Mavzu: Algoritm haqida umumiy intuitive ta’rif

PASCAL va DELPHI	Izoh
BASIC
abs(x)	«x» ning absolut qiymati (moduli) - [x]	abs(x)
sin(x)	«x» ning sinusi (radian o‘.b.) -sin >	sin(x)
cos(x)	«x» ning kosinusi (radian o‘.b.) -cos x	cos(x)
sqrt(x)	«x» ning kvadrat ildizi -f%	sqr(x)
sqr(x)	«x» ning kvadrati - x^2	x^A2
exp(x)	e^x (e = 2.718282... )	exp(x)
round(x)	«x» ning yaxlitlangan butun qismi [x]	int(x)
trunc(x)	«x» ning yaxlitlanmagan butun qismi	fix(x)

Dasturlash tilida algebraik ifodalar arifmetik amallar bilan bog‘langan o‘zgarmas va o‘zgaruvchi miqdorlar, funksiyalar yordamida tashkil topadi va bir satrda yoziladi. Satrdan pastga tushirib yoki yuqoriga ko‘tarib yozish mumkin emas.
Masalan, 3ab² ifoda 3*a*sqr(b) kabi yozilsa, ifoda a/ sqr(b) kabi yoziladi.
Ifodalarni yozishda amallarni bajarish tartibini ko‘rsatish uchun faqat kichik qavslar qo‘llaniladi. Qavs ichidagi amallarni bajarish chapdan o‘ngga qarab, matematikada qabul qilingan odatdagi tartib saqlangan holda ketma-ket amalga oshiriladi:

• 
  funksiya qiymatlari hisoblanadi;
  
• 
  ko‘raytirish va bo‘lish amallari bajariladi;
  
• 
  qo‘shish va ayirish amallari bajariladi.
  

Masalan, arifmetik ifodaning yozilishi (a+b) /c kabi bo‘lib,
uni hisoblashda dastlab qavs ichidagi amal, ya’ni a+b bajariladi, so‘ngra natija c ga bo‘linadi.
10.10-misol
R va H o‘zgaruvchilaming ma’lum qiymatlarida quyidagi ifodaning qiymati hisoblansin:


3
Bu ifoda Pi*sqr(r)*h/3 kabi yoziladi. Bunda amallar quyidagi tartibda bajariladi:
Shuni eslatib o‘tishiozimki, ikkita amal ketma-ket kelganda ifodani qavssiz yozish mumkin emas. Masalan, ifodani
sqrt(sqr(a) — sqr(b)) kabi, |x + tgx| ifoda abs(x + tan(x))
ko‘rinishida yoziladi. Ba’zi hollarda dasturlash tilida yozilgan ifodani odatdagi matematik ko‘rinishda yozish talab etiladi.
Masalan, 0.5*(sin(x)+ cos(x)) dasturlash tilida yozilgan ifoda matematik ko‘rinishda quyidagicha ifodalanadi:
Daraja bilan ishlash biroz farqlanadi. PASCAL va DELPHI da a³ ifodani a*a*a yoki sqr(a)*a ko‘rinishida, a⁴ ifodani esa


sqr(sqr(a)) ko‘rinishida yozishga to‘g‘ri keladi. BASIC da aⁿ ifodani а^лп ko‘rinishida yozish mumkin.
Umuman, a^b ko‘rinishdagi ifoda uchun matematikada a^b = e^{bln a} formula o‘rinli. Shuning uchun PASCAL va DELPHI da u exp(b*ln(a)) ko‘rinishda yoziladi.

11. 
    misol
    

algebraik ifodani dasturlash tilida yozing.
Yechish: Bu ifodani PASCAL va DELPHI da bir necha xil usulda tasvirlash mumkin. Shulardan bittasi quyidagicha:
(x-y)/(exp(5*ln(x))-sqr(y)*y).
O‘zlashtirish va ma’lumotlarni ekranga
chiqarish operatorlari

Dasturlash tillaridagi o‘zlashtirish operatorlarini taqqoslaymiz:

O‘zlashtirish operatorlari
Algoritmik tilimizda	BASIC	PASCAL va DELPHI
o‘tkaz , o‘zgaruvchi	o‘zgaruvchi =	o‘zgaruvchi : = ;
Misollar
o‘tkaz 1, K	K = 1	K := 1;
o‘tkaz 1+N, K	K = N+1	K := N+1;
o‘tkaz a 5, b	b = a*5	b := a*5;

Endi ma’lumotlarni ekranga chiqarish operatorlarini taqqos­laymiz:

Ma’lumotlarni ekranga chiqarish operatorlari

: asic	PASCAL va DELPHI
Print	Write(chiqarish ro‘yxati); yoki Writeln(chiqarish ro‘yxati);
Misol
K = 55/11: b = "K= 1 mantiqiy ifoda" Print 0; "-son" Print K, K= 1; Print b	K: = 55/11; b = ‘K=1 mantiqiy ifoda’; Writeln(0, ‘-son‘); Write(K, ‘ ‘, K= 1); Writeln(b);

