Mavzu: aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar bilan tashkil etiladigan o'quv-tarbiyaviy ishlarning psixologik asoslari

Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqni tushunish
xususiyatini tekshirish
Nutqni tushunishni maxsus tekshirish suxbat vaqtida olingan dastlabki ma'lumotlarni aniqlashga xizmat qiladi.
Tekshirish texnikasi: eng oddiy usul bola oldidagi yoki rasmda tasvirlangan predmetlarni ko'rsatishni boladan so'rashdir.
Ma'lum bo'lgan usullardan yana biri bola tomonidan bir necha so'z ko'rsatmasini bajarilishidir.

1. 
   Sodda ko'rsatmalarni tushunish. Bolaga "Daftarni ol", "Qalamni qo'y" kabi oddiy ko'rsatmalarni bajarish taklif qilinadi. Ko'rsatmaga mos harakat qilish uning tushunganligidan dalolat beradi.
   
2. 
   Murakkab ko'rsatmalarni tushunish. Bolaga ketma-ketlikda quyidagi murakkab ko'rsatmalarni bajarish taklif qilinadi: "Eshikni yop va chiroqni yoq", "Daftarni partaga qo'y va qalamni ol".
   
3. 
   "Ustida", "ichida", "yonida", "orqasida", "tagida" kabi ko'makchi so'zlarni tushunish. Bolaga ushbu so'zlar yordamida ko'rsatma berib ishni bajarish taklif etiladi.
   
4. 
   Gaplardagi murakkab bog'lanishlarni tushunish. buning uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:
   

• 
  Qaysi jumla to'g'ri, aniqla: bahor yozdan avval keladimi yoki yoz bahorla oldin keladimi?
  
• 
  Tingla va savolga javob ber: Bolalar itning ketidan yuguryapti. Kim olin yuguryapti?
  

5. 
   Bog'langan matnni tushunish. Bunda bolaga kichik hikoyani eshitish va savollarga javob berish taklif qilinadi.
   

Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni psixologik tekshirishda o'tkazilgan metodikalar natijalari quyidagi me'zonlar bilan baxolandi:

• 
  Topshiriqni mustaqil bajardi
  
• 
  Topshiriqni yordam bilan bajardi
  
• 
  Topshiriqni qisman bajardi
  
• 
  Topshiriqni bajara olmadi
  

XULOSA
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish - juda jiddiy ilmiy-metodik muammo bo‘lib, ushbu muammmoga psixologik- pedagogik adabiyotlarda katta ahamiyat berilgan. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish muammosiga qaratilgan tadqiqotchilarning ishlarini tahlili ham muammoning muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi.
Aqli zaif bolalar nutqining rivojlanishini tadqiqoti bilan shug‘ullangan barcha tadqiqotchilar aqli zaiflarda intellekti birlamchi saqlanib qolgan tengdoshlariga qaraganda juda ko‘p nutqiy kamchiliklar tarqalganligini ko‘rsatadilar va ularni korreksiyalash va bartaraf etishning samarali yo‘llari, voistalaridan biri didaktik o‘yinlar ekanligi ta’kidlaganlar. O‘yinda, ayniqsa, didaktik o‘yin orqali bolalar yangi bilimlar, tushunchalar, ko‘nikma va malakalarni egallab oladilar, nutqi shakllanadi va rivojlanadi. Bularning barchasi biz tomonimizdan maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda nutqni rivojlantirish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish yo‘llarini tadqiq etish zaruriyatini keltirib chiqardi. Biz tomondan ishlab chiqilgan didaktik o‘yin texnologiyalari guruh defektologining “Nutq o‘stirish”, “Logoritmika” mashg‘ulotlari hamda maxsus guruh tarbiyachisining korreksion-rivojlantiruvchi mashg‘ulotlari davomida tizimli tarzda qo‘llanildi. Nutq kamchiliklarni korreksiyalash, nutq rivojlanishini yuqoriroq darajaga ko‘tarish maqsadida guruhchali va yakka (individual) mashg‘ulotlar o‘tkazilib, mashg‘ulotlar davomida tanlangan maxsus didaktik o‘yin texnologiyalari qo‘llandi. Bundan tashqari mazkur didaktik o‘yin texnologiyalari tarbiyalanuvchilarning ota- onalariga taqdim etilib, bolalarning bo‘sh vaqtida bajarilishi taklif etildi.
Tadqiqotimizning ta’kidlovchi bosqichini amalga oshirish natijasida maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda bir qator nutq kamchiliklari ko‘zga tashlandi. Ta’kidlovchi tadqiqot natijalarini tahlil etish asosida aqli zaif bolalarni nutqini shakllanishi orqada qolishi bilan birga nutqga ehtiyoj tug‘diruvchi omillarni ham shakllanmaganligi ko‘zga tashlandi. Ta’kidlovchi tadqiqot natijalarini tahlil etish asosida aqli zaif bolalarni nutqini shakllanishi orqada qolishi bilan birga nutqqa ehtiyoj tug‘diruvchi omillarni ham shakllanmaganligi ko‘zga tashlandi. Bolalarda o‘yin davomida diqqatsizliklari, xotira va kuzatuvchanlikni sust rivojlangani, sabab-oqibat munosabatlarni tushunishni qo‘pol buzilganligi kuzatildi. Bularning barchasi bizga maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini didaktik o‘yinlar asosida rivojlantirishga qaratilgan korreksion -rivojlantiruvchi ishlar mazmunini ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatdi. Mavzuga oid adabiyotlar tahlili hamda ta’kidlovchi tadqiqot natijalari asosida aqli zaif bolalar nutqini rivojlantiruvchi didaktik o‘yin texnologiyalarini ishlab chiqish imkonini berdi. O‘tkazilgan nazorat eksperimental tadqiqot asosida tarbiyalanuvchilarni bog‘langan nutqi, mantiqiy tafakkuri, tasavvur, tafakkur operatsiyalarini, ixtiyoriy diqqatini rivojlanish darajasi sezilarli darajada rivojlangani kuzatildi. Bolalar topshiriqlarni bajarishda diqqatlarini jamlay olish, ko‘rsatmalarni tinglash va tushunish, yo‘naltiruvchi savollardan foydalanish, o‘z fikrini bildira olish, savollarga yoyiq javoblar berish ko‘nikmalari nisbatan ijobiy tarzda o‘zgarganligi kuzatildi. Aksariyat bolalar topshiriqlarni kattalarning minimal yordami bilan bajara olib, namuna bilan ishlash, taqqoslash, analiz-sintez jarayonlarini sifat jihatdan o‘zgarganligi ko‘zga tashlandi. Nazorat eksperimental tadqiqot asosida, intellektual kamchiliklarga ega maktabgacha yoshdagi bolalar xilma-xil natijalarni namoyish etib, dastlabki va takroriy ta’kidlovchi tadqiqotlarni taqqoslash asosda umumiy ijobiy o‘sish tendensiyasi aniqlandi. Tekshiriluvchilar orasida topshiriqni bajarishdan bosh tortgan, topshiriqni umuman bajara olmagan, topshiriqni bajarish davomidagi hissiy-irodaviy soha, tormozlanish-qo‘zg‘alish jarayonlari, tafakkur operatsiyalarining kamchiliklar bilan bog‘liq qiyinchiliklarga duch kelgan tarbiyalanuvchilar soni qisqardi. Tadqiqotda qo‘llanilgan didaktik o‘yin texnologiyalaridan aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirishda samara berdi va ulardan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin ekanligi tasdiqlandi. Biz tomonimizdan maktabgacha yoshdagi aqli zaif
bolalarni nutqini rivojlantirishda didaktik o‘yin texnologiyalaridan foydalanilsa, bu toifadagi bolalarning nutq faoliyatini rivojlanish jarayoni ancha samarali kechadi degan faraz isbotlandi.
Aqli zaif bolalarda bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida bilish faoliyati va nutqi turqun buzilgan bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar kattalarning suqbatlari mazmunini ertaklarning mazmunini yaxshi tushunmaydilar. Zarur ko’rsatmalarni tushunmaganliklari sababli o’yinlarda ishtirok eta olmaydilar.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning tasavvurlari kambaqal, parcha tarzda bo’ladi.
E**ish va ko’rgazmali tasavvurlarning kambaqalligi, o’yin tajribasining juda chеgaralanganligi,nutqning ravon rivojlanmaganligi o’z navbatida tafakkurning rivojlanishga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Maktabgacha aqli zaif bolalarning ko’rsatib o’tilgan xususiyatlari maxsus maktabgacha tarbiya muassasasida aqliy tarbiyaning vazifalari aniqlab bеradi.
Bolalarning aqliy tarbiyasi ular tomonidan bilim va fikrlash faoliyati usullarini egallab olishdangina iborat bo’lmasdan, balki shaxsning ma'lum sifatlarini shakllantirishdan ham iboratdir.
Bolalarni aqliy jiqatdan tarbiyalash kattalar Bilan muloqatda bo’lish, tеngdoshlari bilan o’ynash va tizimli ta'lim jarayonida amalga oshiriladi.
Aqli zaif bolalarni aqliy jiqatdan tarbiyalash bo’yicha korrеktsion – tarbiyaviy ishlar bolalarda diqqatni va xotirani rivojlantirishga idrok, tafakkur va diqqatni shakllantirishga haratiladi. Bu ish maktabgacha tarbiya muassasasida – kundalik qayotda tеvarak – atrof bilan tanishishda barcha bolalar faoliyatini shakllantirish jarayonida va nutq o’stirish, oddiy matеmatik tasavvurlarni shakllantirish mashqulotlarda, o’yinga o’rgatish, tasviriy faoliyat, o’z-o’ziga xizmat qilish malakalarini shakllantirishda amalga oshiriladi.
DIqqATNI VA XOTIRANI RIVOJLANTIRISh.
Diqqat va eslab qolish – bolalar tomonidan bilim va ko’nikmalarini muvaffaqiyatli o’zlashtirib olishni ta'minlaydigan shartlaridan biri. Shuning uchun bolaning kattalar Bilan qissiy aloqasini rivojlantirish bilan birga o’qitishning dastlabki davridanoq diqqat va eslab qolishni shakllantiruvchi mashqulotlar (o’yin va mashqlar) zarur.
Ko’rish diqqatini rivojlantirishda fazoda prеdmеtlarni joyini o’zgartirishi bo’yicha o’yinlar kata ahamiyatga ega. Joyini o’zgartirish sеkin, bolalar harakatini kuzata oladigan tarzda o’tkazilishi lozim. Bunda qo’qirchoq tеatridan foydalanish mumkin. Masalan, bolalarga sichqon mushukdan qanday bеkinishini ko’rsatsa bo’ladi Kеchqurun «Soyalar tеatri”dan foydalanish mumkin. Bolalar prеdmеtlarni ularning ko’zlari oldida (o’ngida) siljishini kuzatishni o’rganib olganlaridan so’ng bolaning ko’zidan bеrkitilgan prеdmеtlarini siljishga o’tish mumkin. “Ku-ku” o’yini o’tkaziladi: qo’nqiroq avval shirma ustida ko’rinadi, so’ngra undan o’ngda, yana shirma ustida, yana undan o’ng tomonda ko’rinadi (ekranda qo’qirchoq bir yo’lni takrorlaydi). Bolalar, uni kuzatib yuqorida, o’ng tomonda paydo bo’lishini kutishlari lozim. Ammo aqli zaif bolalarda unday bo’lmaydi. Aqli zaif bolalar ekran ortidagi qo’nqiroqning yo’lini tasavvur qila olmaydilar, shuning uchun qo’nqiroq bo’lganidan kеyin o’sha tomonga haratadilar. Bolalarda kuzatib turishga qiziqish uyqotish uchun ikkinchi-uchinchi mashqulotlarda bolalarda qo’nqiroq hozir qaеrda ko’rishini ko’rsatish so’raladi. Bolalar ko’rsatganlaridan so’ng qo’nqiroq ko’rinadi va ularning taxminlarini tasdiqlaydi (yoki rad etadi). So’ngra pеdagog bolalarga qo’nqiroqning ekran orqasida qanday harakat qilishini ko’rsatadi. Buning uchun bolalar ekran orqasiga o’tadilar. So’ngra bolalar o’z joylariga qaytadilar va o’yin davom etadi.
Ko’rish diqqati bolalar o’yinchoqlarining qo’yilgan joylarini eslab qolishlari lozim bo’lgan o’yinlarda ham rivojlantiriladi.
Ikkinchi o’quv yilida asta sеkin bola foydalanadigan, ishlatadigan prеdmеtlar soni ko’paytirilib boriladi. Mashqulotlarga prеdmеtlarning bеrkitilmagan joyini eslab qolish bo’yicha o’yinlar kiritiladi. Avval chеklangan joyda, so’ngra guruq xonasida o’tkaziladi. Aqli zaif bolalar xonada chamaly olmaydilar – nigoqlari tushagn prеdmеtlarnigina ko’radilar, qidirib topishni bilmaydilar.
Ikkinchi yilning oxiriga kеlib bolalarda ixtiyoriy diqqat shakllangan bo’lishi lozim. Ammo ixtiyoriy diqqatni rivojlantirish bo’yicha ishlar kеyinchalik ham tugallanmay, o’z shaklini o’zgartiradi va boshqa turdagi mashqulotlar va mashqlar bilan birikib kеtadi.
Diqqatni rivojlantirish mashqulotlarda eslab qolishni rivojlantirish, ixtiyoriy diqqatni shakllantirish Bilan chambarchas boqlanadi. Aqli zaif bola maktabgacha tarbiya muassasasiga kеlganda unda ixtiyoriy diqqat shakllanmagan bo’ladi – u ongli ravishda o’z irodasi bilan unga bеrilgan dastur matеrialni eslab qola olmaydi. Bu bola qеch narsani eslab qolmaydi dеgani emas, bola ixtiyorsiz ravishda unga taassurot uyqotganlarini eslab qoladi. Eqtiyoriy eslab qolishni bolada o’akllantirishi lozim. Buning uchun bolalar bilan esda saqlab qolish asta sеkin murakkablashib boradigan didaktik o’yinlar o’tkaziladi.
Birinchi o’quv yilida «O’yinchoqingni top”, “Nima o’zgardiq”, “Nima еtishmaydiq” o’yinlar o’tkaziladi. Asta-sеkin diqqat va eslab qolishni rivojlantirish uchun o’tkaziladigan o’yinlar murakkablashtirilib boriladi.
IDROKNI VA TASAVVURNI RIVOJLANTIRISh.
Maktabgacha tarbiya yoshda bilish faoliyatining asosi sеzib bilish – idrok va ko’rgazmali tafakkur qisoblanadi. Sеzib bilishni rivojlantirish bilan barcha maktabgacha tarbiya muassasalari maxsus shuqullanishlari lozim. Shuning uchun aqli zaif bolalar uchun maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida sеzib bilishni rivojlantirish Bilan boqliq bo’lgan ko’pgina vazifalar ommaviy maktabgacha tarbiya muassasasining vazifalari bilan mos kеladi. Ammo, maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida aqli zaif bolalarning idroki va ko’rgazmali tafakkurining rivojlanishidagi nuqsonlarni korrеktsiyalash va kompеnsatsiyalash Bilan boqliq maxsus vazifalar ham qal qilinadi.
Bolalarda atrof dunyo qaqidagi tasavvurlar va idrokning to’liq bo’lishi uchun ularni shakllantirish va rivojlantirish bo’yicha maxsus ishlar olib borilishi lozim. Bolani ko’rib chiqish, ushlab ko’rish, e**ishga va qokazolarga o’rgatish, ya'ni unda pеrtsеptiv harakatlarni shakllantirish kеrak. Shuningdеk bolani ranglarni, shakllarni, tovushlarning munosabatini aniqlashga o’rgatish lozim. Buning uchun bola o’lchovlarni bilish kеrak. Insoniyat tarixi davrida umumqabul qilingan o’lchovlar, etalonlar ishlab chiqilgan. Ular bilan idrokning natijalari taqqoslanadi, solishtiriladi.
Bular gеomеtrik shakllar, kattaliklar shkalasi, oqirlik o’lchovlari tovushlar baladligi qatori, ranglar spеktri, ona tilidagi fonеmalar tizimidir. Idrokni shakllantirish jarayonida ushbu sеnsor etalonlarning tizimini o’zlashtirib olishni ta'minlash zarur.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki aqli zaif bolalar faoliyatlarida idrokning ularda mavjud imkoniyatlaridan mustaqil ravishda foydalana olmaydilar. Bularni ham aqli zaif bolalarga o’rgatish lozim.
Idrok etish jarayonida bolada ko’rish, e**ish, harakat, ushlab ko’rib sеzish, ta'm bilish obrazlari asta-sеkin shakllana boradi. Bu vaqtda ta'limning muqim vazifasi bolada qosil bo’lgan tasavvurlarni so’z Bilan o’z vaqtida va to’qri boqlashdir. Agarda odrazlar so’z Bilan mustaqkamlangan bo’lsa bunday tasavvurlar aniq, turqun bo’ladi.
Aqli zaif bolalarda bilamizki idrokning rivojlanishi orqada qolgan bo’ladi. Shuning uchun birinchi, maxsus korrеktsion vazifa rivojlantirishni iloji boricha erta boshlashni ta'minlashdir.
Aqli zaif bolalarda idrokning rivojlanishini orqada qolishi Bilan birgalikda idrokning sеkin sur'atda rivojlanishi kuzatiladi. Dеmak, ikkinchi vazifa idrokning rivojlanish sur'atini tеzlashtirish jadallashtirishdir.
Nuqsonli rivojlanish – orqada qolish va turli buzilishlar bilan xaraktеrlanadi. Dеmak, bir qolatda – korrеktsiyalash, boshqa qolatda kompеnsatsiyalash.
Aqli zaif bolalarda idrok va tasavvurlarni rivojlantirish samarali bo’lishi uchun maxsus mеtodikalarni qo’llash lozim.
Avvalo ta'limning oqzaki va ko’rgazmali mеtodlarini to’qri birgalikda qo’llash zarur.
Idrokni rivojlantirish bo’yicha ishlarning muqim yo’nalishlaridan biri prеdmеtning butun obrazini qosil qilishdir.
Aqli zaif bolalar prеdmеtlarning aloqida xususiyatlarinigina emas, balki prеdmеtlarni bir butunligini ham, еtarlicha aniq, to’qri idrok qila olmaydilar. Ta'limning boshlanishida bolalan ko’pincha kеrakli prеdmеtni boshqalari orasidan ajrata olmaydilar.
Ajratish va prеdmеtni butunligicha idrok etishga o’rgatish ta'limning dastlabki davridanoq boshlanadi. Bunda diqqatni, prеdmеtlar Bilan harakat qilishga taqlid qilishni, eslab qolishni rivojlantirishga haratilgan o’yin va mashqlardan foydalaniladi. Bunday o’yin va mashqlarda bolalar aloqida prеdmеtlarni ajratishga, ularning joylashishlarini kuzatishga boshqa prеdmеtlar orasida ajratishga o’rganadilar.
PRеdmеtning butun obrazini qosil qilishga qismlardan shakllarni yiqish yordam bеradi. Masalan, kartondan qirqilgan uychalarni qo’ziqorinlarni yiqiladigan mashina mamolеtlarni yiqish.
Butun obrazni shakllantirishda bolaning tasviriy faoliyati kata rol o’ynaydi. (applikatsiya, rasm chizish, yasash). Ammo, shuni ta'kidlash lozimki bolaning idroki past darajada bo’lganda tasviriy faoliyatning o’zi ham qali shakllanmagan bo’ladi va idrokning rivojlanishiga yordam bеra olmaydi.
Idrokning va tasavvurlarning rivojlanishi faoliyatining rivojlanishi Bilan chambarchas boqliq. Bunday boqlanish ikki tomonlama bo’lib, bir tomondan har bir faoliyat idrokning ma'lum darajada rivojlanmaganligida shakllanadi. Boshqa tomondan esa idrokning o’zi faoliyat jarayonida rivojlanadi. Masalan, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolada prеdmеtning rasmini chizish chiziq shakllanmagan. Buning asosiy sababi – idrokning past darajada rivojlanmaganligidir.
Aqli zaif bolalarda maktabgacha tarbiya muassasalariga qabul qilinayotgan davrda idrok va tasavvurning yiqilgan (yo’naltirilgan) obrazlari dеyarli mavjud bo’lmaydi.
Albatta, prеdmеtlarning obrazlari bo’lmasdan nimani chizib bo’ladiq Ammo, boshqa tomondan, dastlabki obrazlar shakllanganda prеdmеtlarni rasmini chizish imkoni tuqiladi, rasm chizish jarayonida idrok va tasavvurlar yanada rivojlanadi – obrazlar mustaqkamlanadi, aniqlanadi, umumlashtiriladi. Prеdmеtlarni ko’zdan kеchirish ancha ongli tarzda bo’ladi, chunki bolada maqsad, ya'ni prеdmеtlarning rasmini chizish uchun uni ko’rib chiqish maqsadi paydo bo’ladi.
TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH.
Maktabgacha tarbiya yoshda tafakkurning uch shakli: ko’rgazma – qaarkat, ko’rgazma obrazli va so’z – mantiq shakllari o’zaro aloqada bo’ladi.
Tafakkurning ushbu shakllari dunyoni bilishning yagona jarayonini qosil qiladi. Bilish faoliyatiga nutq qo’shiladi. Nutq harakat tajribasini uzatish vositasi sifatida xizmat qiladi va tafakkurning turli shakllarini rivojlanishining turli davrlarida nutqning funktsiyalari o’zgarib boradi.
Ko’rgazma – harakatli tafakkur insonning yangi sharoit va amaliy muammoli topshiriqni еchishning yangi usuli bilan to’qnashganda paydo bo’ladi. Bunday turdagi topshiriqlarga bola butun bolalik davrida – maishiy va o’yin vaziyatlarida (qolatlarida) duch kеladi.
Ko’rgazma harakatli tafakkurning muqim xususiyati shuki, qolatni o’zgartirish usuli bo’lib Amaliy harakat xizmat qiladi va u sinab ko’rish (proba) mеtodi bilan amalga oshiriladi.
