qismiga kiritilib, ular mehnat predmetlariga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Ularning qolgan qismlari esa asosiy fondlar-ning passiv qismiga kiritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy kapital aktiv qismining maksimal ravishda oshirilishi eng muhim vazifalardan biri bo’lib hisoblanadi. Asosiy kapital doiraviy aylanishining samarador-ligini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq:  moliyaviy nuqtai-nazardan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi moliyaviy resurslar tegishli fondlarining tashkil etilishi bilan birga yuz beradi. Bu bir vaqtning o’zida ham asosiy kapital va ham aylanma kapital aylanishiga to’liq tegishlidir;  shu doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini baholash muhim hisoblanadi;  ishlayotgan ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va eskirgan asosiy ishlab chiqarish fondlarini yangilashning o’z vaqtida amalga oshirilishi samaradorligini baholash kerak. XYSning moliyaviy resurslari tarkibi o’z va jalb qilingan pul mablag’laridan iborat bo’lishi mumkin. Takror ishlab chiqarish jihatidan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi iste’mol qilingan asosiy fondlarni almash-tirish (yangilash) uchun amortizatsiya mablag’larining amortizatsiya fondida jamg’arilishini ko’zda tutadi. Hisobot davri davomida asosiy vositalar obyektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni qo’llash usullariga bog’liq bo’lma-gan holda har oyda hisoblanadi. Mavsumiy ishlab chiqa-rishda ham asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajrat-malarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash davri davomida bir tekisda hisoblanadi. Agar asosiy vositalarning obyektlari rekonstruktsiya va modernizatsiya qilishda bo’lsa, yoki ular uch oydan ko’proq muddatga konservatsiya qilishga o’tkazilgan bo’lsa, bunday holatlarda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash tashkilot rahbarining qaroriga muvofiq to’xtalishi mumkin. Amortizatsiyalashtiriladigan (belgilangan muddat ichida yangilanishi shart bo’lgan) mol-mulklar o’zlarining foydali foydalanish muddatlariga bog’liq ravishda turli amortizatsiya guruhlariga birlashtiriladi. Birinchi guruhga foydali foydalanish (ishlatish) muddati 1 yildan 2 yilgacha bo’lgan mol-mulklar, oxirgi guruhga esa foydali foydalanish muddatlari 30 yildan ortiq bo’lgan mol-mulklar kiritiladi. Amortizatsiya guruhlariga kiritiladigan asosiy vositalarning tasniflanish tartibini (klassifikatsiyalanishini) har bir mamlakatning hukumati aniqlab beradi. Amortizatsiya guruhlari ko’rsatilmagan asosiy vositalarning turlari bo’yicha foydali foydalanish muddatlari ularni tayyorlagan tashkilotlarning tavsiyalari va texnik shart-sharoitlariga muvofiq ravishda soliq to’lovchining o’zi tomonidan o’rnatiladi. Hozirgi paytda amaliyotda amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning ikki asosiy metodidan foydalaniladi: ²

 chiziqli;

 nochiziqli.
Amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning chiziqli metodi binolar, inshootlar, uzatish qurilmalariga nisbatan ularning foydalanishga topshirish muddatlariga bog’liq bo’lmagan holda qo’llaniladi. Asosiy vositalarning qolgan boshqa obyektlariga nisbatan amortizatsiya summalarini hisob-kitob qilishning yuqoridagi ikki metodidan – chiziqli va nochiziqli - biri qo’llanilishi mumkin. Chiziqli metod qo’llanilganda bir oy uchun hisoblangan amortizatsiyaning summasi shu obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya normasi va obyektning dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan quyidagicha aniqlanadi:
𝑵𝒂 = 𝟏/𝒎 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑵𝒂- amortizatsiya qilinayotgan mol-mulk obyektining boshlang’ich (tiklash) qiymatiga nisbatan amortizatsiya normasi (foizda); 𝒎 - amortizatsiya qilinayotgan mol-mulk shu obyektining foydali foydalanish muddati (oyda). Nochiziqli metod asosida amortizatsiya normasini hi-soblash quyidagicha amalga oshiriladi:
