Mavzu: anorganik birikmalarning eng muhim sinflari

Oksidlarning fizik xossalari
Asosli oksidlarning barchasi turli rangli qattiq moddalar bo‘lib, kristall va amorf tuzilishga ega: FeO – qoramtir, Ag₂O va CuO – qora, CaO, MgO, Na₂O, K₂O, MnO – oq rangli, CoO – ko‘kimtir yashil, NiO – yashil, Cu₂O – qizil va h.z. Ishqoriy metallarning oksidlar suvda yaxshi eriydi va asoslar(ishqorlar)ni hosil qiladi, ishqoriy-er metallarni oksidlari suvda kam eriydi, qolgan metallarning oksidlari suvda deyyarli erimaydi. Asosli oksidlar yuqori temperaturada suyuqlanadigan, elektr tokini o‘tkazmaydigan moddalar.
Kislotali oksidlar (angidridlar) turli rangda va agregat holatlarda bo‘lishi mumkin: CO₂, SO₂, NO, NO₂, Cl₂O – gazsimon, SO₃, Cl₂O₅ – suyuqlik, P₂O₅, CrO₃, Mn₂O₇, N₂O₅, SiO₂, V₂O₅ – qattiq moddalar. CrO₃ – qizg‘ish sariq, P₂O₅, N₂O₅, SiO₂ – oq rangli, V₂O₅ – sariq, Mn₂O₇ – qoramtir-binafsha va h.z. Kislotali oksidlar ayrimlari suvda yomon eriydi, ularning suvdagi eritmalari nordon ta’mga ega bo‘lib, gazsimon moddalarning eruvchanligi bosim ortishi bilan ortadi.
Amfoter oksidlar qattiq moddalar bo‘lib, amorf ayrimlari kristall moddalar va suvda erimaydi. Fe₂O₃ – qo‘ng‘ir rangli, Al₂O₃, ZnO, BeO – kul rang va h.z.
Qo‘sh (aralash) oksidlar juda qattiq, rangli kristall moddalar bo‘lib, paramagnit xossaga ega. SHuning uchun radiotexnikada va qimmatbaho toshlar sifatida ishlatiladi.
Oksidlarning kimyoviy xossalari
1. Asosli oksidlar suv bilan ta’sirlashib, tegishli asoslar(ishqorlar)ni, kislotali oksidlar esa tegishli kislotalarni hosil qiladi:

Na2O + H2O  2NaOH MgO + H2O  Mg(OH)2 SrO + H2O Sr(OH)2 CaO + H2O  Ca(OH)2 K2O + H2O  2KOH NO2 + H2O  HNO2 + HNO3

SO2 + H2O  H2SO3 4NO2 + O2 + 2H2O  4HNO3 P2O5 + H2O(sovuq)  2HPO3 P2O5 + 3H2O(iliq)  2H3PO4 Cl2O7 + H2O  2HClO4 CrO3 + H2O  H2CrO4

2. Asosli oksidlar kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuzlar hosil qiladi:

CaO + SiO2  CaSiO3 3MgO + P2O5  Mg3(PO4)2 Na2O + CO2  Na2CO3

FeO + SiO2  FeSiO3 K2O + SO2  K2SO3 Mn2O3 + 3SO3  Mn2(SO4)3

3. Asosli oksidlar kislotalar bilan ta’sirlashsa tuz va suv hosil bo‘ladi:
MgO + H₂SO₄  MgSO₄ + H₂O
CrO + 2HCl  CrCl₂ + H₂O
K₂O + 2CH₃COOH  2CH₃COOK + H₂O
CuO + 2HNO₃  Cu(NO₃)₂ + H₂O
4. Kislotali oksidlar asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi:

CO2 + 2NaOH  Na2CO3 + H2O CO2 + NaOH  NaHCO3 N2O5 + Ca(OH)2  Ca(NO3)2 + H2O CO2 + 2Cu(OH)2 CuC+ H2O

P2O5 + 2KOH + H2O 2KH2PO4 P2O5 + 4KOH  2K2HPO4 + H2O P2O3 + 6KOH K3PO3 + 3H2O

5. Amfoter oksidlar asosli oksidlar bilan ham, kislotali oksidlar bilan ham ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi:

Al2O3 + K2O  2KAlO2 BeO + Na2O  Na2BeO2 ZnO + Na2O  Zn2BeO2 Fe2O3 + K2O  2KFeO2

Al2O3 + SO3  Al2(SO4)3 BeO + N2O5  Be(NO3)2 Fe2O3 + N2O5  Fe(NO3)3 ZnO + SO3  ZnSO4

6. Amfoter oksidlar asoslar bilan ham, kislotalar bilan ham ta’sirlashib tuzlar suv hosil qiladi:

Al2O3 + 2KON  2KAlO2 + H2O BeO + NaON  Na2BeO2 + H2O ZnO + NaON  Zn2BeO2 + H2O Fe2O3 + 2KON  2KFeO2 + H2O Cr2O3 + 6KON  2K3CrO3 + 3H2O

Al2O3 + 3N2SO4  Al2(SO4)3 + 3H2O BeO + 2NNO3  Be(NO3)2 + H2O Fe2O3 + 6NNO3  2Fe(NO3)3 + 3H2O ZnO + N2SO4  ZnSO4 + H2O SnO + 2HCl  SnCl2 + H2O

7. Amfoter oksidlar ayrim tuzlar bilan almashinish reaksiyasiga kirishadi:
Cr₂O₃ + 3K₂CO₃  2K₃CrO₃ + 3CO₂
BeO + Na₂CO₃  Na₂BeO₂ + CO₂

3.Kislotalar va ularning kimyoviy xossalari.
KISLOTALAR – metallarga o‘rnini beradigan vodorod atomlari va kislota qoldig‘idan iborat murakkab moddalar. Masalan: H₂SO₄ – sulfat kislota, HNO₃ – nitrat kislota, HMnO₄ – permanganat kislota, H₂SiO₃ – silikat kislota, H₂FeO₄ – ferrat kislota, HCN – sianid kislota, H₄P₂O₇ – difosfat kislota, H₂CrO₄ – xromat kislota, H₂S – sulfid kislota va h.z. Kislotalarni molekulasi tarkibiga qarab kislorodsiz kislotalar va kislorodli kislotalarga bo‘lish mumkin.

Formulasi	Nomi	Grafik formulasi
HF	Ftorid kislota	H – F
HCl	Xlorid kislota	H – Cl
HBr	Bromid kislota	H – Br
HI	Yodid kislota	H – I
H2S	Sulfid kislota	H – S – H
H2Se	Selenid kislota	H – Se – H
H2Te	Tellurid kislota	H – Te – H
HCN	Sianid kislota	H – C ≡ N
HCNS	Rodonid kislota	H – S – C ≡ N
HN3	Azid kislota	H – N = N ≡ N