Mavzu-4: hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozori. Ipoteka qimmatli qogʻozlar bozori reja

Kross-xedjirlash – mavjud aktivga fyuchers yoki opsion bo‘lmagan hollarda turdosh bazis aktivga shartnoma bilan sug‘urta qilish.
Opsionlar. Opsionlar bozori.
Opsion (ingl. option – tanlov, muqobil variant, tanlash erkinligi) – bu ikki tomon o‘rtasidagi kelishuv bo‘lib, uning shartlariga ko‘ra opsion xaridori (opsion egasi) kelajakda bazis aktivni kelishib olingan narxda xarid qilish (agar bu xaridga opsion bo‘lsa) yoki sotish (agar bu sotishga opsion bo‘lsa) huquqini qo‘lga kiritadi, sotuvchi esa o‘z majburiyatlarini bajarishni zimmasiga oladi.
Aksiyalarga doir opsionni chiqarish shartlari
Turdosh aktivlarga misollar: dizel yoqilg‘isi va xom neft, fond indeksi va 1 ga teng bo‘lgan «beta» koeffitsientli aksiya.91
Aksiyalarga doir opsionni chiqarish shartlari «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi Qonunda belgilab qo‘yilgan⁵. Aksiyalarga doir opsionni chiqarish shartlari ularning muomalasiga cheklovlarni nazarda tutishi mumkin.
Agar aksiyadorlik jamiyatining e’lon qilingan aksiyalari soni olish huquqini opsionlar beradigan aksiyalar sonidan kam bo‘lsa, mazkur jamiyat aksiyalarga doir bunday opsionlarni joylashtirishga haqli emas.
Aksiyadorlik jamiyatining mehnat jamoasi va kuzatuv kengashi a’zolariga mukofotni yoki rag‘batlantirish to‘lovini aksiyalarga doir opsionlar tarzida berish to‘g‘risidagi qaror aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi tomonidan qabul qilinadi.
Olish huquqini opsionlar beradigan muayyan turdagi aksiyalarning soni aksiyalarga doir opsionlar chiqarilishini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko‘ra joylashtirilgan ushbu turdagi aksiyalarning 5 foizidan ortiq bo‘lishi mumkin emas.
Aksiyalarga doir opsionlar aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali uni ta’sis etish chog‘ida to‘liq to‘langanidan keyin joylashtirilishi mumkin bo‘ladi.
Bazis aktiv – opsion shartnoma u xususida tuziladigan birja vositasi.
Opsion shartnomalarning bazis aktivlari xilma-xil vositalar bo‘lishi mumkin, chunonchi, foiz stavkalari, valyuta kurslari, qimmatli qog‘ozlar, tovarlar, indekslar, shuningdek, ob-havo sharoitlarini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar va h.k. Opsionlar negizida yotadigan vositalar va ko‘rsatkichlar ro‘yxati forvard va fyuchers shartnomalardan ko‘ra kengroq: opsion shartnomalarning bazis aktivi boshqa hosilaviy vositalar ham bo‘lishi mumkin.
Opsionlar birja savdosining ham, birjadan tashqari savdoning ham predmeti bo‘lishi mumkin. Agar bu birjadan tashqari vosita bo‘ladigan bo‘lsa, vositaning individual xususiyatlari (shartnoma turi va hajmi, ekspiratsiya sanasi, bazis aktivni yetkazib berish shartlari va h.k.) bitim qatnashchilari tomonidan kelishib olinadi. Agar opsion birjada savdo qilinadigan bo‘lsa, uning xususiyatlari standart hisoblanadi va birja tomonidan ko‘rsatilgan spesifikatsiya bilan belgilanadi.