𝑵𝒂 = 𝟏/𝒎 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 2 – tezlashtirish koeffitsienti. Asosiy kapitalning doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan o’z moliyaviy resurslarining tarkibiga, amortizatsiya fondidan tashqari, yana quyidagi daromadlar va turli tushilmalar ham kiradi:  foyda, shuningdek, moliyaviy operatsiyalar va boshqa tashkilotlarda aktsiyador sifatida ishtirok etishdan olina-digan daromadlarni ham qo’shib hisoblaganda tadbirkorlik faoliyatidan kelib tushuvchi pul mablag’lari;  mulkni samarali boshqarish hisobidan olinadigan pul mablag’lari;  XYSga tegishli bo’lgan ijara haqi, lizing to’lovlari, dividendlar, aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha foizlar, sotishdan tashqari boshqa daromadlar, asosiy fondlarni sotishdan olingan daromadlar;  ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish hisobidan erishilgan foyda. Ish tartibini o’zgartirish va dastgohlarni yuklash koeffitsientining oshirilishi, intensiv foydalanishning o’sishi va asosiy vositalar tarkibiy tuzilmasidagi progressiv o’zgarishlar, kiritilgan quvvatlarning tez o’zlashtirilishi, innovatsion yangiliklarni joriy etish fond qaytimi va boshqa ishlab chiqarish-iqtisodiy ko’rsatkichlarni oshiradi. Asosiy fondlarni shakllantirish uchun jalb qilina-digan pul mablag’larining manbalarini ikki guruhga bo’lish mumkin: ³
 maqsadli moliyalashtirish va tushilmalar;
 banklarning o’rta va uzoq muddatli kreditlari hamda XYS tomonidan texnikaviy qayta qurollantirish va rekonstruktsiya qilish, yangi asosiy ishlab chiqarish fondlarini yaratish (qurish) uchun milliy va xorijiy valyutada olingan qarzlar. Birinchi guruhning tarkibiga quyidagi manbalar kiradi:
 hukumat organlaridan subsidiyalar shaklida olingan pul mablag’lari;
 taraqqiyotning strategik yo’nalishini amalga oshiruvchi maqsadli dasturlar asosida investitsiyalar ko’rinishidagi byudjet mablag’lari;
 kichik tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlovchi byudjetdan tashqari fondlarning mablag’lari;
 hamkorlikdagi loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etuvchi boshqa XYS va tashkilotlardan moliyaviy tushilmalar. Ikkinchi guruhga kiruvchi jalb qilingan moliyaviy resurslarning tarkibida kreditorlik qarzlari ham muhim o’rinni egallaydi. Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi jarayonida ishtirok etadigan moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligi olingan samara va uni qo’lga kiritish uchun sarf qilingan moliyaviy resurslar o’rtasidagi nisbat orqali ifodalanadi. Shu munosabat bilan moliyaviy resurslardan foydalanishning sifat natijasini quyidagi formula orqali ko’rsatish mumkin:
𝑴𝒔 = ∆𝑭/𝑴𝒓 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑴𝒔 - moliyaviy samaradorlik; ∆𝑭 - foydaning o’sgan qismi; 𝑴𝒓 - moliyaviy resurslar. Asosiy kapitalning rivojlanishi va uning moliyaviy jihatdan ta’minlanishini boshqarishda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning samaradorligini baholash alohida ahamiyat kasb etadiki, uning juda ko’p jihatlari mavjud. Bu yerda, eng avvalo, davlat, mulkdorlar, boshqaruv-chilar va xodim (ishchi)lar manfaatlarini birgalikda qarash jihati juda muhimdir. Davlat manfaatlari, bir tomondan, XYSlarning soliq to’lovlarini maksimallashtirish maqsa-dida balans foydaning maksimallashtirilishini ko’zda tutadi. Ikkinchi tomondan esa, foydadan soliq to’lovlari foydaning kengaytirilgan ilmtalab takror ishlab chiqarishga qayta investitsiya qilinishini hisobga olgan holda optimallashtirilmog’i lozim. Juda ko’p hollarda mulkdorlar va boshqaruvchilar manfaatlari bir-biriga mos keladi. Mulkdorlar uchun ham, boshqaruvchilar uchun ham bir aktsiyaga to’g’ri keluvchi foyda summasining o’sishi orqali aktsionerlar daromadlarini maksimallashtirish maqsadini amalga oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Odatda, daromadlarnimaksimallashtirish ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish hisobidan erishiladi. U rentabellik va mehnat unumdorligi, fond qaytimining oshishi, xarajat-larning qisqarishi, aylanma mablag’lar aylanishining tezlashuvi, mahsulot sifatining oshishi, asosiy fondlarning yangilanishi, innovatsion texnologiyalar va boshqaruv metodlaridan foydalanish bilan bog’liq. Boshqaruv qarorlarida dividend siyosatini oqilona shakllantirish muhim ahamiyatga egaki, u sof foydani dividendlar to’lashga va uni jamg’arishga yo’naltirishga oqilona taqsimlanishini nazarda tutadi. XYS xodim (ishchi)lari manfaatlari nuqtai-nazaridan faqatgina moliyaviy natija emas, balki o’zining tarkibiga ish haqi va uning o’sishi, ijtimoiy dasturlar va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan XYS xarajatlari hisobidan vujudga keladigan moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkich-larning o’sishini qamrab oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy samara ham muhimdir. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishni baholashda XYS moliya-xo’jalik faoliyatining natijaliligini ochib beruvchi umumiy moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlardan foy-dalanish maqsadga muvofiq. Bu yerda hal qiluvchi va aniqlovchi ko’rsatkich sifatida ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi ko’rsatkichidan foydalanish mumkin. U samaradorlikni baholashning me’zoni bo’lib xizmat qiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
