Mavzu amaliy dasturiy ta’minot. Amaliy dasturlar paketi bilan ishlash

Al-Xorazmiy aytadiki
” deb boshlangan va bora-bora 
talaffuz tufayli algoritm tarzida ifodalanib kelgan.
24. Matematik paketlar haqida tushuncha. Matematik paketda ishlash, 
oddiy tenglamalarni yechish, ularni 
grafik tasviri. 
Professional matematik paketlar deganda, odatda, hozirgi zamon kompyuterlarida 
qo`llanilayotgan Mathematica, Maple, Matlab, Derive, Mathcad kabi tizimlar va 
qiymatlarni statistik tahlil qilishga mo`ljallangan SPSS, Statistica, Statgraphics, Stadia va 
shunga o`xshash tizimlar oilalari nazarda tutiladi. Bu paketlar yordamida turli sonli va 
analitik (simvolli) 
matematik hisoblar-ni
, oddiy arifmetik hisoblashlashlardan tortib, to 
xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechish, optimallash masalalarini hal qilish, 
statistik gipotezalarni tekshirish hamda matematik modellarni yaratishga qadar turli zarur 
texnik hisoblashlarni amalga oshirish mumkin. Ularning barchasi takomillashgan ilmiy 
grafika vositalariga, qulay yordamchi axborot tizimiga va hisobot-larni rasmiylashtirish 
vositalariga ega. «Professional paket» atamasi «o`quv paketi» atamasiga muqobil 
ravishda tanlangan. 
Hozirgi davrda bu paketlardan nafaqat 
oliy malakali mutaxassislar
, professor-
o`qituvchilar, balki oliy maktab talabalari, hattoki, liseylar, kasb-hunar kollejlari va 
maktablar o`quvchilari ham foydalanayotganligini kuzatish mumkin. 
Kelajakda ta`lim va ilmiy tadqiqot ishlarida professional matematik paketlardan 
foydalanishga bo`lgan e`tiborning yanada kuchayishi shubhasizdir. 
Shu nuqtai-
nazardan olganda
, ayniqsa, matematika, 
mexanika
, amaliy matematika va informatika, 
informasion texnologiyalar, 
iqtisodiyot
, sosiologiya va boshqa qator mutaxassislik 

---

yo`nalishlari bo`yicha shug`ullanuvchilarning professional matematik paketlar bilan 
ta`minlanish darajasini yuqoriga ko`tarish dolzarb muammolardan biridir.Hozirgi vaqtda 
professional matematik paketlardan foydalanishni yo`lga qo`yishda quyidagi tavsiya etish 
mumkin: 
26. Matematik paketda dasturlash asoslari. 
Matematik dasturlash fani xo’jalikni ratsional boshqarish printsipini o’rgatadi. Bu 
erda dasturlash so’zi qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida bajariladigan ishlar rejasini 
anglatadi. Matematik dasturlashga iqtisodiyotdagi ekstremal masalalarni o’rganuvchi va 
ularni yechish usullarini yaratuvchi matematikaning bir yo’nalishi deb qarash odat tusiga 
kirgan. Matematika nuqtai nazaridan o’zgaruvchilarga ma’lum (chiziqli yoki chiziqsiz) 
cheklanmalar qo’yilgan ko’p o’lchovli funktsiyaning maksimum va minimumini topish 
masalasi umumiy nom bilan matematik dasturlash masalasi deb ataladi. 
Matematik dasturlashning predmeti korxona, firma, bozor, ishlab chiqarish 
birlashmasi, harbiy xizmat ob’ektlari va boshqa iqtisodiy jarayonlarni tasvirlovchi 
matematik modellardan iborat bo’ladi. O’rganilayotgan iqtisodiy jarayonlarning asosiy 
xossalarini matematik munosabatlar yordamida tasvirlash tegishli iqtisodiy jarayonning 
matematik modelini qurish deyiladi. Iqtisodiy jarayonning birinchi modeli frantsuz olimi 
F.Kene (1764- 1774) tomonidan yaratilgan. U 1758 yilda «Iqtisodiy jadval», 1766 yilda 
«Arifmetik formula» nomli asarlarini chop etgan. F.Kene o’z asarlarida jamiyatda takror 
ishlab chiqarishning asosiy bosqichlarini matematik model shaklida ifodalagan. 
«Matematik dasturlash» masalasining modelini umumiy xolda quydagicha ifodalash 
mumkin. 
27. Fizik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish 
faniga kirish. Komyuterda modellashtirish – ilmiy bilish 
Usuli 
Fizikadan amaliyotlarni tashkil qilishdagi asosiy masalalardan biri 
talabalarning dars 
jarayonidan
, tajriba jarayonidan yetarli fizik ma’lumotlarni olishlaridir. laboratoriya 
ishlarida tajribalari natijasida qurilmalartni tayyorlash va ishlatish murakkab bo’lgani 
uchun ko’p bo’lmaydi. Olingan tajriba natijalaridan fizik xulosalar chiqarish uchun 
ma’lumotlarni qayta ishlash kerak bo’ladi. Matematik qayta ishlash esa har bir 
laboratoriya shi uchun kerak bo’ladi [6]. 
Oxirgi yillarda keng ko’lamda rivojlanayotgan hisoblash mashinalari fizik jarayonlarni 
matematik modellashtirishda, natijalarni qayta ishlashda va boshqa ishlarga juda qo’l 
keladi [7]. 
EHMlarni yuqoridagi masalalar bo’yicha qo’llashga quyidagi yo’nalishlarni ajratish 
mumkin. 
Fizik jarayonlarni matematik modellashtirish usuli yordamida tuzilgan algoritm asosida 
va ekranda namoyish qiladigan, tajriba natijalarini qayta ishlaydigan dasturlar yaratish. 

