Mavzu: Analog Raqamli O’zgartgich

Bizlerdiǹ joqarida jazip ótkenimizdey-aq “Inflyasiya degende uliwma baha dárejesiniǹ ósiwin” túsiner ekenbiz, demek, inflyasiyaniǹ baha dárejesiniǹ ósiwine qarap bir neshe túri bar. Misali, tómen (nizkaya) inflyasiyada baha az muǵdarda kóteriledi, yaǵniy barliǵi bolip bir jilda 1% ke ósiwi múmkin, yaǵniy 1,01 koeffitsentke ǵana ósip, bunda baha ósimi onsha bilinbeydi.

• Bizlerdiǹ joqarida jazip ótkenimizdey-aq “Inflyasiya degende uliwma baha dárejesiniǹ ósiwin” túsiner ekenbiz, demek, inflyasiyaniǹ baha dárejesiniǹ ósiwine qarap bir neshe túri bar. Misali, tómen (nizkaya) inflyasiyada baha az muǵdarda kóteriledi, yaǵniy barliǵi bolip bir jilda 1% ke ósiwi múmkin, yaǵniy 1,01 koeffitsentke ǵana ósip, bunda baha ósimi onsha bilinbeydi.
• Misali 2016-jili 100 somliq tovar , 2017-jili 101 som bolǵan boladi, sonliqtan da inflyasiyaniǹ bul túri tómen inflyasiya dep ataladi. Inflyasiyaniǹ dárejesi boyinsha, usi túrine toqtaǵan waqtimizda bir nárseni aytiwimiz kerek. Bul-ekonomika rawajlaniwi ushin 3% ke shekemgi inflyasiya paydali bolip tabiladi. Sebebi, inflyasiyaniǹ bunday az muǵdari ekonomikani háreketlendiriwshi kúsh bolip tabiladi. Bunday muǵdari ekonomikani háreketlendiriwshi kúsh bolip, inflyasiyaniǹ bunday túri qálegen adamdi yaki kárxanani puldi jiynamastan, yaǵniy háketsiz uslap tura bermesten iske saliwǵa (vklad) májbúrler eken. Sebebi inflyasiya qáwpinen qoriqqan adam yaki kárxana basshisi pullarin payda keltiriwshi tarmaqlarǵa qoyiwǵa, uliwma háreketlendiriwge májbúr boladi.

• Inflyaciyanin’ tu’rleri

Inflyasiyaniǹ uliwma tovarlarǵa hám xizmetkerlerge bolǵan bahasiniǹ ósiwi bayqalatuǵin túri ashiq inflyasiya dep ataladi. Inflyasiyaniǹ jabiq formasi da bolip, bunda tovar, xizmetlerge baha ósimi kórinbeydi. Sebebi, tovarlar hám xizmetler sapasi tómenlep ketse, al bahalari ózgermesten qalǵan menen haqiyqatinda sol tovar hám xizmetlerge burinǵiǵa qaraǵanda kóp tólegen bolamiz. Sonday-aq, baha ózgermegen jaǵdayda tovar hám xizmetlerdiǹ xronikaliq qitshiliǵi kórinse, onda bunday tovarlardi joqari bahada satip aliwǵa májbúr bolamiz. Solay etip, jabiq inflyasiyaniǹ ashiq inflyasiyadan parqi baha ósimi baqlanbaydi, biraq belgilengen bahada tovar hám xizmetlerdi satip aliw múmkin emes. Inflyasiyaniǹ bunday túri ashiq inflyasiyaǵa ósip ótiwdiǹ shár-shárayat jaratiwshi ótiw dáwiri bolip tabiladi.
Ashiq inflyasiya júdá úlken masshtabta boladi eken. Bul kesteniǹ mazmunin túsiniw ushin júdá ápwayi bir misal keltiremiz. Eger birinshi jili nan 1 som bolsa ekinshi jili 1 som 1 tiyinǵa qimbatlasa, onda tómen inflyasiya bolip 1 jilda baha 1% ke ósken, yaǵniy 1,01 mártebe ǵana ósken.
Inflyasiya dárejesi klassifikatsiyasi.

• Jiljiwshi (Polzuchaya) inflyasiya qubilisinda eger birinshi jilda nan 1 som bolsa, ekinshi jilda 1 som 10 tiyinǵa bahasi kóteriledi.Bunda baha 10% ke yaǵiniy 1,1 mártebege kóterilgenin aǹlatadi.
• Júziwshi (galopiruyuщaya) inflyasiya qubilisin da birinshi jilda misali bir nan 1 som bolsa, 2-jilda misali nan 2 som bolǵanin aǹlatadi, yaǵniy nanniǹ bahasi 100% ke 2 mártebege ósken degen sóz. Júziwshi (galopiruyuщaya) inflyasiya baha bir qansha joqari tezlikte ósedi, al polzuchaya inflyasiya qubilisinda baha áste aqirinliq penen ósiwiniǹ ornina, júdá sezilerli dárejede bahaniǹ óskenin kóriwge boladi.
• Giperinflyasiyaniǹ qubilisinda birinshi jilda nan 1 som bolsa, ekinshi jilda 11 som bolǵanin aǹlatadi, yaǵniy 1000% ke yamasa 11 mártebege baha ósken. Demek, kórinip turǵaninday-aq, giperinflyasiya waqtinda tovarlardiǹ bahasi astronomiyaliq dárejede puldi aylanistaǵi kóleminde júdá kóp dárejede bolip, óndiristi rawajlandiriwǵa keri tásir etedi, yaǵniy ekonomikada mikroekonomikaliq turaqliliqtan ayirilip qalamiz.
• Superinflyasiya qubilisinda júdá oylamaǵan dárejede joqari bahaniǹ ósip ketiwi bolip ótedi. Misali: birinshi jilda nan 1 som bolsa, ekinshi jilda 10001 som boladi yaǵniy 10000 % ke baha ósken degendi aǹlatadi. Superinflyasiya tek ǵana ayirim tovarlarǵa ǵana boliwi múmkin.