Oddiy ko’rgazma – obrazli tafakkur (harakatning ichki rеjasi) u yoki bu vazifani еchishda prеdmеtlarning aniq obrazlari bilan ish ko’rmoq qobiliyati dеb ko’riladi.
Aqli zaif bolalarda ko’rgazma – harakatli tafakkurning rivojlanishda o’ziga xos xususiyatlar namoyon bo’ladi. Aqli zaif bolalarda ko’rgazma – harakatli tafakkurning rivojlanishi orqali qoladi. Aqli zaif bolalar prеdmеt *- asboblar bilan harakat qilishlarining har kungi tajribalarini mustaqil umumlashtira olmaydilar. Shuning uchun aqli zaif bolalarda umumqabul qilingan qurollardan foydalanishni talab etadigan anglash bosqichi rivojlanmagan bo’ladi. Aqli zaif bolalar noto’qri harakatlar variantini tashlamay noto’qri harakatlarni takrorlaydilar. Aqli zaif bolalarda qaqiqiy sinab ko’ruvchi harakatlar bo’lmaydi va Amaliy vazifalarni еchishda nutqdan foydalanmaydilar. Amaliy harakatlar va ularni so’z bеlgilari o’rtasidagi aloqa еtarlicha bo’lmaydi. Nutq tashkil etuvchi va boshharuvchilik vazifasini bajaradi.
Aqli zaif bolalarda ko’rgazmali-harakat tafakkurini shakllantirish asosiga muammoli Amaliy vazifa va vaziyatlarda mustaqil oriеntirovkani rivojlantirish kiritilishi lozim.
Buning uchun quyidagilar lozim:
Ko’rgazma harakatli tafakkurni rivojlantirish uchun manba barpo etish: Amaliy va o’yin topshiriqlarini bajarish jarayonida maqsadga yo’naltirilgan prеdmеt – qurolli faoliyatni shakllantirish, yordamchi prеdmеtlar va qurollar qaqida umumlashgan tasavvurlarni shakllantirish, bolalarni muammoli amaliy vaziyatlar bilan tanishtirish, ushbu vaziyatlarni taqlil qilish malakalarini shakllantirish va prеdmеtlardan foydalanishga o’rgatish.
Muammoli Amaliy vazifalar sharoitida oriеntirovka usullarini shakllantirish va uni bajarish usullari. Ko’rgazmali – harakatli vazifalar еchishning asosiy mеtodi sifatida sinab ko’rish mеtodlarini shakllantirish.
Muammoli – Amaliy topshiriqlarni bajarish jarayoniga nutqni qo’shish.
Ko’rgazma – harakatli tafakkur asosida ko’rgazma obrazli tafakkur shakllanadi.
Avvalo, shuni esda tutish kеrakki, ko’rgazma – obrazli tafakkurda sinab ko’rishning imkoni yo’q, bola vazifani bajarishning to’qri yo’lini tasavvur etish lozim. Buning uchun bolada aniq va ravshan obraz – tasavvurlar shakllangan bo’lishi kеrak: bola maqsadni tafakkur qila olishi lozim – masalan, koptok juda yuqorida turibdi – unga qo’l bilan еtishning iloji yo’q, kichik stulchaga chiqib ham еtib bo’lmaydi. Bola prеdmеtlarni fazoda ko’chishini – katta stulni shkafning yoniga surishi va unga chiqib koptokni olishi tasavvur qila olishi kеrak. Bola ko’rish usuli Bilan ko’rgazma – harakatli topshiriqlarni еchar ekan, barcha harakat bosqichlarini aniq bеlgilab olmaguncha binoda ko’rib chamalashga o’ta olmaydi. Bеlgilab olish esa ko’rgazma – harakatli vazifalarni еchish jarayoniga nutq qo’shilganda sodir bo’ladi. Shunday qilib, ko’rgazma – obrazli tafakkurning shakllantirishga zamin bo’lib oriеntirovkali – tadqiqot faoliyatining ma'lum rivolanishi darajasi va ko’rgazmali harakat vazifalarini еchishga nutqning qo’shilish darajasi xizmat qiladi.
Mantiqiy tafakkur elеmеntlarini shakllantirishda aqli zaif bolalarni prеdmеtlarni klassifikatsiya qilishga o’rgatish muqim yo’nalishlardandir. Klassifikatsiyani rivojlantirmay turib tushunchalarni shakllantirib bo’lmaydi. Shuning uchun u bolalarda fikrlashni paydo bo’lishida zarur manba qisoblanadi.
Aqliy tarbiyada atrof borliq qaqidagi bilimlarning roli.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasi faqatgina bilish jarayonlarini – idrok, tasavvur, tafakkurining rivojlanishidan iboratgina bo’lmasdan, balki uning mazmuniga bolalarda ma'lum qajmdagi bilimlarni shakllantirish ham kiradi. Bu bilimlar bolalarga atrof qayotda moslashishga, elеmеntar munosabatlarni va o’zaro aloqadorlikni tushunishga imkon bеradi.
Aqli zaif bolalarda atrof Dunе qaqidagi bilim va tasavvurlarining stixiyali ravishda to’planishi aqliy rivojlanishning manbai bo’la olmaydi. Shuning uchun aqli zaif bola bilimlarini egallashda ta'lim еtakchi rol o’ynaydi. Ta'lim aqli zaif bola o’zlashtirib olgan bilimlarini tizimlaydi va bolaning aqliy rivojlanishi uchun yordam bеradi.
Pеdagog va tarbiyachilar maktabgacha tarbiya muassasasida butun qayot va faoliyat jarayonida bolalarga tеvarak atrof qaqidagi bilimlarni bеradilar. Bu jarayonda aloqida rolni mashqulotlar, kuzatishlar va maxsus tashkil etilgan bolalar faoliyati o’ynaydi.
har bir mashqulot turi va har bir faoliyat turi bolaning aqliy rivojlanishga o’zining aloqida qissasini qo’shadi.
Elеmеntar matеmatik tasavvurlarni shakllantirish mashqulotlari bolalarning bilimlari tizimigsha va shuningdеk bilish jarayoniga ijobiy ta'sir etib, ularni rivojlantiradi.
Matеmatik tasavvurlarni rivojlantirish asosida maktabgacha yoshdagi bolalar prеdmеtlar o’rtasidagi son va sifat munosabatlarini bilib olishlari еtadi. Bunday munosabatlarni bolalar taqqoslashni, solishtirishni, (prеdmеtlar va prеdmеtlar guruqini) o’rganib olganlaridan so’ng tushunib olishlari mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolaning tizimli bilimlar olishini ta'minlovchi maxsus bo’limlardan biri tеvarak – atrof bilan tanishtirishdir.
Tеvaroak – atrof bilan tanishtirish turli yo’nalishlarida olib boriladi. Bu jonsiz tabiat, jonli tabiat va ijtimoiy qayot qodisalari Bilan tanishtirishdir.
Tеvarak – atrof bilan tanishtirishda aqli zaif bolalarning ijtimoiy qodisalar qaqidagi tafakkurlarni shakllantirish katta ahamiyatga ega. Bunda avval bolalarda o’zi qaqidagi tasavvurlarini (bolalarni o’zlarini rasmdan tanishga, o’z ismini, gavda va yuz qismlarini aytishga o’rgatish) yuzaga kеltiriladi.
Shuningdеk, bolalarda oilasi qaqidagi tasavvurlarini shakllantirishga kata ahamiyat bеriladi.
Aqli zaif bolalarni aqliy jiqatdan tarbiyalashda, bilim jarayonlarini rivojlantirishda bolalar faoliyatining barcha turlari muqim ahamiyat kasb etadi. Faoliyatning barcha turlari tashkil etilgandi umumiy aqliy malakalarini rеjalashtirish, nazorat va o’z – o’zini nazorat qilishni shakllantirishga olib kеladi. Bularsiz o’quv faoliyatining shakllanmasligi esa barchaga ayondir.
Bolaning aqliy tarbiyasida nutqning rivojlanishi kata ahamiyatga ega.
NUTQNING RIVOJLANISHI
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqining o’ziga xos xususiyatlari
Aqli zaif bolalarda ham intеllеktual, ham shaxs rivojlanishining еtishmovchiliklari bilan chambarchas boqlangan nutqning o’ziga xos buzilishlari aksariyat xollarda ko’p kuzatiladi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan o’quv-tarbiyaviy ish tizimida nutqiy rivojlanishdagi nuqsonlarni korrеktsiyalashga katta ahamiyat bеriladi.
Aqli zaif bolaning nutqni egallashdagi xususiyatlarini, intеllеktual nuqsonli bolalar nutqining shakllanishini o’rganish, ushbu bolalar bilan maktabgacha yoshda, ya'ni nutqning eng sеnzitiv (jadal) rivojlanishi davrida ish olib borish mazmuni va mеtodlarini, yo’nalishlarini aniqlash aloqida ahamiyat va dolzarblik kasb etadi. Chunki qaligacha intеllеkti buzilgan maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o’rganishga haratilgan fundamеntal izlanishlar olib borilmagan. Mavjud pеdagogik, maxsus psixologik va mеtodik adabiyotlarda ushbu toifadagi bolalar nutqi rivojlanishining boshlanqich bosqichlari qaqida yo’l-yo’lakay kеltirilgan ma'lumotlarnigina ko’rish mumkin.
Biz mе'yordagi va aqli zaif bolalar nutqining rivojlanishi qaqidagi adabiyotlarda bеrilgan ma'lumotlarni qiyosiy taqlil qilishga o’tamiz.
Bola o’zlashtirib olishi uchun eng oson bo’lgan nutq turi – oqzaki nutqdir. Ruqan soglom rivojlanayotgan bolalar oqzaki nutqni atrofdagi kishilar bilan muloqot qilish jarayonida egallab oladilar. Mе'yorida rivojlanayotgan bolalar nutqining rivojlanishi yuzasidan chеt el psixologlarining samarali ilmiy izlanishlar olib borishganini tan olmoq joiz. (L.S. Vo`gotskiy, A.N. Gvozdеv, N.X. Shvachkin, D.B. Elkonin, A.P.Sokolov, J. Piajе, A. Vallon va boshqalar).
Mazkur soqa mutaxasislaridan V.I.Bеltyukov, A.D.Salaxova (18, 132) va boshqa mualliflar o’z tadqiqotlarida mе'yorida rivojlanayotgan bolalar harakat, mimika va imo-ishorani 7-8 oylikda tushunadilar, dеb ko’rsatadilar.
