Mavzu: A. Firdavsiyning shohnoma asari haqida firdavsiyning hayoti va ijodi haqida Shohnoma”ning

MAVZU: A. FIRDAVSIYNING SHOHNOMA ASARI HAQIDA
1. Firdavsiyning hayoti va ijodi haqida
2. Shohnoma”ning yaratilish tarixi

3. Dostonning asosiy obrazlari va qahramonlari

4. Miniatyura san’atida shohnoma voqealarining ifodalanilishi

Abulqosim Firdavsiy ona Vatan uchun fidoyi yuzlab bahodirlar obrazini yaratgan fors-tojik adabiyotining ulkan shoiridir. U 941 yilda Eronning Tus shahri yaqinidagi Boj qishlog‘ida o‘rtahol dehqon oilasida tug‘ilgan. Bo‘lajak shoirning otasi Tus hokiminint «Firdavs», ya’ni «Jannat» nomli bog‘da bog‘bon bo‘lgan. Firdavsiy dastlab qishlog‘idagi diniy maktabda, so‘ng Tus shahri madrasalarida tahsil oladi. Otasi vafotidan so‘ng bog‘bonlik qiladi. Sharq xalqlari tarixini zo‘r zavq bilan o‘rganadi, ko‘hna rivoyatlarni yozib oladi. Aytishlaricha, Xuroson hukmdori Mahmud G’aznaviy shoirga «Shohnoma» (Shohlar haqidagi kitob) yozishni topshiradi va asardagi har bir misra uchun bir dinor oltin tanga berishni va’da qiladi. Hukmdor va’dasidan tonib, shoirga 120 dona kumush tanga beradi. Firdavsiy bundan g‘azablanib, bu tangalarniga bir bo‘lagini hammom xodimiga, bir qismini sharbat sotuvchiga va yana bir bo‘lagini pulni olib kelgan mulozimlarga taqsimlab beradi, Mahmud G’aznaviyni xasislik va pastkashlikda ayblovchi hajviya yozadi. Shoir quvg‘inda yuradi. Iroqqa ko‘chib borib, Bag‘dodda «Yusuf va Zulayho» dostonini yozadi. U 1025 yilda o‘z ona qishlog‘ida vafot etadi. Tus va Nishopur shaharlaridagi madrasalarda tahsil olgan. Zamonasining barcha asosiy ilmlarini egallab, arab va pahlaviy tillarini chuqur oʻrgangan. Oʻz davrining qomusiy olimi boʻlib yetishgani uchun ham uni hakim deb ulugʻlashgan. U Eron, Turon, Yunon va Hindiston olimlarining turli sohadagi asarlaridan yaxshi xabardor boʻlgan. F. yoshligidanoq sheʼrlar mashq qila boshlagan. Bu haqda maʼlumotlar boʻlsada, sheʼrlarining oʻzi yetib kelmagan. Uning "Yusuf va Zulayho" nomli doston yozganligi xam haligacha munozarali. F. otasidan qolgan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Baʼzi manbalarda uning uzoq yillar sarbozlik xizmatida

