Mavzu anglanilgan va anglanmagan pisixik hodisalar

Ongsizlik
– bu shunday 
psixik jarayonlar va hodisalar yig‟indisiki, 
unda inson o‟z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga 
tush ko‟rish, ba‟zi patologik hodisalar, alahlash, gallyutsinatsiya kabilar 
kiradi. 
Onglilikdan farqli o‟laroq, ongsizlikda amalga oshirilayotgan 
harakatlarni maqsadli nazorat qilish, shuningdek, natijalarini baholash 
imkoniyati mavjud emas. 
Ongsizlik tushunchasi psixologik va falsafiy fikrlarning turli 
yo‟nalish vakillari tomonidan quyidagi ko‟rinishlarda ta‟riflanadi: 
- axborotni qayta ishlashni bu jarayonni sub‟ekt kechinmalari 
darajasida aks ettirmagan holda amalga oshiruvchi miya faoliyati 
sifatida; 
- sub‟ekt tomonidan anglanmagan kechinmalar sifatida. 
Ongsizlikda sub‟ekt voqelikni o‟zini boshqa odamlar va hodisalar 
bilan tenglashtirgan holda, ob‟ektlar o‟rtasidagi mantiqiy qarama-
qarshiliklar va farqlarni u yoki bu muayyan belgilar bo‟yicha aniqlash 
orqali emas, balki, bevosta emotsional his etish, identifikatsiya, 
emotsional ta‟sirlanish, turli hodisalarning aloqadorligi orqali bir qatorga 
birlashishi 
kabi 
o‟xshatish 
shakllari 
orqali 
boshidan 
kechiradi. Ongsizlikda ko‟pincha o‟tmish, hozirgi va kelajak zamon u 
yoki bu psixik aktga, masalan, tushda qo‟shilgan holda birgalikda 
mavjud bo‟ladi. 

---

Ongsizlik sohasiga: biologik ehtiyojlar (jinsiy mayllar, tabiiy 
ehtiyojlar, ozuqaga bo‟lgan ehtiyoj va boshqalar); tilaklarni siqib 
chiqarish (kimningdir muhabbatini qozonishga behuda urinish, amalga 
oshmagan 
orzular, yashirin 
hafagarchilik); tushda 
sodir 
bo‟ladigan psixik hodisalar (tush ko‟rish); sezilmaydigan, lekin real 
ta‟sir 
ko‟rsatadigan 
seskantiruvchilarga 
nisbatan 
javob 
reaktsiyalari («subsensor» ta‟sirlanishlar); avval 
anglangan, 
lekin 
takrorlanishlar 
tufayli 
avtomatlashgan 
va 
shuning 
uchun 
anglanmaydigan bo‟lib qolgan harakatlar; maqsadi anglanmagan 
faoliyatga nisbatan ayrim mayllar va boshqalar kiradi. Anglanmagan 
hodisalarga 
bemor 
odam 
psixikasida 
yuzaga 
keladigan 
alahlash, gallyutsinatsiyalar kabi ayrim patologik hodisalar ham kiradi. 
Ongsizlik ko‟rinishlari to‟rt sinfga ajratiladi: 
- ong usti hodisalari; 
- shaxsning kelajakdagi tilak mohiyatiga ega bo‟lgan faoliyatning 
anglanmagan qo‟zg‟atuvchilari (anglanmaydigan motivlar va ma‟noli 
mayllar). Bu sinf hodisalari sub‟ektning gipnotik holatdan chiqqandan 
so‟ng hulq-atvorini tadqiq qilishda aniqlangan edi; 
- faoliyat 
kechishining yo‟nalishli va barqaror bo‟lishini 
ta‟minlaydigan, 
uning 
bajarilish 
usullarining 
anlanmaydigan 
boshqaruvchilari (operatsional mayllar va avtomatlashtirilgan hulq-
atvor stereotiplari). Ular avtomatlashtirilgan va ixtiyorsiz harakatlarning 
boshqarilishi, masalan, masalalar yechish jarayoni asosida yotadi va 
anlanmagan tarzda oldindan seziladigan hodisalar va bo‟lib o‟tgan 
o‟xshash vaziyatlardagi hulq-atvorning o‟tmish tajribasiga tayanadigan 
harakat usullari obrazlariga bog‟liq bo‟ladi; 
- quyi sensor idrokning ifodalanishi. 
Falsafada birinchi bo‟lib ongsizlik haqidagi tasavvurlar sub‟ekt 
ongida mavjud bo‟lmagan psixik jarayonlar, usullar va holatlar 
yig‟indisi sifatida XVIII asrda G.V. Leybnits tomonidan ifodalangan 
edi. 
XIX asrda ongsizlik 
psixologik 
tadqiqotlarning 
predmetiga 
aylandi (I.F. Gerbert, G.T. Fexner, V. Vundt). Uni o‟rganishga XIX asr 
oxirida psixopatalogiya sohasida bajarilgan Z. Freyd ishlari turtki 

