Mavzu: aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning huquqiy asosi

Samarqand viloyati. Respublikaning markaziy viloyatlaridan bo‘lib, Zarafshon daryosining o‘rta oqimiga joylashgan. Samarqand viloyatining maydoni 13,9 ming kv. km², respublika hududining 3% ni tashkil etadi. Aholisi 2,3 mln. dan ortiq. Viloyat janubiy (Zarafshon) va shimoliy (Nurota) qismlarda tog‘liklar bilan chegaralanib turadi. Muhandis-geologik jihatdan shimoliy qismida Nurota tog‘ etaklarida va janubiy qismdagi Qoratepa tog‘ining shimoliy yonbag‘irlarida lyoss qatlamlari ko‘proq bo‘lgani uchun bu joylarda ko‘chki jarayoni nisbatan keng tarqalgan. Viloyatdagi yirik suv omborlaridan Kattaqo‘rg‘on havzasida mavsumiy vaqtlarda suv miqdorining ko‘payib ketishi oqibatida qirg‘oq atrofining o‘pirilishi kuzatiladi, lekin bu joylarda aholi punktlari joylashmagan. Suv ombori atrofi hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligi maqsadida o‘zlashtirilishi natijasida ayrim joylarda o‘pirilish va eroziyalanish hodisalari rivojlanib bormokda. Tabiiy sharoitda hosil bo‘layotgan ko‘chkilarni Oqsoy, Saganak, Okdaryo va Qoradaryo havzalari atrofida uchratish mumkin. Boshqa viloyatlardagi ko‘chkilarga taqqoslab ko‘radigan bo‘lsak, Samarqand viloyatidagi ko‘chkilarning ko‘lami, xususiyati o‘zgachadir, ya’ni keng maydonlarni qamrab olmagani sababi bu joylardagi relef yuzasining qiyaligi juda katta emas va surilib borayotgan massa juda kam joylarga tarqaladi. Viloyatda olib borilayotgan qurilish (sanoat, transport, suv inshootlari) ishlari natijasida ham yonbag‘irlarning o‘pirilish holatlari uchramoqda.
Farg‘ona vodiysi. Respublikaning sharqiy qismini tashkil etib, tabiiy tuzilishi, muhandis-geologik sharoiti boshqa viloyatlardan tubdan farq qiladi. Farg‘ona vodiysi maydoni 19,2 ming kv. km bo‘lib, respublika hududining 4,3% ni tashkil etadi. Aholisi 5,6 mingdan ortiq. Farg‘ona vodiysining hamma tomoni tog‘lar bilan o‘ralgan: shimoliy-shimoli-g‘arbda Qurama, sharkda Talass-Farg‘ona, janubda Turkiston tog‘ tizmalari o‘rab turadi. Respublikaning eng harakatchan zonalaridan biri Farg‘ona vodiysi hisoblanadi. Ma’lumki, vodiy uchta: Namangan, Andijon va Farg‘ona viloyatlaridan tashkil topib, ko‘chki jarayonlari Namangan va Farg‘ona viloyatlarida ko‘proq uchraydi. Vodiyning shimoliy qismidagi Namangan viloyatida keyingi vaqtlarda olib borilayotgan yo‘l qurilishi (Qamchik dovoni) natijasida nisbatan texnogen sababga ko‘ra ko‘chkilar biroz ko‘payib bormoqda. Tabiiy holatda uchraydigan ko‘chkilar viloyatdagi Sumsar, G‘ova, Podsho-Ota, Pishkaran soylarining o‘rta qismlarida ko‘proq uchraydi. YAngiqo‘rg‘on, Kosonsoy, CHortoq rayonlari Qurama tog‘ining janubiy yonbag‘irlarida bo‘lganligi uchun ham bu joylarda ko‘chki jarayoni aholi yashaydigan hududlarga sezilarli xavf tug‘diradi. Lyoss qatlamlari orasida ikkilamchi gips minerali hosil bo‘lishi natijasida bu qatlamlar palaxsa-palaxsa bo‘lib ko‘chib ketadi. Salgina namgarchilik natijasida tuzlar erib lyoss qatlamini tezda oqovaga aylantirishi ham ko‘chki jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. SHu bilan birga bu joylarga xos bo‘lgan hodisa, ya’ni yangi erlar o‘zlashtirilishi natijasida sug‘orma erlarda o‘pqon olish (suffoziya) juda keng tarqalgan. Bu ham nafaqat qishlok xo‘jaligi ekinlariga, balki shu joydagi tuproq qatlami emirilishiga katta zarar etkazmoqda. Respublikamizning boshqa tog‘ oldi hududlariga xos bo‘lgan qishloq xo‘jalik tadbirlari (sug‘orma erlar) o‘tkazish natijasida kichik-kichik ko‘lamga ega bo‘lgan ko‘chkilar ko‘proq uchrash holati vodiyning hamma adirliklarida kuzatilmokda. Mazkur tadbirni o‘tkazishda tog‘ oldi adirliklarining qulay maydonlarini o‘zlashtirish bilan birga shu joylarning tabiiy tuzilishiga, gidrotexnika inshootlari joylashuviga, ayniqsa suvdan foydalanilganda me’yoriy ko‘rsatkichlarga katta e’tabor berish lozimligini alohida ta’kidlash zarur, deb hisoblaymiz. CHunki, hali tuproq sifatida to‘liq shakllanmagan, o‘simligi kam bo‘lgan, adirliklardagi lyoss qatlamlari ortiqcha namgarchilikni ko‘tara olmaydi, bu esa shu joyning yuvilishiga, oxir oqibatda eroziya jarayoni kuchayishiga zamin tayyorlaydi.