boʻlgani ham aytiladi. Firdavsiyning yoshlik yillari somoniylar davlatining gullabyashnagan davriga toʻgʻri keladi. Bu davrda Eron va Turon xalklarining nafakat ijtimoiysiyosiy, balki madaniymaʼnaviy hayotida ham bir koʻtarilish boʻlgan. Oʻzining kimligini anglash va uni boshqalarga ham koʻrsatish maqsadida ular Eron va Turonning shonli tarixini tiklashga intiladilar. Shu maqsadda qad. afsona va rivoyatlar, buyuk shoxlar va bahodirlar tarixi toʻplanadi va yoziladi. Bu boradagi intilishlarni somoniy hukmdorlar qoʻllabquvvatlab turganlar va toʻplangan ulkan materialni sheʼrga solishni Abu Mansur Daqiqiyni soʻraganlar. Lekin shoir endigina ming bayt ijod kilganda, fojiali ravishda oʻddirilgach, Buxoro amiri Nuh ibn Mansur Somoniy F.ni huzuriga chorlab, unga chala qolgan "Shohnoma"ni nihoyasiga yetkazishni buyuradi. Bundan maqsad shonli tarixi va buyuk shaʼnshavkatiga koʻra forsiy xalklarning arablardan kam emasligi, balki ustunligini koʻrsatish va ularga qarshi kurashda foydalanish edi. Vatanga va uning buyuk tarixiga muhabbat ruhida tarbiyalangan, bolalikdan qad. afsona va rivoyatlar, qaxramonlik qissalari, jangnomalarni jon qulogʻi bilan tinglab ulgʻaygan F.ning oʻzi ham xalq ichida yurib, ularni yozib olgan, koʻplab ogʻzaki va yozma materiallar toʻplagan. Ulug‘ bobokalonimiz A.Firdavsiyning xayoti va ijodi, “Shohnoma” asarining yaratilish tarixi, uning afsonaviy qismi. Dunyo, Quyosh, Oy va insonning paydo bo‘lishi xaqidagi afsonalari, “Rustam va Suxrob” dostoni va undagi mehr oqibat. “Rustamning yetti sarguzashti”. “Payg‘ambar va uning shogirdlari” xaqidagi rivoyatlar, shuningdek, asarga ishlangan miniatyuralar bilan talabalarni yaqindan tanishtirishdan iborat. “Shohnoma” qadimgi shohlar haqidagi afsona va rivoyatlar jamlangan epik doston. Abulqosim Firdavsiyga qadar 9-10 asrlarda yirik amaldor va lashkarboshi Abu Mansur Muhammad ibn Abdurazzoq Tusiyning topshirig‘iga binoan 957 yilda Abu Mansur al-Ma’moriy tomonidan nasriy “Shahnomai Mansur” yaratilgan. Bu asarning faqat boshlanish qismigina bizgacha yetib kelgan. Taxminan 963 yilda Abdul Muayyad Balxiy ham nasriy “Shohnoma” yozgan. U bilan ayni vaqtda Ma’sud Marvaziy va Abu Ali Balxiylar “Shohnoma” bitganlar. Balxiy asarida Firdavsiyning “Shohnomasida” tilga olinmagan Narimon, Som, Ogush, Vaxodon, Kayshikan nomlari bilan bog‘liq lavhalar majud bo‘lgan. Marvaziy o‘z “Shohnoma”sini birinchi odam va birinchi podshoh Qayumarsdan boshlab, somoniylar davlatining oxirgi davri tasviri bilan tugallaydi. Bu borada to‘plangan katta tajriba va yig‘ilgan salmoqli material asosida samoniy hukmdorlar buyrug‘i va xomiyligida Abu Mansur Daqiqiy Nazmiy “Shohnoma”ga qo‘l uradi. Biroq u Zardusht, Gushtasb va Arjast dostonlarini – jami 1000 (ming) bayt yozganda, fojiali tarzda o‘ldirilgan. Keyinchalik, Daqiqiy boshlagan ishni Abulqosim Firdavsiy nihoyasiga yetkazgan: ellik podshohlikdan iborat to‘rtta sulola misolida Turon va Eron xalqlarining qariyb to‘rt ming yillik tarixi yuksak badiiy mahorat bilan qalamga olingan. Oltmish ming bayt (120 000 misra)dan iborat muazzam “Shohnoma” ustida u o‘ttiz yildan ortiq vaqt ishlagan. U eng qadimgi davrlardan boshlanib, sosoniylar shoxi Yazdigard uch davrida arablarning eronga bostirib kirishi bilan yakunlangan. Firdavsiy “Shohnoma”sida Garshosip haqida batafsil to‘xtalmagani uchun Asadiy Tusiy uning faoliyatini keng yoritishni maqsad qilgan. Doston Qayumars afsonasidan boshlanadi. Bunda Firdavsiy bir so‘zamol dehqon hikoyatini keltiradi. Unga ko‘ra, ilk bor shohlik tojin odat qilgan zot – Kayumars o‘z manzilini tog‘ ichra quradi va farovonlikka erishib, katta ixtirolar yaratadi. Yo‘lbars terisidan insonga yopinchiq tayyorlatadi va uni yopinishga o‘rgatadi, insonni parvarish qilib, kiyim kechak, yegulik to‘plashni buyuradi. Qayumars yer yuzidagi birinchi odam va birinchi shoh deyiladi. 