Mavzu: 1908-1909- yillarda Tabriz qo’zg’oloni

Mavzu:1908-1909- yillarda Tabriz qo’zg’oloni.
Reja:
1.Qo’zg’oloning sabablari.
2.Erondagi siyosiy vaziyat.
3.Tabriz qo’zg’olonining bostirilishi.

19 asr oxiri va 20 asr boshlarida Eron dunyo sarmoyador davlatlarining yarir mustamlakasiga aylandi. Shoh tuzumi va mustamlakachilik zulmi xalq ahvolini yanada og’irlashtirdi. Mamlakatda noroziliklar kuchaydi.

Erondagi mustabid hokimiyat feodal-byurokratik qatlamlar, ayniqsa mamlakat hududida yashovchi mayda elatlar — ozarbayjon, afg’on, turkman, kurd, arman va gruzinlarni shafqatsiz ezib kelayotgan viloyat hokimlari hamda urug’larning xonlariga tayanar edi. Eronda sanoatning burjualashuvi sust kechdi. Yer dehqonlarni ekspluatatsiya qilib kelayotgan mulkdorlar qo’lida edi. Shaharlarda yashovchi hunarmandlar va mayda savdogarlar kabi dehqonlar ham sudxo’rlar tomonidan qarzga botirilgandi.
Eron zamindorlari, savdogarlari va sudxo’rlari shoh hoki-miyatini cheklab qo’yishni, o’z mulklarining daxlsiz bo’lishini, guber-natorlar va xonlar o’zboshimchaligiga barham berishni, eronlik sarmoyadorlarning huquqlarini chet ellik kapital egalari bilan teng qilib qo’yilishini talab qildilar.
Eronga kapital chiqarish bo’yicha Angliya birinchi o’rinda edi. 1872-yili Eron neft konlaridan foydalanish, tosh va temiryo’l qurish konsepsiyalari olindi. 1889- yili ingliz monopolisti Reyter Eronda «Shohanshohbank» ochishga erishdi. Shartga ko’ra, bank qog’oz pullar chiqarish va mamlakat yerosti boyliklaridan erkin foydalanish huquqini oldi. I jahon urushi arafasida Eron Angliyadan 9,6 million funt sterling qarz bo’lib qoldi.
Eronni qaram qilishda Rossiya ham ishtirok etdi. Birinchi jahon urushi arafasida Eronning Rossiyadan qarzi 164 million rublni tashkil etdi. Eronning iqtisodiy qaramligi siyosiy qaramlikni ham kuchaytirdi. Ayniqsa, ruslarning shoh saroyiga ta’siri kuchli edi. Inglizlar esa boshqa yo’ldan bordilar. Ular Fors viloyati, baxtiyorlar (qabilalar), Huziston xonlarini Markazga, shoh hukmronligiga qarshi gijgijlab turdilar.
Ichki ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy va siyosiy siquvlar Eronda 1905- yili inqi-lobiy harakat boshlanishiga sabab bo’ldi.
Mamlakat aholisi butun mamlakat sanoat tarmoqlariga xo’jayinlik qiluvchi rus-ingliz sarmoyadorlarini mamlakat hududidan chiqarib yuborishni talab qildilar.
Mamlakatda umumiy ish tashlash yuz berdi. Shoh hukumati ish tashlovchilardan shafqatsiz o’ch olishga kirishdi. Bunga javoban xalq harakati boshlanib ketdi. Xalq masjid va qabristonlarda tinch o’tirib, passiv qarshilik ko’rsatish taktikasini qo’lladi. Bu best deb atalgandi. Bestda o’tirgan odamga jazo chorasi qo’llash mumkin emas edi. Namoyishchilar «adolatxona» tashkil etish, yovuz amaldorlarni haydash talabi bilan chiqdilar.
Shoh xalq harakatiga qarshi armiyadan foydalanmoqchi bo’ldi, Biroq, qo’shin xalqqa o’q uzishdan bosh tortdi. Natijada, 1906- yilning 5- avgustida shoh Konstitutsiya qabul qilish haqida farmon chiqarishga majbur bo’ldi. Lekin farmon ijrosiz qolgach xalq yana qo’zg’aldi. Buning oqibatida Tabrizda Eron tarixida birinchi parlament — Majlis tuzildi. Majlis amalda shohning xatti-harakatlari ustidan nazorat o’rnatdi. Majlis Eron sotsial-demokratlari ta’siri ostida edi. 9- sentabrda shoh xalq tazyiqi bilan Majlisga saylovlar o’tkazish haqida Farmon berdi. Saylov ikki bosqichda ijtimoiy qatlamlar bo’yicha o’tadigan bo’ldi. Kojarlar (ya’ni shoh urug’iga mansublar), ruhoniylar savdogarlar, zamindorlar va dehqonlar, hunarmandlar—jami 6 ijtimoiy qatlam saylov huquqiga ega bo’ldilar.
1906- yil 7- oktabrda Majlisga saylov o’tkazildi. 1906- yil 30-dekabr kuni shoh Muzaffariddin Konstitutsiyaning birinchi qismini tasdiqladi. Unga binoan shohga barcha qonunlarni tasdiqlash, budjet qabul qilish, uning ijrosini nazorat qilish huquqi berildi. Chet elliklar bilan tuziladigan iqtisodiy bitimlarga Majlisning roziligi olinishi belgilab qo’yildi.
1907- yil 8- yanvarda shoh Muzaffariddin vafot etdi. o’rniga mustabid tuzum tarafdori, yangilikka qarshi Muhammad Alishoh o’tirdi va inqilobiy o’zgarishlarga qarshi kurash boshladi. Yangi shoh Majlisga qafiy qarshi edi. Lekin, inqilobiy harakat ko’lami uni Eronda konstitutsiyaviy tartibni saqlab turishga majbur etdi. Shu bilan 1905— 1907- yillardagi Eron inqilobining birinchi bosqichi tugadi
1907—1911- yillar Eron inqilobining ikkinchi davri deyiladi. Harakat endi asosan mustamlakachilarga qarsm qaratildi. Shahar kambag al qatlamlari ham o’z talablari bilan chiqishdi.
Ayniqsa, mujohidlar tashkiloti katta ta’sirga ega bo’ldi. Ular hammaga teng, yashirin saylov huquqi, so’z, jamiyatlar tuzish, shaxs erkinligi, shoh yerlarini musodara qilish, ularni dehqonlarga taqsimlash, ish vaqtini 8 soat qilib cheklash, bepul va majburiy ta’lim joriy qilish kabi talablar bilan chiqdilar. Demokratik harakat ta’siri ostida shoh zamindor zodagonlarning nafaqasini qisqartirdi. Feodal zamonga xos bo’lgan unvonlarni bekor qildi. Poraxo’rlik, tamagirlikka qarshi kurash to’g’risida qonun e’lon qildi. Shoh Eron Konstitutsiyasining eng muhim demokratik mazmundagi moddalarini tasdiqlab imzo chekishga rozi bo’ldi. Qonun oldida hamma teng, shaxs va mulk daxlsizligi, jamiyatlar tuzish, majlislar o’tkazish, dunyoviy sud (shariat sudi bilan bir qatorda), qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi davlat organlarini ajratish kabi moddalar muhim ahamiyatga ega edi.
Ayni paytda, shohga katta huquqlar ham berildi. Chunonchi, shoh javobgarlikdan ozod shaxs, u Bosh qo’mondon sifatida urash e’lon qilish, sulh tuzish, vazirlarni tayinlash va bo’shatish kabi huquqlarga ega edi. Shohning Konstitutsiya va qonunlarga sodiqlik haqida qasamyod qilishi qoida qilib qo’yildi. Qabul qilinayotgan qonunlarning shariatga muvofiqligi ustidan nazorat qilish uchun besh ulug’ dindor (ulamo) tayinlanadigan bo’ldi.
Jahon mustamlakachilik tizimi Erondagi inqilobiy o’zgarishlarga befarq qarab turmadi. Ularning barchasi Eronga nisbatan zo’ravonlik siyosati yuritdilar. 1907- yilning 31- avgustida Angliya-Rossiyabitimi imzolandi. Bitimga ko’ra Eron uch qismga bo’linadi. Shimoliy Eronning Rossiya, Janubiy Eronning Angliya ta’sir zonasida bo’lishi tasdiqlandi. Eronning o’rta qismi esa betaraf deb e’lon qilindi. Ayni paytda, bu davrda Shoh inglizlar va ruslar yordamida 1908- yil 23- iyunda aksilinqilobiy davlat to’ntarishi o’tkazdi. Rus kazak qo’shinlari Majlis binosini to’pga tutdi. Majlis va anjumanlar tarqatib yuborildi. Demokratik matbuot taqiqlandi.
Majlis halokatga uchragach, inqilobiy harakat markazi Tabrizga ko’chdi. Shoh qo’shinlari Tabrizga hujum qildi. 1909- yil yanvardan to aprel oyigacha Tabriz shoh qo’shinlari qamalida qoldi. Ocharchilik bosbJandiTashqi dunyodan uzib qo’yilgan Tabriz qo’zg’oloni yengildi.
Tabriz qo’zg’oloni bostirilgani bilan shohga qarshi harakatlar to’xtamadi. 1909- yil iyul oyida Tehronda Muhammad Alishoh taxt dan tushirildi.