Umuman, Vatanimiz hududlarida tarqalgan ko‘chki-surilma jarayonlari to‘g‘risida fikr yuritar ekanmiz, ularni ilmiy o‘rganish, baholash, doimiy kuzatish qanchalik ahamiyatga ega bo‘lsa, bunday jarayonlar sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan joylarda istiqomat qiladigan aholi o‘rtasida ma’lum tushuntirish ishlarini olib borish, ayniqsa qishloq xo‘jaligi siyosatini yurgizish mutlaqo yangi g‘oya asosida bo‘lishi shart. Bu g‘oyaning asosini har bir qarich erni e’zozlash, tabiiy fizik-mexanik xususiyatini o‘rganish va qanday ekin turini ekishni bilish tashkil etadi. SHundagina, yil sayin ko‘payib borayottan aholini kerakli qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan ta’minlash muammosining echimi ijobiy bo‘lishiga erishiladi.
Sel
Sel - suvning mexanik faoliyagidan yuzaga keladigan murakkab jarayon bo‘lib, turli omillarning (iqlim, gidrologik, geomorfologik, geologik va boshq.) o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Uning tarqalishida mahalliy sharoit alohida o‘rin egallaydi. Sel vujudga keladigan yoki sodir bo‘lish ehtimoli yuqori bo‘lgan joylarni sel o‘chog‘i deb yuritaladi. Sel o‘chog‘i paydo bo‘lishining asosiy ko‘rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi. Uzoq muddatli jala yog‘ishi va muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi okibatida daryo o‘zanlaridagi suv miqdori keskin ko‘payib ketadi. Natijada suv bilan aralashgan (qum, shag‘al, dag‘al bo‘lakli jinspar) oqim paqdo bo‘lib, ko‘pgana qo‘poruvchilik ishlari amalga oshiriladi. SHu sababga ko‘ra sellar ikki guruhga bo‘linadi: gdyasial - muzlik va qorlarning jadal erishi va jatt - ko‘p miqdorda yomg‘ir yog‘ishi natijasida paydo bo‘ladi. Ularning paydo bo‘lishida joyning geomorfologik tuzilishi va cho‘kindi jinslar miqdori ham alohida o‘rin egallaydi. Respublikamizning tog‘ oldi hududlari va unga tutash tekisliklarda ko‘p yomg‘ir yog‘ishi natijasida paydo bo‘ladigan sellar keng tarqalgan. Yirik qor va muzlik qatlamlari tarqalgan tog‘li zonada esa glyasial turi ko‘proq uchraydi. Sellarning jalali turi aholi va hududlarga katta xavf solib ko‘p miqdorda iktisodiy zarar etkazadi.
Sel oqimlari harakat xususiyati bo‘yicha turbulent va strukturali turlariga bo‘linadi.
Turbulent sellar o‘zan bo‘ylab, daryo va soylardagi suv miqdori ortib ketishi natijasida oqim harakati qonuniga muvofiq vodiy yo‘nalishi bo‘yicha bo‘ladi.
Strukturali sellar maydon bo‘ylab, turli tosh bo‘laklarining butun yonbag‘ir bo‘yicha yoppasiga bostirib kelishi natijasida bo‘ladi.
Har ikkala xususiyatga ega bo‘lgan sellar daryo o‘zanlari va yonbag‘irlarni buzishi bilan birga keng ekin maydonlariga katta miqdordagi oqova oqimini olib keladi. Vatanimizni o‘rab turgan tog‘lar va tog‘ oldi hududlari selga xavfli hududlarga kiradi. Sel ayniqsa, Qashqadaryo, Namangan, Jizzax, Farg‘ona, Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida ko‘proq uchraydi. Respublikamizning sel xavfi bor joylaridan aholini xavfsiz joylarga o‘tkazish bo‘yicha Favqulodda vaziyatlar vazirligi, “O‘zgidromet” hamda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi xodimlari joylardagi mahalliy hukumat organlari rahbarlari bilan maxsus dasturlar asosida harakat qilmoqdalar. Xavfli joylarda joylashgan aholining to‘g‘ri harakat qilishida, ayniqsa ko‘chki va sel oqimlari bo‘ladigan hududlarda, xavf yuzaga keladigan omillarni o‘z vaqtida aniqlash, qayd etish va bundan aholini xabardor qilish tadbirlari muhim o‘rinni egallaydi. Sel hodisasini oldindan aytib berish ancha mushkul, odatda sel xavfi bor joylardagi aholi o‘n daqiqa, ko‘pi bilan 1-2 soat avval ogohlantiriladi.