30 yillik hukmdorlik davrida mamlakatni adolat bilan boshqarish, zaminni go‘zallashtirish, kishilarga yaxshilik qilish, yovuz kuchlarga qarshi kurash borasida chinakam ibrat namunasini ko‘rsatadi. Bu xususda san’atshunos E. Ismoilova shunjday yozadi; “Qayomarsning bunday olijanobliklari to‘g‘risida Firdavsiydan tashqari Ma’sudiy, Saolibiy va boshqalar ham o‘z asarlarini yozishadi. Uning xizmatlari ko‘plab fors afsonalarida ham ta’kidlanadi. Afsonalarda aytilishicha, Qayumars tog‘da yashagan (bu uning Xudoga yaqinligini bildiradi) hamda birinchi bo‘lib, Yerda turmush kechirishning tartib – qoidalarini yaratgan. Ularni qorong‘u g‘orlardan chiqib, tog‘laring quyosh tushib turadigan joylarida uy – joy qurib yashashga o‘rgatgan. Qayumars, hatto, hayvonlar hamda qushlarga ham sahovatpeshalik qilgan. Qayumars to‘g‘risida afsonalar asosida juda ko‘p miniatyura asarlari yaratilgan. Ulardan eng mashhuri Sulton Muhammad mo‘yqalamiga mansub bo‘lib, u Tabrizda 1522 – 1525 yillarda ishlangan (“Shohnoma”. N’yu – Yorkdagi Metropoliten muzeyi, l. 20). “Qayumarsning maskani” (8, r.17) miniatyurasida tog‘ bag‘ridagi go‘zal joy tasvirlangan. Unda rang–barang nur taratayotgan lojuvard qoyalar, xilma–xil qimmatbaho marvarid toshlar ajib manzara hosil qilib, cho‘qqilari tillarang osmonga intilib turibdi. Uning atrofida ko‘p kishilar aylana hosil qilgan. Odamlarning o‘rtasida kishi, ehtimol, kohin (ruhoniy) bo‘lsa kerak. Undan quyiroqda urug‘ oqsoqollari, qabila boshliqlari Qayumarsga qarashib, uni tinglab turishibdi. Qayumars, baland cho‘qqi ustida, huddi taxtda o‘tirganday oyoqlarini kerib, qo‘llarini yuqori ko‘targancha nimanidir tushuntirmoqda. Qayumarsning o‘ng qo‘li ko‘rsatkich barmog‘i yaqinroqdagi qoya ustida joylashib olgan bosh kohinga qaratilgan. U Qayumarsga javob qaytarishga shay holatda. Qayumars bilan kohinning suhbat – muloqotiga ulardan quyiroqda turgan uch erkak diqqat qilib turibdi. Ko‘p kishilar ularni yarim aylana qilib o‘rab olishgan. Kishilarning oq – sariq va qora ranglari ularning turli qabila vakillari ekanini bildiradi. Ularning barchasi boshlariga yungli telpak kiyishgan. Bu qadimgi ajdolarimiz mukammal uyg‘unlikka halaqit beradigan hech narsa yo‘q, deb bilishadi, shekilli, ularning oldida, gullar ochilib yotgan maydon o‘rtasida yirtqich sherlar, ohular, qobon va shoqollar yonma – yon kezib yurishibdi. Miniatyuraning o‘ng tarafi pastki qismida yoshgina yigitning dam olib yotgan sher bolasini ushlab turgani tasvirlangan. Bir erkak yelkasida g‘oz, ikkinchisida kiyikni ko‘targanicha daradan Qayumars o‘tirgan cho‘qqi toponga xush kayfiyatda ko‘tarilib bormoqda. Atrofda daryolar shovqin solib oqadi, buloqlar jildiraydi, shashara sharqirab turipdi. Bu maskanning osoyishtaligi ramzi sanaladi. Sharshara – suvning ezgulik Ruhi – “Aurvat” (ya’ni salomatlik), o‘t – o‘lan, o‘simliklarning barq urib yashnashi mamlakatning ravnaq topgani, uni “axura”- o‘simliklarning homiy Ruhi Amartat (“hayot manbai”, “mangulik”) va Zamin Ruhi – Spanta Armaiti qo‘llab quvvatlab turishini bildiradi. Atrofdagi kishilarning diqqat – e’tibor bilan nazar solishi ularning o‘z hukmdorlari – shohga