Mavzu: Adabiyot-so’z san’ati, san’at turi sifatida. Bolalar adabiyoti fani hamda uning maqsad, vazifalari. Reja

2.3. TAZKIRACHILIK
«Tazkira» arabcha so'z bo'lib, «zikr», ya'ni «eslatib o'tish», «yozib qo'yish» ma'nosini anglatadi. U shoirlarning hayoti va ijodi haqida eng muhim ma'lumotlar, asarlaridan namu- nalar keltirilgan antologiya-majmuadir.
Uning eng qadimgi namunasi Abu Mansur as-Saolibiy yaratgan «Yatimat ud-dahr fi mahosini ahl al-asr» («Zamona ahlining fazilatlari haqida yagona durdona») tazkirasidir. U o'sha davr (XI asr) Arab, Ajam, Movarounnahr, Xorazm va Xuroson adabiyoti haqida qimmatli ma'lumotlarni beradi.
Muhammad Avfiyning «Lubob ul-albob» («Mag'izlarning mag'izi», XIII asr), Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro» (XV asr), Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois» («Nafis majlislar», XV asr), Maleho Samarqandiyning «Muzakkir ul-as'hob» («Suhbatdoshlarningzikri», XVIII asr), Fazliy Namanganiyning «Majmuat ush-shuaro» (XIX asr) asarlari tazkirachilikning eng yaxshi namunalaridir.
Bu tazkiralar adabiyotimiz tarixini, o'tmishda yaratilgan durdona asarlarning g'oya va mazmunini o'rganish uchun asosiy manbalar sifatida qimmatlidir. Keyingi tarixchilar o'z asarlarini yozishda mana shunday tazkiralarga suyanib ish tutganlar.
TAZKIRALARDAN AYRIM NAMUNALAR
Mirzo Ulug'bek — donishmand podshoh erdi. Kamoloti bag'oyat xo'b erdi. Yetti qiroat bila Qur'oni majid yodida erdi. Hay'at (astronomiya) va riyoziy (matematika, aljabr)ni xo'b bilur erdi. Andog'kim, «Zij» bitdi va rasad bog ladi va holo (hozirgacha) aning «Zij»j aroda shoye'dur. Bovuju bu kamolot gohi nazmg'a mayl qjiur.
Boysung'ur Mirzo - xushta'b va saxiy, ayyosh (bazm ayshlarni sevguvchi) va hunarparvar podshohe erdi. Xattot va naqqosh va sozanda va go'yandadin muncha benazir kishi (bordir) kim, aning tarbiyatidin arog'a kirdi. Ma'lum emaskim, liccli podshoh zamonida paydo bo'lmish bo'lg'ay…Alisher Navoiy, «Majolis un-nafoisdan”dan
SAYYOHLIK ASARLARI
O'rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy hayotiga dunyo xalqlarining qadimdan qiziqqanliklari yaxshi ma'lum. Hatto alohida sayyohlarning snu muammolarni atrollicha o'rganish uchun maxsus safarlarga chiqqnni ham sir emas. . . .
Xerodot (mil. av. 490/4K()-430/424) yunon tarixchisi. U yunon-lbrs urushlari haqida ma'lumotlar to'plab,O’rta Osiyo xalqlari hayoti haqida ham ko'plab axborotlarni yozib qoldirgan. Xerodotning «Tarix» asari 9 kitobdan iborat bo’lib, har bir kitobi yunonlar e'zozlaydigan 9 muzadan biriga ba- g'ishlangan (Klio, Evderna, Galiya Menpanena, Terpsixora Erato, Poligimniya, Uraniya, Kalliopa). Bu kitoblarda tors (Lion) podshohlari, skif qabilalari Midiya va Yunoniston (Ellada) kabi qudratli davlatlar o'rtasida chiqqan urushlarning sabablarini aniqlashga intiladi. Xerodot fikricna yaxshilikka yomonlik, yovuzlik, axloqsizlik, adolatsiz ishlar xalqaro urushlarni keltirib chiqaradi
Strabon (mil. av. 64/63 - mi|. 23/24- yillar) - qadimgi yunon tarixchisi va sayyohi. U 17 jilddan iborat «Geogratiya» kitobining muallifi. Unda Qora dengiz bo'yi mamlakatian, Kichik Osiyo haqida ham noyob ma'lumotlar jamlangan.
