Ishlab chiqarish jarayonida buyumlashgan-natural shaklda ishtirok etadigan va ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida o‘zining qiymatini tayyor mahsulotga qismlarga bo‘lib o‘tkazuvchi mehnat vositalari
XYuSning balansida bo‘lgan va noishlab chiqarish maqsadlari uchun foydalanishga mo‘ljallangan XYuSning mulklari, ular bo‘yicha amortizatsiya hisoblanmaydi
Bu yerda, eng avvalo, davlat, mulkdorlar, boshqaruv-chilar va xodim (ishchi)lar manfaatlarini birgalikda qarash jihati juda muhimdir. Davlat manfaatlari, bir tomondan, XYSlarning soliq to’lovlarini maksimallashtirish maqsa-dida balans foydaning maksimallashtirilishini ko’zda tutadi. Ikkinchi tomondan esa, foydadan soliq to’lovlari foydaning kengaytirilgan ilmtalab takror ishlab chiqarishga qayta investitsiya qilinishini hisobga olgan holda optimallashtirilmog’i lozim. Juda ko’p hollarda mulkdorlar va boshqaruvchilar manfaatlari bir-biriga mos keladi. Mulkdorlar uchun ham, boshqaruvchilar uchun ham bir aktsiyaga to’g’ri keluvchi foyda summasining o’sishi orqali aktsionerlar daromadlarini maksimallashtirish maqsadini amalga oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Odatda, daromadlarnimaksimallashtirish ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish hisobidan erishiladi. U rentabellik va mehnat unumdorligi, fond qaytimining oshishi, xarajat-larning qisqarishi, aylanma mablag’lar aylanishining tezlashuvi, mahsulot sifatining oshishi, asosiy fondlarning yangilanishi, innovatsion texnologiyalar va boshqaruv metodlaridan foydalanish bilan bog’liq. Boshqaruv qarorlarida dividend siyosatini oqilona shakllantirish muhim ahamiyatga egaki, u sof foydani dividendlar to’lashga va uni jamg’arishga yo’naltirishga oqilona taqsimlanishini nazarda tutadi. XYS xodim (ishchi)lari manfaatlari nuqtai-nazaridan faqatgina moliyaviy natija emas, balki o’zining tarkibiga ish haqi va uning o’sishi, ijtimoiy dasturlar va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan XYS xarajatlari hisobidan vujudga keladigan moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkich-larning o’sishini qamrab oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy samara ham muhimdir. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishni baholashda XYS moliya-xo’jalik faoliyatining natijaliligini ochib beruvchi umumiy moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlardan foy-dalanish maqsadga muvofiq. Bu yerda hal qiluvchi va aniqlovchi ko’rsatkich sifatida ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi ko’rsatkichidan foydalanish mumkin. U samaradorlikni baholashning me’zoni bo’lib xizmat qiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
𝑹𝒖 = 𝑩𝑭/𝑭𝒂𝒂 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑹𝒖 - ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi; 𝑩𝑭 - balansdagi foyda (soliqqa tortilgunga qadar); 𝑭𝒂𝒂 - asosiy ishlab chiqarish fondlari normalashtirilgan aylanma mablag’larning yillik o’rtacha qiymati. Fond qaytimi ko’rsatkichi XYS asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligining darajasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi: 𝑭𝒒 = 𝑻 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉 ∗ 𝟏𝟎𝟎% Bu yerda: 𝑭𝒒 - fond qaytimi; 𝑻 - sotishdan olingan sof tushum; 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉 - asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o’rtacha qiymati. Fond sig’imi fond qaytimiga nisbatan teskari ko’rsat-kich hisoblanadi va bir so’mlik realizatsiya qilingan mahsulotga to’g’ri keluvchi asosiy ishlab chiqarish fond-larining qiymatini ko’rsatadi. Shuning uchun bu ko’rsatkichni quyidagicha aniqlash mumkin:
𝑭𝒔 = 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉/𝑻 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑭𝒔 - fond sig’imi; 𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉 - asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o’rtacha qiymati; 𝑻 - realizatsiyadan olingan sof tushum. Dastgohlar yoki asbob-uskunalar ishlashining smenalik koeffitsienti ulardan foydalanish va ularning yuklan-ganlik darajasini ifodalab, yil, chorak, oy va kun davomida har bir birlik dastgoh yoki asbob-uskunalarning necha smenada ishlaganligini ko’rsatadi va u quyidagicha aniqlanadi: 4 𝑲𝒔 = 𝑯𝒌/𝑫𝒖 ∗ 𝟏𝟎𝟎% yoki
𝑲𝒔 = 𝑯𝒔/𝑺𝒎𝒂𝒙 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 𝑲𝒔 - smenalik koeffitsienti; 𝑯𝒌 - kun davomida haqiqatda ishlagan dastgoh (mashina)/soatlar; 𝑫𝒖 - dastgoh (mashina)larning umumiy soni; 𝑯𝒔 - bir smenada haqiqatda ishlagan dastgoh (mashina)/soatlar soni; 𝑺𝒎𝒂𝒙 - bir smenada maksimal ishlashi mumkin bo’lgan dastgoh (mashina)/soatlar soni; Asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish koeffitsienti yangidan yaratilgan mahsulotga o’tkazilishi natija-sida ular iste’mol qiymatining kamayishini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi:
𝑲𝒆 = 𝑨𝒂𝒓𝒆𝒏/𝑭𝒊𝒄𝒉𝒇𝒃 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: 441 𝑲𝒆 - eskirish koeffitsienti; 𝑨𝒂𝒓𝒆𝒏 - foydalanishda bo’lgan davr mobaynida asosiy ishlab chiqarish fondlarining renovatsiyasi (qayta tiklanishi)ga hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi; 𝑭𝒊𝒄𝒉𝒇𝒃 - asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshlang’ich qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish koef-fitsienti XYS investitsion talabini qondirishning inten-sivligini ifodalaydi va u quyidagicha hisoblanadi: 𝑲𝒚𝒂 = 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇 𝑸𝒃𝒂𝒏𝒄𝒉 ∗ 𝟏𝟎𝟎% Bu yerda: 𝑲𝒚𝒂 - yangilanish koeffitsienti; 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇 - yil davomida kiritilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; 𝑸𝒃𝒂𝒏𝒄𝒉 - barcha asosiy ishlab chiqarish fondlari ning yil oxiridagi qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti esa eskirgan ishlab chiqarish appa-ratining foydalanishdan chiqib ketish dinamikasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi: 5 𝑸𝒄𝒉 = 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒍/𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒃 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
Bu yerda: Bu yerda: 𝑸𝒄𝒉 - chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti; 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒍 - yil davomida tugatilgan (likvidatsiya qilingan) asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; 𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒃- asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati. Shunday qilib, asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligi, ko’p jihatdan, amortizatsiya ajratmalarining maqsadli foydalanilishini, ishlab chiqarish apparatining rivojlanishiga emission daromad va sof foydaning kerakli miqdorlarda reinvestitsiya qilinishini oldindan aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda bu yerda, yangi texno-logik tizimlardan foydalanish, mashina va dastgohlarning yuklamalik darajasi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’z vaqtida yangilanishi va chiqib ketishi, moliyalashtirishning mumkin bo’lgan barcha manbalarini faol jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