cheksiz sadoqatidan dalolat beradi. Ularning barchasi hayotda tinchlik va mutanosiblik, barqarorlik, afsonaviy farovonlik mavjudligi to‘g‘risida kuylanadi. Diqqat bilan qaralsa, odamlarning qiyofasi qoya ko‘rinishi bilan nozik chizgilar orqali mutanosiblashtirilgani hamda bu orqali tabiat, odamlar va hayvonlar bir – biriga bog‘liq yaxlit vujud ekani ta’kidlangani bilinadi. Qayumars va uning atrofidagi kishilar rang – tusi deyarli bilinmaydigan kiyim kiyishgan. Bu ham ularning o‘zaro, yaqinligini, shohning rangsizlik olamiga qo‘shilib ketganini bildiradi.O‘rta asrlar miniatyuralarida gullayotgan dov – daraxtlar va bargsiz, quruq saksovullar tasviri beriladi. Bu bilan Qayumarsning ezgu ishlari dastlab yovvoyi tabiatni madaniylashtirgani, bu esa jamiyatning rivojlanishi va ravnaq topishiga olib kelganiga ishora qilinadi. Mazkur miniatyurada ham o‘sha zamonlarda donishmand Qayumars boshqargan jamiyatda mukammal uyg‘ulik bo‘lgani, bundan odamlar g‘oyat mamnunligi, ular o‘rtasida o‘zaro ishonch, samimiy hurmat hukm surgani, g‘azab, nafrat, xasad bo‘lmagani, kishilar hukmdorning otalarcha bergan nasihat – maslahatlariga chin dildan amal qilishgani ta’kidlanadi. Hukmdorning yig‘indagi so‘zlariga kishilarning astoydil quloq solishini ko‘rsatish orqali hayotda zardushtiylik ta’limotidagi – “ezgu fikr va rost so‘z” (shoh tomonidan aytilgan), “ezgu amallar” (shoh ko‘rsatmalarining amalga oshirilishi)ning o‘zaro birlashgani ko‘rsatiladi. Bu keyinchalik so‘fiylik ta’riqati uchun ham asos qilib olingan. Miniatyurada ideal shoh va u amalga oshirgan ishlarning samarasi ifodalangan. Qayumarsning zaminda amalga oshirgan ishlari uning nomini asrlar davomida xalqlar xotirasida abadiy o‘chmas qilib qoldirdi” E.Ismoilova. Miniatyuralarda Qayumars va Jamshid qiyofasi. Qayumars o‘ttiz yil podshohlik qilib, davru-davron suradi. Uning hunarda, aqlda tengsiz Siyomak ismli yolg‘iz o‘g‘li bor edi. Ahriman ismli bir nobakor dev uning kun sayin ortib borayotgan shon-shuhratiga hasad qilib, unga qarshi qo‘shin tortib keladi. Ahriman qo‘qqisdan Siyomakka tashlanib o‘ldiradi. Siyomakning o‘g‘li Xushang bobosi Qayumars bilan birlashib, devni o‘ldiradi va undan otasining qasdini oladi. Shu tariqa Xushang podsholigi boshlanadi. Afsonalarga qaraganda, Xushang podshohligi 40 yil davom etadi. U butun olamga adolat o‘rnatadi. Insonning farovon yashashi uchun turli ixtirolarga qo‘l uradi. Toshdan temirni ajratishga muvaffaq bo‘ladi, temirdan bolta, arra va tesha yasattiradi. Ariqlar qazdirib cho‘lga suv chiqaradi. Insonlarni dehqonchilik sirlaridan voqif etadi. Olovni kashf etib, qishda “Sada” bayramiga asos soladi. Umri poyoniga yetgach, o‘g‘li Taxmurasga taxtni topshiradi. Taxmuras taxminan o‘ttiz yildan oshiq hukmronlik qiladi. Aksariyat kashfiyotlar uning davrida amalga oshiriladi. Eng avvalo u barcha hayvonlarni turlarga ajratib chiqadi va nom beradi. Qushlarni kuzatib ularning tilini o‘rganadi. Tovuq va xo‘rozni uy parrandasiga aylantirishga farmon beradi. Eng yirtqich devlar hukmdorini yengib, ularga jilov solib minib yuradi. “Devband Taxmuras” nomini olishi ham shundan. Undan so‘ng taxtni Jamshid egallaydi Dostonda tilga olingan Jamshid – Eronda peshdodiylar sulolasining to‘rtinchi va eng mashhur hukmdoridir. U shox Taxmurasdan so‘ng taxminan 200 yil podshohlik qilgan. Jamshidni ba’zilar Hazrat Sulaymonning aynan o‘zi, deb ta’kidlashadi. Uning sharobni ixtiro qilganligi boisdan shoirlar o‘rtasida “Qadahiy” nomi bilan ham mashhurdir. Keyinchalik