---

berdi. Uning fikriga ko‟ra ongda mavjud bo‟lmagan ongsizlik psixik 
mazmun sifatida unga katta ta‟sir ko‟rsatadi. 
Z. Freyd nazariyasiga binoan inson psixikasida uch soha: ong, 
ongosti va ongsizlik mavjud. Ong darajasiga u inson tomonidan 
anglanadigan va nazorat qilinadiganlarning barchasini kiritgan. Ong osti 
sohasiga Freyd yashirin yoki latent bilimlarni kiritgan edi. Bu insonga 
tegishli bo‟lgan, lekin ayni vaqtda ongda mavjud bo‟lmagan 
bilimlardir. Bilimlar 
muayyan 
rag‟batning 
yuzaga 
kelishida 
dolzarblashtiriladi, masalan, Yer - sayyora. SHunday qilib, ong – bu 
muztog‟ning ko‟zga ko‟rinayotgan qismi, uning katta qismi esa inson 
tomonidan anglangan nazoratdan yashirilgan. 
Ongsizlik sohasi, Freyd bo‟yicha, umuman boshqa xossalarga 
ega. Ulardan biri bu sohaning mazmuni anglanmasligidan, lekin hulq-
atvorimizga katta ta‟sir ko‟rsatishidan iborat. Ongsizlik sohasi 
harakatchandir. Boshqa 
xossasi 
ongsizlik 
sohasida 
joylashgan 
axborotning ongga qiyinchilik bilan o‟tishidan iborat. Bu ikki 
mexanizm: siqib chiqarish va qarshilik ko‟rsatishlarning faoliyati bilan 
tushuntiriladi. 
Ongsizlik sohasini Z. Freyd, ong bilan kelishmaydigan motivatsion 
energiya 
manbai 
deb 
hisoblagan 
edi. Ijtimoiy 
sohadagi 
taqiqlar, Freydga 
ko‟ra, ong «nazorat»ini 
hosil 
qiladi, nevrotik 
asabiylashishlarda namoyon bo‟ladigan ong osti mayllar energiyasini 
susaytiradi. Individ nizoli vaziyatlardan xalos bo‟lishga intilib, himoya 
mexanizmlari – siqib chiqarish, sublimatsiya (o‟rin olish), omilkorlik 
va regressiyaga murojaat qiladi. 
SHunday qilib, insonning psixik faoliyati, uning psixikasi bir-biri 
bilan o‟zaro bog‟liq bo‟lgan uch daraja: ongsizlik, ong osti va 
onglilikda faoliyat ko‟rsatadi. Psixik faoliyatning ongsizlik darajasi 
tug‟ma instinktiv-refleksga asoslangan faoliyat hisoblanadi; ong osti 
darajasi
– ma‟lum 
individ 
tajribasidagi 
hulq-atvorining 
umumlashtirilgan, 
avtomatlashtirilgan 
bir 
qolipdagi 
nusxalari –
malakalari, ko‟nikmalari, odatlari, ichki tuyg‟ulari. 
Tush 
ko‟rish, 
affekt, vahima, 
gipnoz, ishonch, umid, sevgi, turli ko‟rinishdagi parapsixik 

---

hodisalar (bashorat 
qilish, 
telepatiya, 
ekstrasensor hodisalar), 
fobiyalar, qo‟rquvlar, asabiy xayollar, o‟z-o‟zidan paydo bo‟ladigan 
xavotirlanish va oldindan quvonchni sezish – sanab o‟tilgan bu hodisalar 
anglanmaydigan va ong osti hodisalari hisoblanadi. 
Anglanmaganlik 
mezoni 
hisob 
berilmasligi, 
ixtiyorsizligi, 
noverballigi hisoblanadi (so‟z bilan ifodalanmaganlik). 
Ong 
egasi 
bo„lgan 
inson 
motivatsiyalangan 
harakatlarni 
bajarishga, 
ko„zlangan 
maqsadga 
erishishga yoki ma‟lum vazifani bajarishga qodir, chunki inson o„zining 
hulq-atvori yoki holatini anglaydi va nazorat qiladi. SHunday bo„lsa 
ham, odam psixikasi uchun ob‟ekt tomonidan anglanish darajasiga ko„ra 
farqlanadigan psixik jarayonlar va hodisalarning ikki katta guruhi 
xosdir. Inson ongida kechishi yoki ifodalanishi qisman aks etuvchi 
psixik jarayonlar va hodisalar. Bunday jarayonlar anglanmagan 
jarayonlar guruhiga taalluqlidir. 
Barcha anglanmagan psixik jarayonlar uch bo„limga ajratiladi: ongli 
harakatlarning anglanmaydigan mexanizmlari, ongli harakatlarning 
anglanmagan qo„zg„atuvchilari va «ong usti» jarayonlari. 
O„z navbatida, ongli harakatlarning anglanmaydigan mexanizmlari 
bo„limi uch sinfga bo„linadi: anglanmaydigan avtomatizmlar; 
anglanmaydigan mayl hodisalari; ongli harakatlarning anglanmaganligi.