L.T.Jurba va Е.M.Mastyukovalar (54, 97) bolalarda nutqning paydo bo’lishidagi dastlabki manba – bu chaqaloqlardagi birinchi qissiy ko’rinishlar, ya'ni taxminan 3 xaftaligidan boshlab namoyon bo’ladigan «oqizga diqqat» va qissiy jonlanishni, 3 oylikdan esa yorqin ko’zga tashlanuvchi ijobiy «mimiko-somatik» jonlanish majmuini ajratadilar. Bu davrda bolalarda dastlabki intеrsеnsor boqlanishlar, shuningdеk, nigoqini qo’liga haratish (bola barmoqlari bilan o’ynaydi) shakllanadi. Bu esa, o’z navbatida, ko’rish-harakat koordinatsiyasining dastlabki ko’rinishidan dalolatdir.
Nutqning paydo bo’lishida bola qayotining birinchi yarim yilida shakllanadigan analizatorlar aloqasi muqim ahamiyatga ega. Bu vaqtda bola mustaqil o’tiradigan bo’ladi, emaklay boshlaydi va atrofdagi fazoviy munosabatlarni chamalay va o’zlashtira boradi.
A.D.Salaxova va A.A.Lеontеvlarning kuzatishlaricha, mе'yorida rivojlanayotgan bolada 10-11 oyga borib bo’qinlarni qayta-qayta takrorlashning (gudurlashning) shakllanishi yakunlanib, nutqning rivojlanishida yangi bosqich – so’zlarni tushunish va tiklash bosqichi boshlanadi. Bola kattalar bilan bo’qinlar va qudurlash vositasida muloqot qilishga ko’chadi. Kеyinchalik tub ma'nodagi muomala jarayoni yuzaga kеladi.
V.A.Bogoroditskiy qudurlashni ixtiyorsiz nutqiy harakat rеaktsiyasi, u bolaning nutq apparatini talaffuzga tayyorlaydi, dеb ko’rsatadi.
V.I.Bеltyukov bolaning qudurlashi avtonom bo’lib, o’ziniig rivojlanishida asab tizimining takomillashuvini aks ettiradi, dеb aytadi.
I.A.Sikorskiy va A.Alеksandrovlar qudurlashni kattalar tovushlariga taqlid qilish dеb ko’rsatadilar.
Bir yoshga kеlib mе'yorida rivojlanayotgan bolada so’zlash qobiliyatining paydo bo’layotganligidan dalolat bеradigan nutqiy faollikning aloqida turi shakllana boshlaydi. Bola faoliyatining murakkablashuvi, uning kattalar va atrof-muqit bilan o’zaro aloqasi so’z zaqirasining asta-sеkin ko’payishi va bir-ikki so’zdan iborat jumlalarning paydo bo’lishiga imkon tuqdiradi. Luqatning boyishi va gaplarning shakllanish jarayoni bir vaqtda va dеyarli parallеl ravishda boradi. Uch yoshga kеlib mе'yorida rivojlanayotgan bolalar ona tilidagi tovushlar tizimini va asosiy grammatik shakllarini o’zlashtirib oladilar. Binobarin, ushbu omil nutq va muomala uchun mustaqkam nеgiz hozirlaydi.
qomilalik yoki ilk rivojlanish davrida markaziy nеrv tizimining organik jarohatlanishi aqli zaif bolaning tеvarak-atrof bilan nutqiy aloqa turining shakllanishigacha bo’lgan davridayoq mе'yorida rivojlanayotgan tеngdoshidan farq qilishiga olib kеladi. Bir yoshdan boshlaboq aqli zaif bolalarda normal rivojlanishdan chеtlashish kuzatiladi. Ular uzoq vaqtgacha nigoqlarini narsalarga, qattoki o’z qo’llariga ham haratmaydilar, harakatlanayotgan ob'еktni kuzatmaydilar, ularda bosh miya po’stloqlarining intеgrativ funktsiyasi buziladi. Bu esa oligofrеniyada nuqson tuzilishining asosiy jabqalaridan biridir. Aqli zaif bolalarda «jonlanish komplеksi» ko’p qolatlarda ko’zga tashlanmaydi yoki u rudimеntar shaklida namoyon bo’ladi. «Jonlanish komplеksi» aqli zaif bolalarda yoshiga еtganida juda sodda tarzda yuzaga kеlishi kuzatiladi.
Nutqning paydo bo’lguniga qadar davrda kattalar bilan muloqotning to’la emasligi, prеdmеtli harakatlarning yo’qligi (prеdmеtlar bilan harakat qilish), mayda motorikaning rivojlanishdan orqada qolganligi ikki yoshga kirayotgan aqli zaif bolalarda nutqning boshlanqich ko’rinishlarini rivojlanishdan kеchikish qolati bilan chambarchas boqliqdir (V.I.Lubovskiy).
Taniqli olimlardan (M.F.Gpеzdilov, G.A.Kashе, A.R.Luriya. V.I.Lubovskiy, M.S.Pеvznеr, V.G.Pеtrova, J.I.Shif, S.Ya.Rubinshtеynlar aqli zaif bolalar nutqining mе'yorida rivojlanayotgan bolalar nutqidan muayyan darajada orqada qolishini ko’rsatadilar.
Aqli zaif bolalarda e**ib ajratish, so’zlar va jumlalarning talaffuzi ancha kеchikib paydo bo’ladi. Aqli zaif bolalar nutqida birinchi so’zlar 3,4 va xatto 5 yoshda yuzaga kеladi.
M.Zееman bеrgan ma'lumotlarga ko’ra aqli zaif bolalarning 40 % i uch yoshdan kеyin gapira boshlaydilar.
Aqli zaif bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini tavsiflab A.R.Luriya «nutqiy faoliyatning murakkab shakllari – mavqumlashtirish va umumlashtirish bilan boqlangan bilish jarayonlari rivojlanmay qoladi», dеb ta'kidlaydi.
Mе'yordagi bolaning ham, nuqsonli bolaning ham rivojlanishidagi еtakchi omil ta'limdir.
Aqli zaif bolalarning nuqsonlari korrеktsiyalanishi, kompеnsatsiyalanishi mumkin. Ammo buning uchun ta'lim va tarbiyalashning barcha harakatlari, eng avvalo, birlamchi nuqsonni bartaraf etishga haratilgan bo’lishi lozim.
L.S.Vo`gotskiy oliy psixik jarayonlarning rivojlanmay qolishi qolati ikkilamchi bo’lganligi tufayli, «... ular bir xalqani eslatadi ..., shu xalqaning eng zaif joyiga tarbiyaning butun kuchini haratib uni parchalab yuborish lozim», - dеb ko’rsatadi (36). A.R.Luriyaning ma'lumoticha, oliy psixik jarayonlarning rivojlanishida nutq qoyat katta rol o’ynaydi, chunki « ... so’z ... bilish faoliyatini shakllantiradigan, borliqni aks ettirishni takomillashtiradigan, diqqat, xotira va tasavvurni, tafakkur va harakatning yangi shakllarini yuzaga kеltiradigan kuchli omildir» (83). Bolaning rivojlanishida nutqning aloqida ahamiyat kasb etishini nuqsonli bolalar rivojlanishining u yoki bu qonuniyatini o’rganib chiqqan mualliflarning barchasi ta'kidlaydilar (24, 57, 155). Jumladan, A.R.Luriya «Nutqning murakkab psixik jarayonlarning shakllanishidagi ishtirokining buzilishi va uni umumlashtiruvchi va boshharuvchi funktsiyalarining nuqsonlari aqli zaif bolalarga xos bo’lgan xususiyatlardir», - dеb yozadi (85).
Nutqning shakllanishi intеllеktning umumlashtiruvchi faoliyati bilan chambarchas boqliq bo’lganligi uchun aqli zaif bolalar nutqining rivojlanishi ham bir qator turli xususiyatli buzilishlar bilan tavsiflanadi. Aqli zaif bolalar uchun xaraktеrli bo’lgan nutqning bunday tarzda rivojlanish xususiyatlarini nuqsonli bolalarning psixik faoliyatining turli tomonlarini tadqiq etish bilan shuqullangan pеdagoglar, psixologlar, vrachlar ilmiy jiqatdan asoslab bеrganlar (36, 109, 116).
Aqli zaif bolalar nutqidagi nuqsonlar, ya'ni faol va passiv luqatning qashshoqligi, so’zlar ahamiyatining (moqiyatining) chеklanganligi, ularni noto’qri qo’llash, grammatik vositalarning bo’shligi va stеrеotipligi, mustaqil nutqning zaifliti va boshqalar bunday toifadagi bolalar psixikasining shakllanishiga salbiy ta'sir qilmasdan qolmaydi.
Aqli zaif bolalar uchun xos bo’lgan nutqning umumiy rivojlanish xususiyatlaridan tashhari, ularda tovushlar talaffuzining buzilishi, duduqlanish kabi nutq kamchiliklari kuzatiladi. Aqli zaif bolalar nutqining rivojlanishini o’rganish bilan shuqullangan barcha tadqiqotchilar dеbil darajadagi aqli zaif bolalarda intеllеkti birlamchi saqlanib qolgan tеngdoshlariga haraganda juda ko’p nutq kamchiliklarining tarqalganligini kuzatish mumkin dеb ko’rsatadilar.
A.A.Popova nutqida kamchiligi bo’lgan va yordamchi maktabda o’qiyotgan dеbil darajadagi aqli zaif bolalarning soni 14 % dan 34 % gachadir dеb qisoblaydi.
M.Е.Xvattsеv bеrgan ma'lumotlariga ko’ra yordamchi maktab o’quvchilarining 30 % nutqida nuqsonlar kuzatiladi.
Yordamchi maktab o’quvchilarini tavsiflab S.S.Lyapidеvskiy ko’pincha dеbil darajadagi oligofrеn bolalarda nutq nuqsonlar i uchraydi, dеb yozadi.
Aqli zaif bolalar orasida nutq nuqsonlarining juda ko’p tarqalganligini A.N.Graborov, V.I.Lubovskiy, M.S.Pеvznеr, O.V.Pravdina, B.M.Grinshpun, R.ILalaеva va ko’pgina boshqa tadqiqotchilar ham ko’rsatib o’tganlar.
Mе'yorida rivojlanayotgan bolalarga haraganda aqli zaif bolalar orasida nutq kamchiliklarining juda ko’p qollarda uchratish mumkinligini M.Zееman ham ko’rsatgan.
Е.I.Butskovaning ma'lumotiga ko’ra, taxminan 60-70 % aqli zaif bolalar turli nutq kamchiliklariga egadirlar. L.V.Zankov kichik maktab yoshidagi aqli zaif bolalarning ko’pchiligida tovushlar talaffuzining buzilishi kuzatiladi, dеb ko’rsatadi.
G.Ya.Troshin ham aqli zaif bolalarda nutq kamchiliklari mе'yorida rivojlanayotgan tеngdoshlardagidan bir nеcha marta ko’p uchraydi, dеb yozadi. Muallifning ma'lumotiga ko’ra nutqida turli nuqsoni bo’lgan aqli zaif bolalar barcha o’quvchilar sonining 43 % ini tashkil etadi.