Joqardaǵilar menen bir qatarda inflyasiyani kútiw qubilisina toqtap ótiwimiz kerek.
Inflyasiyaniǹ kútilgen hám kútilmegen túrleri de boliwi múmkin. Kútilmegen inflyasiya kóriniw qublisina qarap kútilgen inflyasiyadan parq qiladi. Ekonomikada eger bahaniǹ birden sekiriwi bolip ótse, bul waqitta inflyasiya bunday dárejede kútilmese, onda bul bahaniǹ birden sekiriwin qisqa waqitli qubilis dep bahalap, xaliq bahaniǹ qaytadan tómenlewin kútedi hám ózleriniǹ satip aliwǵa uqipli talaplarin qisqarttiradi, amanat pullarin saqlaydi. Sonliqtan da, talap razmeri azayǵanda bahaniǹ azayiwi tárepinen basim baslanadi.

• Inflyaciyani o’lshew usillari

• Inflyasiya hám inflyasiyaliq qubilislar jámiyetshiliktiǹ diqqat orayinda boladi. Inflyasiyaǵa qarsi gúres húkimetimizdiǹ hám Orayliq banktiǹ ekonomikaliq siyasatiniǹ eǹ tiykarǵi waziypalariniǹ biri. Óz gezeginde inflyasiyaǵa qarsi siyasat tabisli, duris alip bariliwi ushin mámleketlik organlar inflyasiya dárejesin hám baha ósimin duris aniqlawi kerek.
• Inflyasiyani ólshewdiǹ bir neshe usillari dúnya júzlik ekonomika praktikasinan bizge málim. Soniǹ ishinde inflyasiyani ólshewde eǹ tiykarǵi kórsetkishler bolip inflyasiya indeksi, inflyasiya tezligi hám inflyasiya ósiminiǹ tezleniwi (temp inflyasiya) esaplanadi.
• Kúndelikli ómirimizden kórip turǵanimizday-aq, bahalar birgelikli emes qálipte ózgeredi, ayirim zatlar qimbatlasa, al ayirimlari máwsimli arzanlawi múmkin sonliqtan da, bahalardiǹ terbelisi júdá hár qiyli. Sonliqtan da, hámmeni bárqulla qaysi tovarlarǵa yamasa aniqlanǵan tovar hám xizmetler gruppasina baha qanshaǵa óskenligi qiziqtiratuǵin sawal bolip keledi.

• Inflyasiyani ólshewde arnawli ekonomikaliq statistikaliq kórsetkishler baha ósimi tezligi ( baha indeksi ) hám baha ósiminiǹ ósim tezligi (tezleniw) qollaniladi.
• Baha indeksi aniqlanǵan waqittaǵi ortasha baha dárejeleriniǹ qatnasin aǹlatadi.
• Ortasha baha dárejesi degende ekonomistler aniqlanǵan jiynaqtaǵi tovarlardi yaǵniy “satip aliw korzinasi” dep atalatuǵin tovarlardiǹ ortasha tartilǵan belgisin túsinedi yaǵniy ortasha baha tabiwda ortasha tartilǵan usildan qollaniladi.

Inflyasiya tovar qitshiliǵi nátiyjesinde emes, al puldiǹ kóplep aylanisqa shiǵariliwi nátiyjesinde bolǵan.
Házirgi waqitta kópshilik mámleketler ekonomikasinda aylanisqa shiǵarilatuǵin pul sanin húkimet sheshedi. Hár bir mámleket óziniǹ milliy valyutasina iye (ayirim mámleketlerden basqa) hám oniǹ ústinen tekseriwdi húkimet hám sol mámlekettiǹ Orayliq banki ótkizedi. Húkimet hám Orayliq bank kóplegen finans operatsiyalarin retlestiriwi nátiyjesinde mámlekettiǹ inflyasiya dárejesinde retlestiriwge umtiladi. Húkimet hám Orayliq bank aylanisqa qansha sandaǵi pul banknotlarin shiǵariwdi sheshkeni menen, bul banknotlardiǹ turaqliliǵin, yaǵniy olardiǹ óziniǹ qaltasinda qaldiriwdi yaki tovarlar hám xizmetler satip aliw, bank schetina saliw, bahali qaǵazlar satip aliw arqali bank sistemasina qaytariwdi xaliq sheshedi.
Xaliqtiǹ bul sheshimi húkimet hám Orayliq banktiǹ háreketi menen ekonomikadaǵi pul massasi kólemine tásir etedi.
Diqqatlarin’iz ushin raxmet!