Mavzu: An’anaviy xonandalik. Reja

Ashula aytish qoidalari
1) ashula aytganda gavdani to‘g‘ri va erkin tutish kerak;
2) ashulani baqirmasdan mayin, yoqimli ayting;
3) ashulaning so‘zlarini aniq, tushunarli talaffuz qiling;
4) ashuladagi urg‘uli bo‘g‘inlarni cho‘zib, urg‘usiz bo‘g‘inlarni esa qisqa –
qisqa ayting;
5) nafasni jumla oxirigacha yetkazing;
12
6) jamoa bo‘lib ashulani aytganda, o‘rtoqlaringiz bilan barobar ayting;
7) ashula aytish vaqtida o‘qituvchining qo‘l harakatiga diqqat bilan qarab,
ko‘rsatmalarini bajaring;
8) ashula aytganda, she‘rning ma‘nosini yaxshi tushunib, uni to‘g‘ri aytishga
harakat qiling.
Qo‘shiq o‘rgatish jarayonida rahbar shogirdlariga musiqadagi ―dinamik
belgilar‖ haqida tushuncha berib, unga amal qilshlarini talab etmog‘i zarur.

Musiqa tinglash

Xonandalik va cholg‘u to‘garagi mashg‘ulotlari davomida talabalarning
o‘zbek xalq musiqa merosi haqida bilimlarini chuqurlashtirishda, ularning
musiqiy-badiiy did va tafakkurini rivojlantirishida ayrim asarlarni jamoa bo‘lib
tinglash va ular haqida suhbatlar o‘tkazish muhim pedagogik ahamiyatga ega.
To‘garak rahbari biror bir asarni o‘z shogirdlariga o‘rgatishdan avval uni o‘zi
yuqori mahorat bilan ularga ijro etib beradi, bordiyu buning iloji bo‘lmasa, shu
asarning san‘at ustalari tomonidan mohirona ijro etilgan audio yozuvlari orqali
tinglab puxta o‘rganib chiqadi. Bunday asarlar kuy – ohanglar jihatidan xalq
orasida mashhur namunalar bo‘lsa-da, ammo ular turli janrlarga (masalan
maqomlar, xalq qo‘shiqlari, katta shulalar, lapar, folklor qo‘shiqlarga) taalluqli
bo‘lishi mumkin. Bunga ayniqsa, ―Munojot‖, ―Navro‘z ajam‖, ―Tanovarlar‖,
―Dilxiroj‖, ―Guljamol‖, ―Guluzorim‖ kabi kuy-qo‘shiqlar kiradi.


Milliy ashulalarni ijro etish usullari
O‘zbek xalq ashulalarini maqom va mumtoz qo‘shiqlarni ijro etish yo‘llari
qadim zamonlardan mavjud bo‘lib, xilma – xildir. Asosan ashula aytishning uch
xil usuli vujudga kelgan. Bular bizgacha ilmiy jihatdan o‘zining tafsilini topgan
13
emasdi. Bu an‘anaviy usullar, binnigi (burun orqali), gulligi (tomoq orqali),
ishkami (qorin orqali) aytishdan iborat bo‘lib, avloddan – avlodga, ustozdan –
shogirdga o‘tib kelgan.
Burun orqali ashula aytish usuli boshqalaridan quyidagi belgilari bilan
farqlanadi burunga to‘plangan havo tovush havo oqimi to‘sadi va obertonlar bilan
ovozni boyitadigan burunning rezonatorlik xususiyatiga to‘sqinlik qiladi. Bu vaqt
bo‘g‘ilgan hiqildoq ko‘tariladi, tanglay pardasi pastga tushadi-da, so‘z esa burun
bo‘shliqlarida yo‘qolib artikulyatsion apparatda to‘planmaydi. Mana shunday
ashula aytganda alohida so‘zlar bir-biriga qo‘shilib ketadi va burun orqali chiqqan
tovushga butunlay bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun, birga binnigi usulida ashula
aytganda diafragma to‘la ishlatilmaydi va tovushni nafas olmasdan chiqarishga
to‘g‘ri keladi. Bir nervning o‘zi ham difragmaga ham yumshoq tanglay ishlashiga
ta‘sir etishi ham bizga ma‘lumdir. To‘g‘ri nafas olganda diafragmaning tarangligi
hosil bo‘ladi, yumshoq tanglay va tilchak o‘z-o‘zidan ko‘tariladi va natijada
rezonator yo‘llari ochiladi.