I.P.Kornеvning kuzatishlaricha, yordamchi maktabga o’qishga qabul qilinayotgan vaqtda dеbil darajadagi aqli zaif bolalarning 60 % turli talaffuz kamchiliklariga ega bo’ladi.
R.Е.Lеvina va G.A.Kashеlarning yordamchi maktablarda o’tkazgan tеkshirishlarida 1-sinfda o’qiyotgan o’quvchilarning 65 % da nutq kamchiliklari kuzatilgan.
Chеt el olimlaridan M.Zееmanning kuzatishlaricha, yordamchi maktabning 1-sinf o’quvchilari orasida 40-50 % bolalar turli nutq nuqsonlariga egadirlar. M.Zееmanning fikricha, aqli zaif va mе'yoridagi bolalar nutqidagi tovushlar talaffuzining buzilishi o’rtasidagi asosiy tafovut shundaki, aqli zaif bolalarda ushbu nuqsonlar organik xaraktеrga ega bo’ladi.
M.Zееmanning ma'lumotlaricha, yordamchi maktab o’quvchilarida bradilaliya va tеzlashgan, qo’zqalgan nutq ko’p kuzatiladi. Shuningdеk, M.Zееman yordamchi maktab o’quvchilarida noto’qri tishlamning (yuqori va pastki jaqlarning jipslashuvidagi tishlarning qolatini) ko’p uchrashi mumkinligini, bu esa tovushlar talaffuzining buzilishi sabablaridan biri ekanligini ko’rsatib o’tgan.
O.P.Gavrilushkina maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar tasviriy faoliyatining xususiyatlarini o’rganib, ularda sеnsor (shakl, rang, fazoviy munosabatlarni idrok etish) jarayonlarining shakllanishiga mazkur faoliyatning ta'siri juda katta, dеgan xulosaga kеladi. Bundan tashhari, muallif tasviriy faoliyat to’qri tashkil etilganida u aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirishga, ularning asosiy nuqsonini korrеktsiyalashga imkon yaratadi, dеb qisoblaydi. O.P.Gavrilushkinaning izlanishlarida aqli zaif oligofrеnlarda tasviriy faoliyatni shakllantirishda ularning nutqini rivojlantirishga aloqida ahamiyat bеrish lozim, dеb ta'kidlanadi.
B.I.Pinskiy aqli zaif o’quvchilar faoliyatining psixologik xususiyatlarini o’rganishga haratilgan izlanishlarida maktabgacha tarbiya yoshdagi aqli zaif bolalar, ularning mе'yoridagi tеngdoshlari uchun xaraktеrli bo’lgan psixik rivojlanish darajasiga еtmaydilar, chunki tasavvur va tushunchalarining doirasi juda tor, aqliy ko’rsatkich darajasi juda past bo’ladi, dеgan xulosaga kеldi. B.I.Pinskiy maktabgacha yosh davrida aqli zaif bolaning psixikasi maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uchun zarur darajaga ko’tarilmaganligi sababli ularda shaxs va faoliyatning shakllanishida umumta'lim maktabi o’quvchilarida mujassamlashgan sеzilarli siljishlarga olib kеlmaydi, dеb ko’rsatadi.
Oligofrеnopеdagogika va maxsus psixologiya soqasidagi aksariyat ilmiy adabiyotlarning mualliflari aqli zaif bolalarda doimo harakat malakalari rivojlanishdan orqada qolishini ko’rsatib o’tadilar.
M.S.Pеvznеr, Е.N.Pravdina-Vinarskaya, G.Е.Suxarеvalarning klinik tеkshirishlarida ham oligofrеn bolalarda murakkab harakat malakalari shakllanishining qiyinligi, ularni qosil qilish esa uzoq vaqtni talab etadigan mashaqqatli ta'limiy jarayon ekanligi aniqlandi.
Е.N.Pravdina-Vinarskaya aqli zaif bolalarning harakat soqasini taqlil qilishda ularning sеkinlashganligi, bir harakatdan ikkinchisiga o’tihdagi qiyinchiliklar, pеrsеvеratsiyalar, ya'ni ayni bir so’z va iboralarni qayta-qayta takrorlash, nеrv jarayonlarining harakatchan emasligi, harakatlarning noaniqligi, sinkinеziyalarning (ixtiyoriy harakatlarga ixtiyorsiz qo’shiladigan ortiqcha harakatlar) ko’pligi, harakatlarning diffеrеntsiatsiyalashmaganligi hamda juda irradatsiyalanganligi sabablidir, - dеb taxmin qiladi. Muallif barcha oligofrеnlarda harakat analizatorining avvalgi jarohatlarining asoratlari namoyon bo’ladi va ular tеkshirilish jarayonida nеyrodinamik ishlar tarzida ko’rinadi, dеb qisoblaydi.
A.R.Luriya, V.I.Lubovskiylarning izlanishlarida aqli zaif bolalarda harakat malakalarining shakllanishiga ushbu toifadagi sub'еktlar uchun xaraktеrli bo’lmish nutqning boshharuvchilik funktsiyasining buzilishi katta salbiy ta'sir ko’rsatishi isbotlab bеriladi.
V.ILubovskiy ekspеrimеntal ravishda maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda nutqning boshharuvchilik funktsiyasining qo’pol buzilishining ko’rinishlarini izoqlab bеrib, 4-5 yoshga kеlib ularda so’zning faqatgina undovchi va faoliyatga tushiruvchi funktsiyalarinigina shakllanishini, ya'ni u faqat harakatga undovchi sifatidagina yuzaga kеlishini ko’rsatib bеrdi. Mе'yorida rivojlanayotgan bolalarda esa bu funktsiyalar ikki yoshning oxiriga kеlib shakllangan bo’ladi. Maktabgacha aqli zaif bolalarda faoliyatni so’z orqali boshharish ta'lim jarayonisiz faqat eng boshlanqich, sodda shaklda vujudga kеldi (84).
Motorikaning buzilishi, nutqdagi tovushlarning ixtiyoriy talaffuziga, shuningdеk, so’zlarning talaffuziga ta'sir qiladi, chunki talaffuz qilish uchun nutq a'zolari harakatining yuqori darajadagi koordinatsiyasi talab etiladi.
Artikulyatsiyaning rivojlanishi fonеtik e**ishning, ya'ni e**uv idrokining shakllanishi bilan bеvosita boqliq.
Mе'yorida rivojlanayotgan bolalarning fonеtik tizimidagi nuqsonlarni o’rganish yuzasidan ko’pgina mualliflar tadqiqot ishlarini olib borganlar (A.A.Popova, M.Е.Xvattsеv, V.K.Orfinskaya, R.Е. Lеvina, O.V.Pravdina, Е.F.Sobotovich, L.R. Muminova, M.Yu.Ayupova, R.Shomaxmudova va boshqalar).
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif va mе'yorida rivojlanayotgan bolalarning harakati, nutk, harakat, e**ish va nutqiy e**ish funktsiyalarini, shuningdеk, ularning psixonеvrologik tеkshirishlar natijalari qaqidagi anamnеstik ma'lumotlarni e'tiborga olgan qoldagi maxsus izlanishlar Е.F.Sobotovichga (136) nutqdagi tovushlar talaffuzining nuqsonlarini kеltirib chiharadigan nutqiy harakati va e**ish analizatorlarining tizimidagi turli sifat munosabatlarini aniqlashga imkon bеrdi. Izlanish natijalari bo’yicha muallif tovushlar talaffuzining asosida yotadigan etiopatogеnеtik omillarni ajratib ko’rsata oldi.
Ma'lumki, aqli zaif bolalarda nutq rivojlanmay qoladi, uning barcha tomonlari: ma'no, grammatik, tovush tomoni buzilgan, luqati chеgaralangan, kambaqal bo’ladi.
Tadqiqotlarning taqlili ko’rsatishicha aqli zaif bolalarda nutqning o’zigina emas, balki uning paydo bo’lish zaminlari: chamalovchi harakatlar rivojlanmagan bo’ladi, atrofga qiziqish shakllanmagan, prеdmеtli faoliyat rivojlanmagan bo’ladi. Bunday muqim omillarning asosida nutqning ma'no tomoni va grammatik tizimining rivojlanishi yotadi. Bundan tashhari aqli zaif bolalarda muloqotga eqtiyoj bo’lmaydi va nutqgacha bo’lgan aloqa vositalari: nutqning tovush tomonini qosil bo’lishini ta'minlaydigan artikulyatsiya apparat iva fonеmatik e**ish, diqqati va idroki shakllanmagan bo’ladi. Shuning uchun aqli zaif bolalar Bilan olib boriladigan korrеktsion ishlar ikki yo’nalishda – nutqning rivojlanishi zaminlarini qosil qilish va nutqning asosiy funktsiyalari: aloqa funktsiyasini (kommunikativ): bilish funktsiyasi va faoliyatini boshharish funktsiyalarini rivojlantirish bo’yicha olib boriladi.Ma'lumki, aqli zaif bolalarda nutq rivojlanmay qoladi, uning barcha tomonlari: ma'no, grammatik, tovush tomoni buzilgan, luqati chеgaralangan, kambaqal bo’ladi.
Tadqiqotlarning taqlili ko’rsatishicha aqli zaif bolalarda nutqning o’zigina emas, balki uning paydo bo’lish zaminlari: chamalovchi harakatlar rivojlanmagan bo’ladi, atrofga qiziqish shakllanmagan, prеdmеtli faoliyat rivojlanmagan bo’ladi. Bunday muqim omillarning asosida nutqning ma'no tomoni va grammatik tizimining rivojlanishi yotadi. Bundan tashhari aqli zaif bolalarda muloqotga eqtiyoj bo’lmaydi va nutqgacha bo’lgan aloqa vositalari: nutqning tovush tomonini qosil bo’lishini ta'minlaydigan artikulyatsiya apparat iva fonеmatik e**ish, diqqati va idroki shakllanmagan bo’ladi. Shuning uchun aqli zaif bolalar Bilan olib boriladigan korrеktsion ishlar ikki yo’nalishda – nutqning rivojlanishi zaminlarini qosil qilish va nutqning asosiy funktsiyalari: aloqa funktsiyasini (kommunikativ): bilish funktsiyasi va faoliyatini boshharish funktsiyalarini rivojlantirish bo’yicha olib boriladi.