Arrian Flaviy — II asrda yashagan yunon tarixchisi va yozuvchisi. U «Iskandar yurishi» va boshqa asarlarida O'rta Osiyo to'g'risida ham qimmatli ma'lumotlarni yozib qoldirgan. Bu asarlarda makedoniyalik Iskandarning bizning vatanimiz So'g'diyonaga qanday bostirib kelgani, Spitamen kabi milliy qahramonlarimizning jasoratlari tasvirlangan.
VII asrda Xitoy sayyohi Sima Syan o'z yurtidan chiqib ketib, 629- yildan 646- yilgacha 17 yil davomida 120 dan ortiq mamlakat va o'lkalarda bo'ladi. Jumladan, u Qashqar va Issiqko'l orqali Sayram, Toshkent, Samarqandga borgani haqida alohida ma'lumotlarni yozib qoldirgan.
Marko Polo, Istaxriy, Maqdisiy kabi sayyohlar ham O'rta Osiyoda ko'p bo'lishgan.
Abu Is'hoq Istaxriy (850—934) — tarixchi va geograf bo'lib, Hindiston, Arab va G'arb mamlakatlari haqida ma'lumotlar bergan. U O'rta Osiyo xalqlari haqida ham alohida to'xtab o'tgan.
Marko Polo (1254— 1324) — genuyalik sayyoh va yozuvchi bo'lib, «Marko Polo kitobi» asarida Old Osiyo, O'rta Osiyo va Xitoydagi xalqlarning urf-odatlari, madaniyati, san'ati, jumladan, badiiy ijodlari haqida ham ayrim ma'lumotlarni bergan.
Rui Gonzales Klavixo (1412- yil vafot etgan) — kastiliyalik sayyoh bo'lib, 1403-1406- yillar davomida Samarqandda bo'lgan. U Amir Temur va temuriylarga doir ko'plab ma'lu¬motlarni Yevropaga tarqalishiga imkon yaratdi. Klavixo temuriylar davri adabiyoti va san'ati haqidagi ko'plab ma'lu¬motlarni ham to'plagan.
Arab sayyohi Ibn Battuta O'rta Osiyo xalqlarining geo- grafiyasi, tarixi, etnografiyasiga oid ko'p qimmatli ma'lu¬motlarni yozib qoldirgan. U XIV asrning birinchi yarmidagi O'rta Osiyoga xos bo'lgan madaniy, siyosiy va ijtimoiy hayotning yorqin va realistik manzaralarini tasvirlagan.
Bu mashhur sayyoh o'zining 28 yillik sayohatlari davomi¬da dunyoning ko'p mamlakatlarini o'z ko'zi bilan ko'rdi. Xususan, Shimoliy va G'arbiy Afrika, Arabiston yarim oroli, Hindiston, Ispaniya, Turkiya, Eron, Sharqiy Yevropa, Xitoy va O'rta Osiyoda bo'lgan.
Ibn Battutaning asari ayni paytda tarixiy-adabiy yod- gorlik hamdir. Sayyoh olim O'rta Osiyoning eng og'ir damla- ridan biri mo'g'ul istilosi asoratlarini o'z ko'zi bilan ko'rgan.
Ibn Battutaning to'liq ismi Shamsiddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Ibrohim ibn Yusuf al-Lavat it-Tanjiydir. U O'rta Osiyoga kelgan paytda, XIV asrning birinchi yarmida bu yerda uch mo'g'ul xonligi bor edi. Shimoli-g'arbda Oltin ()'rda xonligi bo'lib, uning poytaxti Saroy-Berka edi. U yerda O'zbekxon (1312—1340) hukmronlik qilardi. Janubi-g'arbda Xulaguxon davlati bo'lib, Movarounnahr — Chig'atoy ulusiga qarardi.
Ibn Battuta O'rta Osiyoning ko'plab shaharlari, xususan, Xorazm, Urganch, Samarqand, Buxoro haqida nodir ma'lu¬motlarni yozib qoldirgan. Jumladan, u dunyoda xorazmliklar singari oliyjanob, mehmondo'st xalqni uchratmadim, deydi. Yoki Saroydan Xorazmgacha uni kuzatib borgan savdogar Ali ibn Mansur kiyim-kechak uchun 10 dinordan sarflab boradi. Ammo ibn Battutaga 8 dinorga oldim, deydi. Sayyoh buni tasodifan boshqa bir hamsuhbatdan bilib qoladi va hayratga tushadi. Asarda bunday urf-odatlar haqida anchagina qaydlar bor.