---

Bunday dasturlar o’tilgan ma’ruzalardan foydalanib, formula yordamida turli 
jarayonlarni matematik modellashtirishda grafik elementlardan foydalanib jarayonlarni 
ekranga nomoyish qilishi mumkin. 
Fizik jarayonlarni bir marta parametrlarning biror bir qiymatiga tajriba qilib, qolgan 
parametrlarning boshqa qiymatlarida esa kompyuterda nomoyish qilish mumkin. Bunda 
ham vaqtdan yutiladi, ham material tejaladi. 
Tajriba natijalarida qayta ishlash va tuzilgan matematik model fizik jarayonni qanchalik 
to’g’ri aks ettirayotganini aniqlash mumkin. Shuningdek bir laboratoriya ishini bir necha 
marta qaytarib so’ng olingan natijalarni statistik qayta ishlash ham mumkin. 
Tekshiruvchi va baholovchi dasturlarni tuzishning yaxshi tomoni shuki talaba yoki 
o’quvchiga biror savolga javobni bir qancha variantlar ichidan tanlash mumkin. Bunda 
talabaga javob berishga mustaqil fikrlash vaqtdan unumli foydalanish imkonini beradi. 
Bunday dasturlarning ya’na bir yaxshi tomoni shundan iboratki, talaba yoki o’quvchi 
javob berishdan oldin ham bunday dasturlar yordamida mashq qilishi mumkin. Savollarni 
shunday tuzish mumkinki, ular mavzularni 
barcha mazmunini qamrab olsin
, shu tariqa 
savollar soni ham oshadi, ularga tayyorgarlik barobarida o’quvchi ham bu mavzularni 
to’laroq o’rganib boradi. 
O’rgatadigan dasturlar dasturlar mantiqiy dasturlar bo’yicha katta imkoniyatlarga ega 
bo’lishi uchun kattaroq xotiraga ega bo’lgan EHMlarni talab qiladi. Bunda mavzuni 
o’quvchiga tushunarli qilib yetqazishda ma’ruza matnlaridan virtual stendlardan unumli 
ravishda foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
28. Kompyuter eksperimenti dasturiy ta`minoti 
Bu darsda kompyuterninga dasturiy ta’minoti haqida tushuncha bilan tanishasiz.Dastruriy 
ta’minotga 
kiruvchi operatsion sistema
, sistemali dastrular va amaliy dasturlar haqida 
umumiy tushunchalarga ega bo’lasiz.Shu bilan birga dastrulash tillari haqida ma’lumotlar 
olasiz. 
Kompyuter axborotni qayta ishlashi uchun unga ishini qanday va qay tartibda bajarishini 
aniq va ravshan ko’rsatish lozim bo’ladi.Bu kabi “tushuntirish” dastur 
ko’rinishida 
amalgam oshirilib
,u axborotni qayta ishlash uchun zarur bo’lgan barcha 
amallarni keraklicha to’liq va ravshan ko’rsatadi. 
Kompyuterning dasturiy ta’minoti- bu kompyuterda ishlatiladigan dasturlar majmuasidir. 
Dasturli ta’minot kompyuterni boshqarishdan tashqari axborotni to’plash,qayta ishlash, 
saqlash va uzatish bilan bog’liq barcha amal- larning bajarilishini ta’minlaydi. 
Zamonaviy kompyuterning dasturli ta’minoti ancha katta hajmli va turli-tuman bo’lgani 
sababli,uning asosiy qismi tezkor xotirada saqlanadi. 
Dastruli 
ta’minot 
asosan 
uch 
guruhga 
bo’linadi: 
Operatsion 
sistemalar
; 

---


Sistemali 
boshqarish dasturlari
; 

Amaliy dasturlar. 
Operatsion sistemaning asosiy vazifasi kompyuter 
ishlashini boshqarish
,shu jumladan 
amaliy va sistemali boshqarish dasturlarini bajarishni o’z ichiga oladi.U kompyuterning 
tezkor xotirasida joylashgan bo’ladi.Operatsion sistemalar kompyuter xiliga bog’liq 
bo’lib,bir turdagi kompyuterning operatsion sistemasi boshqa turdagi kompyuterlarga 
mos kelmasligi mumkin. 
Sistemali boshqarish dasturlari kompyuterning turli holatlarda ishlashini ta’minlaydi.Bu 
dasturlarning 
assiylari tezkor xotirada
,qolganlari tashqi xotirada joylashgan bo’ladi. 
Sistemali dasturlarga “Yo’lboshlagich” (Проводник) ni misol qilib olish 
mumkin.Bundan tashqari dasturlarni sistemali ravishda ishini boshqaradigan “Total 
Commander” (Total Komander) dasturi foydalanuvhchilarga keng imkoniyatlar yaratgan. 
Amaliy dasturlar axborotni qayta ishlashda qo’llaniladi.Ular opertsion sistema va 
sistemali dasturlarga qaraganda ko’proq joyni egallaydi.Amaliy dasturlar odatda tashqi 
xotirada saqlanadi.Bu dasturlar ijrochi buyurtmasiga ko’ra dasturchilar tomonidan 
tayyorlanadi. 
Hozirgi vaqtda insonga dastur tuzishga yordam beruvchi bir necha dasturlash 
tillari mavjud.Dasturlash tillari,qo’llanishi bo’yicha,asosan 
ikki xil
,ya’ni ma’lumturdagi 
kompyuterga mo’ljallangan yoki ma’lum bir toifadagi masalani hal qilishga 
mo’ljallangan bo’ladi.Hozirda keng tarqalgan dasturlash tillariga quyidagilar misol 
bo’ladi: 
29. Fizik jarayonlarni modellashtirish muhiti va 
usullari