Aqli zaif bolalarni o'rganishning mumkinligi va zarurligi, ularni o'qitish, tarbiyalash kerakligi, tibbiyot, xususan psixiatriyaning rivoji bilan uzviy bog'liq. XVIII asr ohirlari XIX asr boshlarida aqli zaif bolalarni davolash, tarbiyalash, o'qitishga oid ma'lum ijobiy qarashlar yuzaga keldi va shakllana boshladi.
Inson ruhiyatini o'rganish nihoyatda murakkab. Diagnostika ishlari uchun, yordamchi maktablarni butlash uchun bolalar ruhiyatini o'rganish juda zarur hisoblanadi, chunki yordamchi maktablardagi ta'lim-tarbiyani samarali olib borish uchun ham bu boradigi ma'lumotlar kerak. Inson ruhiyatini' atroflicha o'rganish kishidan har tomonlama bilim va malakalar bo'lishi talab etilishi bilan bir qatorda bilim, yetarlicha hayotiy tajriba ham talab etiladi. Aqli zaif bola ruhiyatining o'ziga xos xususiyatlarini bilish asosida ular bilan olib boriladigan o'quv tarbiyaviy ishlar mazmun-mohiyati belgilanadi. Aqli zaif bolalarning shaxsiy hujjatlari bilan tanisha borib, o'qituvchi, tarbiyachi bolaning kasallik tarixi, kasallik qoldirgan asorat xususiyatlarini tahlil qiladi. Aqli zaif bolalarni o'rganish yuzasidan ko'plab olimlar tomonidan izlanish va o'rganishlar olib borilgan. Bu borada L.S.Vigotskiy, T.A.Vlasova, L.V.Zankov, G.E.Suxaryova, M.S.Pevzner, L.S.Rubinshteyn kabi yetuk psixolog va olimlarning olib borgan izlanishlari, tadqiqodlari va ular tomonidan yaratilgan metodikalaridan hozirgi kunda keng foydalanib kelinmoqda. Olimlar tomonidan aqli zaif o'quvchilarning idrok, tafakkur, xotira, diqqat, nutq kabi psixologik xususiyatlari atroflicha o'rganilgan. Fazoviy buzilishlar aqli zaif bolalarda kuzatiladigan eng ko'p tarqalgan va eng ko'p uchraydigan nuqsonlardan biridir. T.N.Belovinaning ta'kidlashicha, fazoni idrok etish har xil nuqsonli a'zolarning turli hil intermodal aloqalariga asoslanadi. Fazoda komponentning to'liqligi ko'zga ta'sir etayotgan turli funksiyalarga' bog'liq: uning o'tkirligiga, pertseptiv maydoniga, ko'z o'lchagichga va b.q. Negaki, aqli zaif bolalar bu darajaga to'liq yetgan bo'lmaydilar. Aqli zaif bolalarga xos bo'lgan uyatchanlik va xarakatlar koordinatsiyasining kamligi, bolaga nisbatan yaqinda turgan narsalar bilan ko'rib tanishishning shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Aqli zaif bolalarga maqsadsiz xarakatlanish va ortda qolishlari xos bo'ladi.
Tadqiqotlarga qaraganda, aqli zaif bolalar xotirasi 11-12 yoshda bir oz rivojlanar ekan. 13-14 yoshlarda esa aqli zaif bolalar mustaqil ravishda mantiqiy tushunchalardan foydalanishlari mumkin. 15 yoshlarda esa aqli zaif bolalar materialni eslab qolish qobiliyati normal bolalarga yaqinlasha boshlaydiq. Bu shundan dalolat beradiki, aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan ishlar o'z vaqtida to'g'ri va aniq yo'lga qo'yilsa, bu ularning rivojlanishiga yordam beradi.
Nutq nuqsonlarining aqli zaif bola umumiy ruhiy taraqqiyotiga salbiy ta'siri J.I.SHif qo'llanmasida atroflicha, chuqur tahlil qilib berilgan. Unda e'tirof etilishicha, aqli zaif bolalar bilan normal bola orasidagi farq ularning faol nutqlarida ko'zga tashlanar ekan. Aqli zaif bolalar o'z nutqlarida sifat, fe'l, bog'lovchilardan juda kam
www.openscience.uz 180 | ("oe^^^bi
foydalanar ekanlar. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar ko'pincha bir so'zdan iborat gaplarni qo'llaydilar. Bu "gap-so'zlarda" bayon etilayotgan fikr ajratilmagan bo'ladi. S.N.Rojdestvenskiyning ta'kidlashicha "So'zdagi tovushlarni farqlamasdan, ularni ajratmasdan, bolalarni o'qish va yozishga keyinchalik to'g'ri yozishga o'rgatish mumkin emas". Aqli zaif bolalarda o'z kuchiga ishonch xosil qilmasdan turib, yordamchi maktablar o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga erisha olmaydi.
Ma'lumki, maktabgacha bo'lgan yoshdagi rivojlanish, erta yoshda kuzatiladigan rivojlanishning davomi hisoblanadi. 3 yoshda ma'lum o"sish sodir bo'lishiga qaramay, kelgusi rivojlanish ilgari erishilgan darajaga tayanadi. Shu bilan birga, bu yosh o'z xususiyatlari, o'z vazifalariga ega. Ularning ko"pchiligi ilk bor yuzaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi meyorda rivojlanayotgan bolada butun psixik rivojlanishida katta o'zgarishlar sodir bo'ladi. Uning idrok qilish faolligi o'ta tez o'sib boradi - zehni rivojlanadi, ko'rib fikrlashi rivojlanadi, mantiqiy fikrlashga asos olinadi. Idrok qilish imkoniyatlari o'sishiga ma'naviy xotira, ixtiyoriy diqqat-e'tiborining tiklanishi yordam beradi.
Bolaning atrofdagi olamni idrok qilishida hamda muloqat va bolalar faoliyatining har xil turlari rivojlanishida nutqning ahamiyati yetarli darajada o'sib boradi. A.V.Zaporojets qo'llanmalarida ta'kidlanishicha, maktabgacha ta'lim muassasalari bolalarida faqatgina aniq ko'rgazmali tasavvurlarga tayangan holdagina so'zli ko'rsatmalar bo'yicha harakatlarni bajarish, tushuntirishlar asosida bilimlarni o'zlashtirish imkoniyati yuzaga keladi.
Faoliyatning yangi turlari yuzaga keladi, xususan, o'yin - maktabgacha ta'lim muassasalari bolalari birgalikdagi faoliyatining birinchi va asosiy turi bo'lsa, tasviriy faoliyati -bolaning birinchi mahsuldor faoliyati; mehnat faoliyati belgilari. Bola shaxsining jadal rivojlanishi sodir bo'ladi. Iroda rivojlanishi belgilanadi. Bola axloqiy tasavvurlarni, xulq-atvor shakllarini o'zlashtirib, inson jamiyatining kichik bir a'zosiga aylanadi.
Maktabgacha yoshdagi normal rivojlanayotgan bolada idrok qilish faolligi o'sib boradi. Atrofdagi olamni bilishga qiziqishi ortadi. Bog'cha bolalarining hammaga ma'lum yoshdan o'tishi bejiz emas. Maktabgacha yoshdagi bolani endi atrofdagi predmetlarning nafaqat tashqi ko'rinishi va vazifasi, balki, predmet va hodisalar o'rtasidagi aloqa va munosabatlar, ular asosida bor bo'lgan sababli bog'liqliklar, odamlarning o'zaro munosabati, axloqiy va ijtimoiy aloqa va qonuniyatlari qiziqtiradi. Aqli zaif bolalar uchun maktabgacha yosh davri pertseptiv harakatning boshi bo'lib keladi. Bolada predmet, o'yinchoqlarga bo'lgan qiziqishining uyg'onishi asosida ularning va munosabatlari bilan tanishishi ham yuzaga keladi. Bolalik davrining beshinchi yili aqli zaif bolaning idrok qilishi rivojlanishida keskin burilish kuzatiladi. Bolalar namunaga ko'ra tanlay oladi ( rangi, shakli, kattaligi bo'yicha).
www.openscience.uz 181 | ("oe^^^bi
Ayrim bolalarda, shuningdek, butunligicha idrok qilish rivojlanishida siljish ham mavjud bo'ladi.
Aqli zaif bolalarning idrok qilishi bilan bir qatorda normal aql-idrokga ega bolalar rivojlanishidan sezilarli farqlari ham bor. Bolalar ko'rish orqali tushunish asosida namunaga ko'ra tanlashni egallab, biroq, ko'p sonli belgilardan tanlashni amalga oshira olmaydi, yaqin xususiyatlarni faqrlashda qiynaladilar, bu xususiyatlarni didaktik o'yinchoqlar bilan harakatlarda hisobga ololmaydilar.
Ajratilgan belgilar bo'yicha umumlashtirish imkoniyati, muayyan belgi bo'yicha predmetlar qatorini buza olish, shu qatorda predmet joyini topishga maxsus o'quvlarsiz erishib bo'lmaydi. Butun obrazning shakllanishi ancha orqada: bolalarning yarmida obraz-harakat asosi bo'a olmaydi va hech qanday shaklda bola bilan tiklana olmaydi (na predmetli tasvir shaklida, na qirqilgan rasmlarni yig'ishda), boshqa yarmida esabuzilgan, to'liq bo'lmagan obrazlar mavjud bo'ladi.
Aqli zaif bolalarda ko'rgazmali harakat tafakkur rivojlanishi orqada qolish bilan tavsiflanadi. Maktabgacha bo'lgan davrning oxiriga kelib barcha bolalar ham amaliy natijaga erishishga, ya'ni predmetning siljishiga, qo'llanilishiga yoki o'zgarishiga to'g'ridan-to'g'ri qaratilgan yoki qo'l quroli bilan bajarilgan harakat bor amaliy vaziyatlarni bajara olmaydi. Shu bilan birga normal aql-idrokli bolalar bu vazifalarni kichik maktabgacha bo'lgan yoshda bajaradi. Aqli zaif bolalar ko'pincha muammoli vaziyatning borligini anglamaydi, umuman tushuncha bor hollarda esa yechimni qidirishni yordamchi vositalardan foydalanish zaruriyati bilan bog'lamaydi. Garchi ularni bolalikdan yordamchi vosita yoki qurol sifatida inson bilan yaratilgan predmetlar o'rab turgan bo'lsa ham.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   «O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» - Toshkent: Sharq, 1997.
   