topilgan qadimgi hind brahmanlari afsonalariga ko‘ra bu hikoyaning hind afsonalarida ham mavjudligi aniqlandi. Haqiqatdan Zardusht, Braxmaniylar dinidan ajralib chiqib, alohida bir mazhab ta’sis etish uchun vataniga badarg‘a qilinib, Eronga kelib qolgan. Shunga binoan eroniylar qadimgi hind afsonalarini o‘rganishgan. Qadimgi eronning tarixi Zardushtning kitobi – Zandovastodan olingan. Qadimgi hind afsonalarida Jamshid yoki Jamo Shaydo quyoshni eslatuvchi bir ma’bud ismi bo‘lib, bu ismni tashkil qiluvchi so‘zlarning birinchisi – “hukmdor” va ikkinchisi quyosh ma’nosidir, ya’ni “quyosh podshoh” demakdir. Jamshid haqida Navoiy, Tabariy, Beruniy asarlarida ham eslatib o‘tiladi. Jamshid Istahr shahrini bunyod etib, mamlakatda behad faravonlikni vujudga keltiradi, sharbatni ixtiro qilib, Navro‘zni yangi yil bayrami sifatida nishonlashni joriy etadi. U hatto Zardushtdan ilgari Eronda mavjud bo‘lgan bir diniy mazhabga asos solgan. Oyna ixtiro qilgan hamda odamlarni hayvon terisiga o‘ranish o‘rniga gazmoldan tikilgan kiyim kiyishga o‘rgatgan. Davlat tuzumini tashkil etib, aholini tabaqalarga bo‘lgan. Bu mazhab va oyna quyoshu tabiatga bog‘liq ayshu ishrat bilan uyg‘unlashgan bir suratda ta’riflanadi. X1 asrdan boshlab, muarrixlar, solnomachilar shaxsning jamiyatdagi rolini boshqacha talqin qila boshladilar. “Avesto”dagi “Oltin davr” afsonasi qahramoni Jamshid-Yima (“Yasna”, 1X bo‘lim, 77bet)nomi bilan bog‘liq rivoyat bunga misol bo‘la oladi. “Shohnoma”da ham Jamshid nomi yovuz kuchlar bilan “prometeychasiga” kurash olib borgan afsonaviy shohlar nomi bilan bir qatorda tilga olinadi. U “Hamma mavjudotlardan eng go‘zali, odamlar orasida quyosh misoli” deb ta’riflanadi Jamshid o‘zining 200 yillik hukmdorlik davrida xulq manfaati yo‘lida juda buyuk jasoratlar ko‘rsatdi. Uning ishlari to‘g‘risida afsonalar to‘qildi., solnomalar va badiiy adabiyot asarlarida yozildi. Afsonalarda aytilishicha, Jamshid sug‘orib dehqonchilik qiladigan yerlarni uch marta kengaytirdi. Uning davrida aholi ham hayvonlar, parrandalar soni ham, qishloq xo‘jalik maxsulotlari yetishtirish ham keskin ko‘paydi. Jamshid atrofi mustahkam paxsa devor bilan o‘ralgan shahar qurdirdi. Uning saltanatidagi odamlar va hayvonlar mangu yashagan, o‘t-o‘lanlar mutloqo qurib qurib sarg‘aymagan. Go‘yoki u yerdagi odamlar, hayvonlar, o‘simliklar abadiylik baxsh etuvchi ilohiy ne’mat bilan oziqlanishgan. Jamshid saltanatida odamlar jazirama issiq, qahraton sovuq, kasallik, rashk, hasad, keksalik, o‘lim kabi ofatlar nimaligini bilishmagan. Jamshid yovuz devlarni itoat qildirib, odamlarning og‘ir ishlarini ularga bajartirgan. Ammo Jamshid shuncha ezgu ishlarni amalga oshirganiga qaramasdan juda katta xatoga yo‘l qo‘ydi, u o‘z kuch-qudratiga mahliyo bo‘lib, Xudoni unutdi, xalq bilan bamaslahat ish qilmay qo‘ydi. Yer yuzida “oltin davr” shu tarzda barham topdi. Ideal hukmdor ham yolg‘on, aldovga ishongani, halqdan ajralib qolgani, xudoni unutgani tufayli ana shunday fojeaga uchradi. Ammo Jamshidning ezgu ishlari unutilmadi. Ular tasviriy san’at asarlarida, solnomalarda, sharaflandi. Muhammad Sulton “Shohnoma” syujeti asosida ishlagan miniatyurasida Jamshid faoliyatidagi mana shu yorqin jihatni tasvirlagan. Miniatyurada o‘sha davr tasviriy san’at asarlarida an’anaga aylangan manzara – atrofi baland qir-adirlar yastanib yotgan keng o‘tloq va gullarga burkangan daraxtlar ko‘rsatilgan. Maydon o‘rtasida suyanchiqlari baland taxt ustida temuriy sultonlarga hos libos va boshiga toj kiygan