𝑹𝒖 = 𝑩𝑭/𝑭𝒂𝒂 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑹𝒖 - ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi; 𝑩𝑭 - balansdagi foyda (soliqqa tortilgunga qadar); 𝑭𝒂𝒂 - asosiy ishlab chiqarish fondlari normalashtirilgan aylanma mablag’larning yillik o’rtacha qiymati. Fond qaytimi ko’rsatkichi XYS asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligining darajasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi: 𝑭𝒒 = 𝑻 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉 ∗ 𝟏𝟎𝟎% Bu yerda: 𝑭𝒒 - fond qaytimi; 𝑻 - sotishdan olingan sof tushum; 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉 - asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o’rtacha qiymati. Fond sig’imi fond qaytimiga nisbatan teskari ko’rsat-kich hisoblanadi va bir so’mlik realizatsiya qilingan mahsulotga to’g’ri keluvchi asosiy ishlab chiqarish fond-larining qiymatini ko’rsatadi. Shuning uchun bu ko’rsatkichni quyidagicha aniqlash mumkin:
𝑭𝒔 = 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉/𝑻 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑭𝒔 - fond sig’imi; 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉 - asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o’rtacha qiymati; 𝑻 - realizatsiyadan olingan sof tushum. Dastgohlar yoki asbob-uskunalar ishlashining smenalik koeffitsienti ulardan foydalanish va ularning yuklan-ganlik darajasini ifodalab, yil, chorak, oy va kun davomida har bir birlik dastgoh yoki asbob-uskunalarning necha smenada ishlaganligini ko’rsatadi va u quyidagicha aniqlanadi: ⁴
𝑲𝒔 = 𝑯𝒌/𝑫𝒖 ∗ 𝟏𝟎𝟎% yoki
𝑲𝒔 = 𝑯𝒔/𝑺𝒎𝒂𝒙 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑲𝒔 - smenalik koeffitsienti; 𝑯𝒌 - kun davomida haqiqatda ishlagan dastgoh (mashina)/soatlar; 𝑫𝒖 - dastgoh (mashina)larning umumiy soni; 𝑯𝒔 - bir smenada haqiqatda ishlagan dastgoh (mashina)/soatlar soni; 𝑺𝒎𝒂𝒙 - bir smenada maksimal ishlashi mumkin bo’lgan dastgoh (mashina)/soatlar soni; Asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish koeffitsienti yangidan yaratilgan mahsulotga o’tkazilishi natija-sida ular iste’mol qiymatining kamayishini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi:
𝑲𝒆 = 𝑨𝒂𝒓𝒆𝒏/𝑭𝒊𝒄𝒉𝒇𝒃 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 441 𝑲𝒆 - eskirish koeffitsienti; 𝑨𝒂𝒓𝒆𝒏 - foydalanishda bo’lgan davr mobaynida asosiy ishlab chiqarish fondlarining renovatsiyasi (qayta tiklanishi)ga hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi; 𝑭𝒊𝒄𝒉𝒇𝒃 - asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshlang’ich qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish koef-fitsienti XYS investitsion talabini qondirishning inten-sivligini ifodalaydi va u quyidagicha hisoblanadi: 𝑲𝒚𝒂 = 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇 𝑸𝒃𝒂𝒏𝒄𝒉 ∗ 𝟏𝟎𝟎% Bu yerda: 𝑲𝒚𝒂 - yangilanish koeffitsienti; 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇 - yil davomida kiritilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; 𝑸𝒃𝒂𝒏𝒄𝒉 - barcha asosiy ishlab chiqarish fondlari ning yil oxiridagi qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti esa eskirgan ishlab chiqarish appa-ratining foydalanishdan chiqib ketish dinamikasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi: ⁵
𝑸𝒄𝒉 = 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒍/𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒃 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: Bu yerda: 𝑸𝒄𝒉 - chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti; 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒍 - yil davomida tugatilgan (likvidatsiya qilingan) asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒃- asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati. Shunday qilib, asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligi, ko’p jihatdan, amortizatsiya ajratmalarining maqsadli foydalanilishini, ishlab chiqarish apparatining rivojlanishiga emission daromad va sof foydaning kerakli miqdorlarda reinvestitsiya qilinishini oldindan aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda bu yerda, yangi texno-logik tizimlardan foydalanish, mashina va dastgohlarning yuklamalik darajasi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’z vaqtida yangilanishi va chiqib ketishi, moliyalashtirishning mumkin bo’lgan barcha manbalarini faol jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi.