|
6-rasm. Panno. Marmar.
O‘tmishda mamlakatimizning ba'zi bir sarhadlarining tarixiy va etnik rivojlanish sharoitlari o‘zlarining xududiy xususiyatlariga ega bo‘lib, xalq amaliy san'ati hamda hunarmandchiligida o‘sha zaminning tabiati, iqlimi, hayvonot va nabotot olami, shuningdek, mahalliy, tub axolining yashash tarzi, urf-odatlari, an'analari, qadriyatlari asosida mahalliy maktablarning vujudga kelishiga olib kelgan. Bunga misollar talaygina. Masalan, erkakmi yoki ayol bo‘lsin boshidagi do‘ppisining guli yoki ustidagi kiyimiga, ko‘p hollarda kiygan tuniga qarab o‘tkinchining qaysi hududdan ekanligini bilib olishimiz mumkin. Xalq amaliy san'atining naqqoshlik, yog‘och o‘ymakorligi, ganch o‘ymakorligi, tosh o‘ymakorligi, suyak o‘ymakorligi, kashtachilik, zardo‘zlik, zargarlik, misgarlik, do‘ppichilik, xattotlik, bo‘yrachilik, pichoqchilik, gilamchilik, matoga gul bosish, chitgarlik, ko‘nchilik, kulolchilik, kandakorlik, savatchilik, taqachilik, beshikchilik, shishasozlik, kigizchilik, jiyakchilik, koshinkorlik, to‘qimachilik kabi 150 dan ortiq turi mavjud. Tosh o‘ymakorligi toshni o‘yib, yo‘nib, tirnab naqsh yoki biror tasvir ishlash kasbi bo‘lib,
toshtaroshlik yoki sangtaroshlik deb ham yuritiladi (5-rasm).
Tosh o‘ymakorligi xalq amaliy bezak san'atining noyob turlaridan biri hisoblanadi. Bu san'at kishidan iste'dod va intilishdan tashqari mehnatsevarlik va g ‘oyatda zo‘r sabr-toqat talab qiladi. Toshni o‘yib ishlashning chiziqli o‘yma, zanjira o‘yma, yassi o‘yma, chuqur o‘yma, panjarasimon o‘yma va hajmli o‘yma turlari bor.
Tosh o‘ymakorligida ishlatiladigan materiallar o‘rni, maqsadi hamda vazifasiga qarab yumshoq, o‘rtacha qattiqlikdagi va qattiq toshlar ishlatiladi. Yumshoq toshlarga gipstosh, ohaktosh, o‘rtacha qattiqlikdagi toshlarga oniks, porfir, ohakli marmar, marmar (6-rasm) va qattiq toshlarga lazurit, amozon, agat, malaxit, jadent, nefrit, yashma va boshqalar kiradi. Bu toshlardan qozon, ko‘za, lagan, piyola, haykalcha va haykallar tayyorlanadi.
Yurtimiz sarhadlaridagi vodiy va tog‘lar insoniyat taraqqiyotidagi uzoq o‘tmishda moddiy madaniyatning o‘chog‘i hisoblangan. Tabiiy g‘orlarga, qoyalarga tushirilgan rasmlar (petrogliflar) qadimiy yodgorliklar tarixidan dalolat berib turibdi. O‘yib ishlangan tasvirlarni qoya toshlarda va so‘qmoq hamda daryo yon bag‘ridagi toshlarda ko‘rish mumkin. Tosh asrida ovchilar faqat hayollariga kelgan shakllarni o‘yib, chizib tashlamasdan, balki, voqe'likni aks ettirganlar.
Qadimgi avlod-ajdodlarimizning qoyalarga hamda toshlarga ishlagan tasvirlari o‘tmish kishilarining hayoti, turmush tarzi, an'analari va qadriyatlarini o‘rganishda noyob hujjat bo‘lib xizmat qiladi. Insonlar mehnat faoliyati davomida qadimdan turli toshlardan foydalanib kelgan. Ular vulqonlarning otilishi yoki zilzilalar tufayli vujudga kelgan o‘tkir qirrali toshlardan mehnat quroli vositasi sifatida foydalanganlar. O‘tkir qirrali toshlardan go‘sht maydalashda, yog‘ochni yo‘nishda, chopishda, tilishda va boshqalarda foydalanilgan.
Poleolit davriga kelib esa tosh asosiy mehnat quroliga aylandi va undan keng miqyosda foydalanganlar. Shuningdek tosh qurilishda asosiy material sifatida xizmat qildi. Odamlar toshni turli navlaridan qurol va asboblar, uy-ro‘zg‘or buyumlari va bezak ashyolari sifatida foydalanganlar. Qadimiy O‘rta Osiyo hududlarida istiqomat qilgan odamlar qimmatbaho toshlardan turli bezak buyumlari tayyorlaganlar va insoniyatga bezak vositasiga aylandi. Bu yerlarda turli toshlardan tashqari yog‘och, ganch juda ko‘p bo‘lgan. Geografik sharoiti taqozosi bilan me’morchilikda bezak sifatida toshlardan juda kam foydalanilgan. Bundan tashqari islom dini jonli mavjudotni tasvirlashni man etganligi haykaltaroshlikni rivojlanishiga katta to‘siq bo‘lgan. Ammo yirik monumental binolarni bezashda asosan marmar va xarsangtoshdan foydalanib kelganlar.
I-III-asrlarda O‘zbekistonning janubida binolarni ustunlari hamda poydevorlarni bezashda xarsangtosh, marmartosh va ohaktoshdan foydalanganlar. Fayoztepa, Ayritom, Qoratepa kabi xarobalardan ko‘rinib turibdiki, marmar va xarsangtoshdan bezash ishlarida keng foydalanilgan. Toshni kesish, unga badiiy ishlov berish sirlari to‘g‘risida Sharq mamlakatlarida risolalar yozib qoldirilgan,
XV-asrda O‘rta Osiyoda ayniqsa, toshtaroshlik rivojlandi va takomillashdi. Masalan, Amir Temur, Ahmad Yassaviy maqbarasi, Bibixonim masjidi va boshqalar jozibador qilib bezatildi.
Poyustun — aksariyat, mahalliy me'morchilikka xos arxitektura detali bo‘lib, ustun o‘rnatiladigan asos, tagkursi (7-rasm). U yog‘och ustunlarni chirishdan saqlaydi hamda ularning balandligini ta'minlaydi. Poyustun marmarni, toshni o‘yib ishlangan naqshlar islimiy, geometrik, chiroyli yozuvlar, naqshu nigoralar bilan bezatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