	Ekranda
mik tilimizda shart emas edi	0-son 5 0 K=1 mantiqiy ifoda	0-son 5 0K=1 mantiqiy ifoda
	Misol
	Print 7: Print: Print 21	Writeln(7); Writeln; Writeln(21);
	Ekranda
^4 MI	7 21	7 21

BASIC: Print operatori ro‘yxatdagi o‘zgaruvchilar orasida
qo‘yilgan bo‘lsa, o‘zgaruvchilar qiymati orasiga bitta belgi sig‘adigan bo‘sh joy qoldiradi; ","qo‘yilgan bo‘lsa, o‘zgaruvchilar qiymati orasiga 17 belgi sig‘adigan bo‘sh joy qoldirib ekranga chiqaradi.
Agar ro‘yxat oxirida ";" yoki "," yozilgan bo‘lsa, u holda keyingi Print ro‘yxatidagi qiymat shu satr davomidan mos bo‘sh joy qoldirib chiqariladi.
Agar ro‘yxatsiz Print (yoki bo‘sh Print ham deyishadi) yozilgan bo‘lsa, u holda bo‘sh satr qoldirish uchun yoki agar avvalgi Print ro‘yxati oxirida ";" yoki "," yozilgan bo‘lsa, satrni to‘lgan hisoblanishi uchun qo‘llaniladi. Print o‘rniga "?" belgisini yozish ham mumkin.


Mavzu:Pascal tili sintaksisi. Kataklarning asosiy Kataklarning asosiy turlari. Paskal tilidagi programmalarning strukturasi.


Paskal algoritmik tili. Asosiy konstruksiyasi.
Ma’lumotlarning sodda toifasi.
XVII asrda yashagan va dunyoda birinchi hisoblash mashinasini yaratgan fransuz olimi Blez Paskal sharafiga shunday deb nomlangan Paskal tili Shveytsariyaning Syurix shahridagi Oliy texnika maktabining professori Niklaus Virt tomonidan 70-yillarda yaratilgan bo’lib, 1979 yilda standart Paskal deb tasdiqlangan.
O’zining soddaligi, mantiqiyligi va samaraliligi tufayli bu til butun dunyoga tezda tarqaldi. Hozirgi paytda barcha hisoblash mashinalari, xususan, mikrokompyuterlar ham shu tilda ishlash imkoniyatiga ega. Dasturlar matnining to’g’riligini osonlik bilan tekshirish mumkinligi, ularning ma’nosi yaqqol ko’zga tashlanishi va oddiyligi bilan ajralib turadi.Paskal tili ancha murakkab va ko’p vaqt oladigan hisoblash ish- larini bajarishga mo’ljallangan tarkiblashtirilgan dasturlar tuzishga imkon beradi. Yana bir afzalligi shundan iboratki, foydalanuvchi xatolikka yo’l qo’ymasligi uchun yoki xato yozib qo’ygan bo’lsa, tez tuzatib olishi uchun dasturda ishlatilgan o’zgaruvchilar oldindan qaysi turga (toifaga) mansub ekanligi belgilab qo’yilgan bo’ladi. Shu bilan birga dasturning barcha elementlari haqida ma’lumot tavsiflash bo’limida mujassamlashgan bo’ladi. Operatorlar soni esa minimal darajada kamaytirilgandir.
Paskal algoritmik tilining alifbosi quyidagilardan iborat:

• 
  26 ta lotin harflari;
  
• 
  0 dan 9 gacha arab raqamlari;
  
• 
  32 ta kirill harflari;
  
• 
  maxsus belgilar - (Q,-,*,G’,:,;,[.],[,],q,>,<) ni o’z ichiga oladi.
  

Paskal tilida so’z deb bir nechta belgilar ketma-ketligi tushuniladi. Xizmatchi so’z deb Paskal tilidagi standart nom tushuniladi. Bu nom maxsus ma’noni anglatadi va uni ma’lumotlarga berib bo’lmaydi. Masalan, Program, Begin, End va h.k.
Paskal tilidagi ma’lumotlarning elementlari bo’lib o’zgaruvchilar, o’zgarmaslar, izohlar xizmat qiladi.
O’zgaruvchilar deb - hisoblash jarayonida o’z qiymatini o’zgar- tiradigan kattaliklarga aytiladi. O’zgaruvchilarning nomlari (identifikatorlar)- harflardan yoki harf va raqamlardan iborat bo’ladi. Belgilar soni 8 tadan oshmasligi kerak.
O’zgarmaslar (const) deb hisoblash jarayonida o’z qiymatini o’zgartirmaydigan kattaliklarga aytiladi. Bularga ham o’zgaruvchilar
kabi nom beriladi.
Izohlar - dasturning ma’lum qismini tavsiflash uchun ishlatiladi va bu qatorda hech qanday amal bajarilmaydi, ya’ni dasturning biror blokini yaxshiroq tushunishga xizmat qiladi. Izoh (*,*) yoki {} simvollari orasida beriladi. Katta qavslar {*,*} va [*,*] lar ham ishlatilishi mumkin.