yosh hukmdor turibdi. O‘sha davrda hukmdorlarni xuddi shunday tasvirlash an’ana sanalgan. Hukmdor qarshisida to‘g‘ri burchakli temir parchasiga ishlov berayotgan temirchiga qo‘llari bilan ishora qilib, nimanidir o‘qtirmoqda. Miniatyuraning quyi qismida taxt oldida bir necha guruh hunarmandlarning turli yumushlarni bajarayotgani ko‘rsatilgan. Chunki “Oltin davr” – Jamshid zamonida qishloq xo‘jalik ishlari, g‘allachilik, chorvachilik, tibbiyot, temirchilik, turli asbob-uskunalarni tayyorlash yuksak darajada rivoj topgan. Shundan kelib chiqib, miniatyurada ikkita erkakningtemirlarni bolg‘alab ishlov berayotgani, bir kampirning g‘altak aylantirib, ip yigirayotgani, to‘quv dastgohi yonida tik turgan bir erkakning quloch-quloch oq mato to‘qib qo‘ygani, miniatyura markazida bir yigitning o‘choq oldida turib, bosqon bosayotgani, uchta o‘smirning yana nimadir yumush bilan band ekanligi alohida lavha sifatida tasvirlangan. Yerda hali tayyor bo‘lmagan egar, uning yonida turli uskunalar turibdi. Boshlariga salla o‘ragan to‘rt yigit ikkitadan bo‘lib, u taxt yonidan kursida o‘tirishibdi. Beshinchi yigit esa musavvir yashagan zamonga mos kiyingan bo‘lib, u taxt yonidagi kursida o‘tiribdi. Ularning barchasi bo‘layotgan ishlarni kuzatib, qizg‘in bahslashib turishibdi. Ikkita katta yoshli erkak Jamshidning mulohazalarini ma’kullayotganday bosh tebratishmoqda. Hunarmandlarning barchasi boshlariga uchli qalpoqlar kiyishgan. Musavvir miniatyurada syujetga islom dini nuqtai nazaridan yondoshgan; u erkaklarning boshlariga oq salla o‘ragan, to‘quvchi ayollarni esa oq ko‘ylakda, boshlarini o‘ragan ro‘mollarini yelkasidan oshirib tashlagan holda tasvirlagan. Zardushtiylik davrida barcha kasb-hunarlar rivojlangan. “Avesto”da ham hamma faol mehnat bilan shug‘ullanishi zarurligi ta’kidlanadi. Shu boisdan musavvir ham Jamshid zamonidagi ana shu holatni aks ettirishga alohida e’tibor bergan. Go‘yoki Jamshid o‘z shonu shavkatidan va saltanatidan mag‘rurlanib ketib, xudolik davosini qilgan emish. Oqibatda Arabiston yarim orolidan, ehtimol yamandagi od qavmidan Zahhok ismli bir hukmdor bostirib kelib, Eronni Jamshiddan tortib olgan ekan. Shu bilan Jamshid afsonasi nihoyasiga yetadi. Dostonga ishlangan miniatyuralar haqida taniqli san’atshunos Zuhra Ibragimova quyidagilarni yozadi; “Boysunqur Mirzo saroyi kutubxonasi hattot, musavvirlari ijodida 1430 yilda Firdavsiyning “Shohnoma”siga ishlangan miniatyuralar turkumi ham alohida o‘rin tutadi. Tehrondagi Guliston saroyida saqlanadigan ushbu asar birinchi sahifasidan oxirgi betigacha kitobot san’atining noyob namunasidir. Uni hattot Mir Jafar Tabriziy Boysunquriy ko‘chirgan. Kitob muqovasining nafisligi, safifalaridagi yozuvi, rasmlari, naqshlari va albatta, miniatyuralarining beqiyos go‘zalligi bilan kishini hayratga soladi. Kitobat san’atining bu nodir namunasi keyinchalik hattotlar, musavvirlar, muqovasozlar uchun ibrat namunasiga aylandi. Qadimiy qo‘lyozma shoxning ov qilishi tasvirlangan ikki betli frontispik (kitobning birinchi betidan oldingi betdagi yoki birinchi bet matni yuqorisidagi surat) bilan ochiladi. Ushbu qo‘lyozmani bezatishda dostonning eng muhim o‘rinlari miniatyuralar uchun mavzu qilib olingan. Ya’ni hukmdorlarning ov qilishi, saroydagi bazm ziyofati (Kaykavus, Kayxusrav, Isfandiyor, Anushirvon), pahlavonlarning yakkama-yakka olishuvi, bahodirlarning jangdagi jasurligi (Rustam, Zol), lirik sahnalar (Zol, Rudoba) chizilgan. Suratlarda hayvon, odam, daraxt, o‘simliklar, turli narsa-buyumlar, personajlar turgan makon manzarasi, xususan tog‘ qoyalari ko‘rinishi, daraxt yaproqlari, maysalar nafis chizgilar orqali juda jonli chizib berilgan. Qizg‘ish, kulrang, pistoqi (bargikaram) ranglarni o‘zaro uyg‘unlashtirish orqali diqqatni birdanigajalb etadigan manzara yaratilgan” (Zuhra Rahimova, XU asr birinchi yarmida ilk xirot miniatyurasi. San’at jurnali 2010 yil №4. 