Ibn Battutaning «0'rta Osiyo bo'ylab sayohat» kitobida Chingizxon lashkarlarining insoniyat boshiga keltirgan falokatlari ham juda yorqin va ishonarli ko'rsatib berilgan. Bu asar yoshlarni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalaydi.
Najmiddin Kubro, Sayfiddin Boxarziy, Abu Abdulloh al-Buxoriy singari Sharqning buyuk mutafakkirlari haqida ham sayyoh olim ajoyib ma'lumotlarni qoldirgan.
Ibn Battuta qoldirgan tarixiy-adabiy meros o'sha davr voqealarining haqqoniy manzarasini tiklashda bebaho manbadir
ABU MANSUR AS-SAOLIBIY
Abu Mansur Abdumalik ibn Muhammad ibn Ismoil as-Saolibiy 350 (961)-yil Nishopurda tug'ilgan va 429 (1038)-yil shu yerda vafot etgan. U ko'plab o'lkalarni kezib chiqqan yirik olim (50 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi) va shoir, tarixchi edi.Arab adiblari qadimdan boshlab turli shoir va yozuvchilarning tarjimayi holi, yozgan asarlari, ijodlaridagi yetakchi xususiyatlari haqida alohida kitoblar yaratishgan. Ularning tazkira nomi bilan yuritilishini yuqorida aytgan edik. Saolibiygacha ham bu an'ana mayjud edi. Adib shu an'anaga muvofiq holda kitob tuzadi. Uning to'rtinchi qismi Xuroson va Movarounnahrdagi arabiynavis ijodkorlarga bag'ishlangan.
Asarning to'rt qismida X—XI asrlarda yashagan 415 ta arab tilida ijod qilgan adib va yozuvchilar haqida ma'lumotlar va ijodlaridan namunalar keltirilgan.
4- qismga esa 124 ta xurosonlik va movarounnahrlik shoirlar kiritilgan, ularning nasriy hamda nazmiy asarlaridan namunalar berilgan.
Bu qismga 4160 baytga yaqin she'r kiritilgan. Ular qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g'azal, urjuza janrlariga mansubdir.
U paytlardagi arab adabiyotidagi qasidaning keyingi davrlardagisidan farqi bo'lgan. Ularda ham maqtov, ham tanqid bo'lishi mumkin edi. Ma'lum bo'lishicha, hajv, g'azal, vasf, marsiyalar keyinchalik qasidadan ajralib chiqqan, deydilar.
Qasida keyinchalik turkiy adabiyotda ham fors-tojik adabiyotida ham ancha keng tarqalgan she'riy janrlardan biriga aylanadi. Lekin ular o'z mazmuni, mavzu va shakliga ko'ra arab qasidalaridan farq qiladi.
Saolibiy keltirgan qasidalar ayrim tarixiy voqealarga bag'ish­langan. Moddiy qiyinchilikdan shikoyat, pand-nasihatga atalgan qasidalar ham bor.
Hajviy yo'nalish ham ko'p uchraydi.
Arab tilidagi adabiyot til nuqtayi nazaridangina farq qiladi. Obrazlar tizimi, badiiy-tasviriy vositalarga ko'ra arab, fors-tojik va turkiy adabiyot orasida keskin farqlar ko'zga tashlanmaydi.

X asrdagi Buxoroda yaratilgan adabiyot haqida Y.E.Bertels shunday yozgan edi: «Aslini aytganda, til nuqtayi nazaridan bu davr adabiyotini fors va arab adabiyotiga bo'lish — haqiqatan shartli narsadir.

Aslida biz mavzu, uslub, tashqi ko'rinishi bir xil, faqat tildagina farqi bo'lgan yagona adabiyotga egamiz. Shuni ham aytish kerakki, shoirlar ko'p holda ikki tilni bilishgan va har ikki tildan birday osonlik bilan foydalanishgan, bir fikrning o'zini goh bu, goh u tilda ifoda etishgan».