Mavzu: Alohida olingan so’z turkumlari

Taqlid so’zlar
Tabiatda insondan tashqari juda ko’plab tirik jonzodlar yashaydi. Ularda ham o’ziga xos nutq aparati mavjud. Manashu nutq aparati yordamida ular turli tuman ovoz chiqaradi. Masalan, itlarning vovullashi, Bundan tashqari tevarak atrofimizda beadat voqia va hodisalar sodir bo’lib turadi: narsalar bir biriga tegadi, uruladi. Natijada har xil ovozlar xosil bo’ladi. Inson o’z faoliyati davomida mana shu ovozlarga taqlid so’zlar atamasi bilan yuritiladimushuklarning miyovlashi, tovuqning qoqoqlashi, qo’y-echkining marashi, otning kishnashi, eshakning hangirashi hech birimizga yod emas.
Prof. Sh.Rahmatullayev taqlid so’zlarni undovlarning bir turi deb ularni ikki guruhga ajratadi.
1. Harakatni bajarishga chaqiruvchi undovlar: chu, tis, hih, mok-mok, tu-tutu!
2. Harakatni bajarmaslikka chaqiruvchi undovlar: digg, tok, ish, ho’sh, hish.
O’z navbatida taqlidiy so’zlar semantik jihatdan, bir tomondan tovushga taqlidni, ikkinchi tomondan harakatga taqlidni yoki miqdor obrazni bildiradi. Yuqorida takidlanganidek, ular 2 xil guruhga ajratiladi. 1. Tovushga taqlid so’zlar. 2. Obrazga taqlid so’zlar.
1. Tovushga taqlid so’zlar kishilar, jonivorlar, narsa va hodisalarning chiqargan tovushlariga shartli ravishda taqlid qilish natijasida paydo bo’ladi: qars,tars-tars, tuk-tuk, qars-qurs, kirt-kirt, shilp-shilp kabi ularning bir qismi jonli (inson, hayvon va boshqa janvorlar), ikkinchisi esa jonsiz predmetlarning tovushlariga taqlid natijasida paydo bo’lgandir.
a) jonli predmetlar tovushlarga taqlid so’zlar: kishilarning harakatlaridan paydo bo’lgan tovushlarga taqlid so’zlar: -qah-qah etib kuldi. Kallang ishlaydimi, aka! To’chni adresga balo bormi?
b) turli xayvon va janvorlar tovushiga taqlid so’zlar. Shunda xalqning yonginasiga boshi katta eshak tikan uchiga qanotlari qizil, ko’ksi sariq tog’ bulbuli kelib qo’ndi va “chu-chu! Chu-lu-lu!!!” deb sayradi…
Modal soʻzlar
Modal soʻzlar (lot. modalis — oʻlchov, usul) — soʻzlovchining oʻz fikriga turlicha munosabatini anglatadigan va fikrning anikligi, rostligi, gumonli yoki shartliligini ifodalash uchun xizmat qiladigan soʻzlar; shaklan oʻzgarmasligi bilan tavsiflanadi, gap boʻlagi vazifasida kelmaydi, gapning boshqa boʻlaklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi; butun fikrga yoki uning biror qismiga taalluqli boʻlib, odatda, kirish soʻz boʻlib keladi. Modal soʻzlar 2 katta guruhga boʻlinadi: fikrning aniqligini ifodalovchi Modal soʻzlar Bularga rostlik, tasdiq-ishonch, qatʼiylikni bildiruvchi soʻzlar (darhaqiqat, haqiqatan; albatta, shubhasiz, soʻzsiz va shahrik.) kiradi. Fikrning noaniqligini ifodalovchi Modal soʻzlar Bularga taxmin, gumon, tusmol kabi maʼnolarni ifodalovchi soʻzlar (shekilli, chogʻi, chamasi; ehtimol, balki, aftidan va boshqalar) kiradi. Modal soʻzlarnutqda pauza, yozuvda vergul bilan ajratiladi. Modal soʻzlar takror qoʻllansa yoki emotsional mazmunli soʻz bilan birga kelsa, maʼno kuchayadi. Soʻzlashuv nutqida birdan optik modal soʻz qoʻllanishi mumkin. Modal soʻzlarni fikrning oʻzaro munosabati (xullas, demak, binobarin, qisqasi, umuman, masalan, chunonchi, jumladan, aksincha, avvalo, avvalambor, nihoyat), eʼtiborni tortish (aytganday, aytmoqchi, zotan), taʼkid (xususan, ayniqsa), emotsional maʼno (koshki, zora, yaxshiyamki, xayriyat, attang , afsuski, ajabo) kabilarni anglatuvchi modal maʼnoli soʻzlardan farqlash kerak. Modal soʻzlar va modal maʼnoli soʻzlar oʻzaro yaqin boʻlib, ularning har biriga xos belgi-xususiyatlarni aniqlash funksional grammatikaning dolzarb vazifalaridandir.