7-10 betlar). Dostonda Zahhok afsonasi alohida keltiriladi. Zahhok taxtga o‘tirgach, ming yildan ortiq vaqt hukmronlik qilgan emish. U ikki yelkasida ikkita ilonni olib yuradigan o‘ta qo‘rqinchli, yovuz maxluq sifatida tasvirlanadi. Zahhhokning yelkasidagi ilonlarga har kuni tunda ikkita tutqunni keltirib, miyasini pishirib yedira boshlaydi. Shunda Armoyil va Garmoyil ismli ikki kishi o‘zaro maslahatlashib, oshpaz qiyofasida turli noz-ne’matlar bilan Zahhok huzuriga borishib, oshpazlikka yollanishadi. Tunda tuynukdan ikkita bandi tashlanadi. Lekin ular birini so‘yib ikkinchisining o‘rniga qo‘yning miyasini pishirib beradi. Ikkinchisini esa yashirin tuynukdan chiqarib yuboraveradi.Kunlardan birida Zahhok yomon tush ko‘radi. Tushida Faridun uning qasrida jang qilib mag‘lub etadi. Aslida shu kuni Jamshid avlodidan bo‘lmish Faridun dunyoga kelgan edi. U tez ulg‘ayadi va podshohlik davosini qiladi. Buning ustiga o‘g‘illaridan ajralgan Kova ismli temirchi bosh ko‘tarib, Zahhokni o‘ldirib, taxtni Faridunga olib beradi. Faridun adolat bilan davlatni idora qilib, keksaygach, uch o‘g‘liga mamlakatni bo‘lib berish bilan Hazrat Nuhning maqomiga erishadi. Faridundan so‘ng Rustamga bag‘ishlangan afsona boshlanadi. Shundan so‘ng Rustam va Suxrob afsonasi boshlanadi. Rustam Raxsh ismli oti bilan sayir qilish uchun cho‘lu-biyobonga yo‘l oladi. Yo‘lda to‘xtab, otidan yuklarini tushirib biroz uxlab olishga qaror qiladi. Rustam uxlayotgan paytida turon yurtidan ovga chiqqan bir necha lashkarlar uning otini ko‘rib uni o‘rab olib o‘z yurti Samangonga olib ketadi. Rustam o‘yg‘onib qarasaki, Raxshdan darak yo‘q. Suxrob kuch quvvatga to‘lib Dostonda eng katta o‘rinni “Siyovush” afsonasi egallaydi. Shu nomda o‘nlab miniatyuralar ishlangan. “Siyovushning olovda sinalishi” nomli miniatyura 15 asrda Samarqandda ishlangan. Kitobga ishlanganligi bois hajmi judayam mo‘’jaz (7.5x14.6 sm). Hozirgi kunda bu miniatyura O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanadi. … Qovus podsho saroyida o‘g‘il dunyoga keladi. Chaqaloqqa Siyovaxsh (Siyovush) deb ism qo‘yishadi. Bir kuni saroyga Tahamtan (Rustam) kelib, podshodan o‘g‘lini ko‘rsatishni so‘raydi;
Go‘dakni ber menga Shahriyor,
Uni men tarbiya qilmog‘im darkor.
Shox qo‘p o‘ylagach, bolani Rustamga topshiradi. Rustam chaqaloqni Zabulistonga o‘zi bilan birga olib ketadi. Siyovush zubulistonda ulg‘ayib, ko‘p hunar o‘rganadi va Rustamga tashakkur aytib, otasining oldiga qaytib keladi. Shoh o‘g‘lining aqli ko‘p, ruhi ham yuksalib, o‘zi bahodir, paahlavon bo‘lganini ko‘rib taajjublandi. Yillar, oylar, kunlar o‘tib, Siyovush sinovda o‘n yetti yil o‘tkazdi. Bir kuni kelib Siyovushning boshiga kulfat tushdi, u onasidan ayrildi. Siyovushning do‘stlari unga taskin berib, ko‘p aziyat chekmaslikka chaqirishdi. Shunday kunlardan birida shoh o‘g‘li bilan o‘tirganda Sudoba – Siyovushning o‘gay onasi kirib keladi va shaxzodaga nazari tushadi. Sudoba o‘gay o‘g‘ilni o‘z haramiga chaqiradi, ammo bu taklif rad etiladi. Shox unga haramga kirib singillaringni ko‘rib chiq deydi. Bundan keyin Sudoba shohga uni uylantirib, kelinni