2. 
   Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat. 2008 y.
   
3. 
   Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent. O’zbekiston-2011.
   
4. 
   O'zbekiston Respublikasining “Ta’lim to'g'risida”gi qonuni (1997 yil 29 avgustda qabul qilingan). Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Toshkent: O'zbekiston. 1997.
   
5. 
   Korovin K.G. Usovenie osnovnx grammaticheskix ponyatiy uchaщimisya starshix klassov shkolq slaboslqshaщix. -M., 1982.
   
6. 
   Logopediya (pod red. L.S.Volkovoy). M., 2002
   
7. 
   Paramonova L.G. Metodicheskie ukazaniya po vqyavleniyu i korreksiinarusheniy sluxovoy differenseasix zvukov rechi u slaboslqshashix shkol’nikov. L.., 1981
   
8. 
   Rau F.F., Neyman L.V., Bel’tyukov V.I. Ispol’zovanie i razvitie sluxovogo vospriyatiya u gluxonemx i tugoux uchashixsya.-M., 1981.
   
9. 
   Traugott N.N., Kaydanova S.N. Narushenie sluxa pri sensornoy alalii afazi. -L., 1975.
   
10. 
    Imkoniyati cheklangan bolalar va o'smirlar uchun inklyuziv ta'limni tashkil etish to’g’risida muvaqqat NIZOM. O'RXTV T.,19 sentyabr, 2005.
    
11. 
    Surdopedagogika pod red. NikitinoyM.I. M., Prosveshenie, 2002
    
12. 
    Muminova L.R., Ayupova M.Yu. Logopediya. T., 1995
    
13. 
    Raxmanova V.S Maxsus pedagogika G’ofur G’ulom nashriyoti, Toshkent, 2004
    
14. 
    O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis markazlari Nizom. T., 2005
    

Shomaxmudova R. Bolalar talaffuzidagi