o‘z haramidan topib berish lozimligini aytadi va qizlarni saroyga to‘plab, Siyovushga ko‘rsatadi. Lekin qizlar shaxzodaga yoqmaydi. Paytdan foydalanib o‘gay ona unga o‘zini tortiq qiladi. Lekin bu taklif ham rad etiladi;“Bu ish bo‘lmaydi, Dindan qaytar bo‘lsang ko‘ngling to‘lmaydi. Nechuk o‘z otamga bo‘lay bevafo” degan javobni aytadi. Shunda Sardoba qilmishlari oshkor bo‘lishidan qo‘rqib, bolani badnom qilish uchun xiyla yo‘liga o‘tadi. Siyovushni haromga chaqirib, ustidagi kuylaklarini yirtib, yuzini nimdalab, sochlarini yulib, dod voy sola boshlaydi va shohga Siyovushni qoralaydi, saroy ahli oldida uni sharmanda qilmoqchi bo‘ladi. Shoh haqiqatni ochib tashlash uchun o‘g‘lini antiqa sinovdan o‘tkazishga qaror qiladi. Shaxzodaga olov ustidan sakrashni buyuradi. O‘gay o‘g‘il sinovdan yaxshi o‘tadi, olovda yonmaydi. Podshoh farzandining aybi yo‘qligini bilgach, Sudobani hammaning ko‘z o‘ngida qatl etishlarini buyuradi. Ammo o‘g‘lining iltimosiga ko‘ra, qatl bekor qilinadi. Kunlardan birida Afrosiyob katta qo‘shin bilan bostirib kelayotgani to‘g‘risida noxush xabar keladi. Shoh Qobus tezda qo‘shin to‘plab, jang maydoniga chiqmoqchi bo‘ladi., lekin shahzoda otasiga janga bir o‘zi bormoqchi ekanligini aytadi va askarlar bilan saroydan chiqadi. Bosqinchilarni tor-mor keltirib, ulkan g‘alabaga erishadi. Miniatyuraning kompozitsion yechimiga keladigan bo‘lsak, asosiy qahramon-Siyovush poklik ramzi bo‘lgan oq kiyimda tasvirlangan. Bu uning beaybligiga ishora. Asardagi ranglarni falsafiy ma’nosi judayam teran. Oq – poklik ramzi bo‘lsa, havorang – musaffolik, xotirjamlikni ifodalaydi. Siyovushning ustidagi kiyimlari oq rangda va ichki kiyimlari havorangda bo‘lishi qalb xotirjamligini anglatadi. Qahramonning uchqur oti tim qora rangda berilgan. Qora rang ayrim asarlarda yovuzlik maqsadida foydalanilgan bo‘lsa, mazkur miniatyurada g‘alaba, zafar qozonish kabi ma’nolarni aks ettirgan. Olovni tasvirlashda esa o‘sha davr qo‘lyozma manbalarni badiiy bezatishda keng qo‘llanilgan tillo suvidan foydalanilgan. Tasviriy san’at tamoyillaridan hisoblangan kontrast, issiq va sovuq ranglarning bir-biriga o‘zaro munosabati ham iniq o‘z o‘rnini topgan. Olov issiq va to‘q rangda bo‘lganligi sababli fon ya’ni tagzamin och va sovuq rang – havorangda berilgan. Kompozitsiyaning o‘ng tomonida Siyovushga hayrihoh bo‘lgan, uning uchun qayg‘urayotgan, hayron bo‘layotgan, voqeaga o‘z munosabatini bildirayotgan tomoshabinlar tasviri berilgan. Ularning kiyimlari ham sariq, havorang, qizil va jigarrangda chizilgan. Afrosiyob raqibining jasoratini ko‘rib, lol qoladi va ikki yurt Eron va Turon o‘rtasida bekorga qon to‘kilishini istamasdan, urushni to‘xtatishga qaror qiladi. Qobusshoh bundan norozi bo‘ladi. O‘zining ikkita – Bahrom va Zangoni askarlarini Siyovush oldiga yuborib, o‘g‘lini qaytarib olib kelishni buyuradi, lekin shaxzoda Bahromga jangchilarini topshirib, o‘zi Turon tomon yo‘l olishini aytadi. Afrosiyob uni Piron qizi Jarira va shox qizi Farangisga uylantiradi.

FOYDALANGAN ADABIYOTLATLAR.

1. 
   Ayniy S, Firdavsiy va uning "Shohnoma"si haqida. — Asarlar, 8j., T., 1967;
   
2. 
   Shomuhamedov Sh., Shohkitob va uning muallifi, T., 1992;
   
3. 
   Abdurahmon Jomiy, Bahoriston, T., 1997;
   
4. 
   Homidiy H., Koʻhna Sharq dargʻalari, T., 1999;
   
5. 
   Ulugʻzoda S, Firdavsiy [roman], T., 1994.
   
6. 
   Shohnoma [3 j.li], T., 1975-77;
   
7. 
   Shohnoma T., 1984;
   
8. 
   Faridun [epos], T., 1987;
   
9. 
   Rustam va Suhrob, T., 1994.