O’rniga yosh o’g’li Ahmad shoh deb e’lon qilindi. Konstitutsiya (1906—1907- yillardagi) tiklandi. Hukumat chet eldan qarz olish yo’lidan bordi. Chunonchi, Angliyadan 1 million 250 ming funt sterling qarz olindi. Tashqi siyosatda AQSh va Germaniyaga suyanib ish ko’ra boshladi. 1911- yil may oyida AQShdan M. Shuster moliya missiyasi Eronga keldi. Unga katta vakolatlar berildi. U neft, temiryo’l konsessiyalarini AQShga o’tkazishga urindi. U Angliya va Rossiya o’rtasida nizo chiqarishga urindi. Ichki aksilinqilobchi kuchlar esa inqilobiy Majlisga qarshi hujumga o’tdi. Rus kazak brigadalari qo’mondoni, arman dashnoqlaridan Y.Davidyans boshchiligida 1911- yil dekabrida aksilinqilobiy da vlat to’ntarishi o’tkazildi. Eron inqilobi bostirildi.
Erondagi 1905—1911- yillar inqilobi katta ijtimoiy hodisa, feodal-monarxiya tuzumidan konstitutsiyaviy monarxiyaga o’tish bosqichi bo’ldi.
XIX asr o'rtalarida. Eronning iqtisodiy ahvoli qiyin edi. Soliqchilik, feodallararo va savdo, feodalning nosozligi, ichki bojxona, yo'llarning yomonligi, yo'llarning yomonligi va feodalning o'zboshimchaliklarining ahvoli, feodallikning ahvoli, feodal ahvoli, yo'llarning ahvoli, yo'llarning ahvoli, yo'llarning yomonligi, yo'llarning yomonligi va o'zboshimchaliklarining rivojlanishi natijasida sanoat va savdo-sotiqlarning rivojlanishi. . Aholining 80 foizi qishloq joylarida istiqomat qilishdi. Mamlakatdagi barcha erlarning uchdan bir qismi Shahning yuzida davlatga tegishli edi. Erning ikkinchi yirik egasi ruhoniy edi. Keyin aristokratiya vakillari, Xany qabilalari, amaldorlar bor edi. Erdan foydalanish uchun dehqonlar mahsulotni ijara egalarini to'ladilar. Uning hajmi mintaqaga o'rim-yig'imning uchdan ikki qismidan uchdan ikki qismidan iborat bo'lgan, ammo ko'p hollarda hosilning yarmini tashkil etdi. O'sha paytda dehqonlar ustidan zo'ravonlik va ular bilan mag'lubiyatlar odatiy hol edi. Dehqon mulkining ayrim kafolatlari Islomiy huquqiy qonunlar normalarini taqdim etdi - shariat, musulmon jamiyatiga majburiydir. Eron aholisining uchdan bir qismi ko'chmanchi va yarim qonli qabilalarda yashagan. Qul-qora tanlilardagi qiymatini saqlab qoldi.
Soliqlar to'plami ushbu hududda soliqlarning to'liq miqdorini to'lagan kamchiliklarga topshirildi va aholidan pul yig'ildi va ko'p miqdordagi ortiqcha miqdordan oshadi. Davlat xabarlari ochiq sotildi. Aholining turli xil ijtimoiy qatlamlari orasida pora berish tabiiy. Eronning siyosiy hayotida ruhoniylar katta rol o'ynadi - Ulasi shariatiga hech qanday aloqada bo'lmagan Shahskiy qarorini yoki boshqa qarorni rad qilishi mumkin. Ruhoniylarni qo'llab-quvvatlashi uchun Shah hukumati unga maosh berdi, er egalik qildi, masjidlar qurilishini moliyalashtirdi.
Markaziy hokimiyat Davlatning markaziy hukumat va boshqaruvchi hududni mustaqil ravishda ko'rib chiqilmagan mahalliy fahotli va hokimlarni kuchaytirishga o'z hissasini nazorat qila olmadi. Ba'zi hollarda hukumat davlat xavfsizligini ta'minlash uchun intensiv feodallar bilan to'qnashdi. Ingliz elchisi polkovnik Farranmana Isfaxon, Farc kabi yirik viloyatlarning aholisi, "Qudrat va ularning tanaffuslari va talonchiliklari juda tez-tez aylanishini ta'kidladi." Angliya janubiy Eron qabilalarini hukumatga qarshi qurolli nutqlarni qo'llab-quvvatlab, ularni moliyaviy va qurol bilan ta'minladi. Shu bilan bir qatorda, 1801 yildan beri savdo shartnomasiga alohida bojxona to'lovlari o'rnatildi. 1841 yilda Angliya Eron hukumatidan Buyuk Britaniyaning bir qator imtiyozlarini taqdim etgan yangi ingliz hukumatidan yangi ingliz tilidagi shartnoma imzoladi: Angliya sub'ektlari ichki bojxona to'lovlarini to'lashdan ozod qilindi Tehronda Tehrondagi britaniya savdo agentliklarining narxining 5% qiymati va Tabriz asoslanib. Buyuk Britaniya mavzulari eksteritorlik huquqini mahalliy hokimiyat va qonunlarga xalaqit bermadi. Natijada ingliz tili sanoat mahsulotlariga, arzon va yuqori sifatli mamlakatga import sezilarli darajada oshdi. Buyuk Britaniyalik matolar ayniqsa mashhur edi. 1845 yilda Frantsiya va Avstriya shunga o'xshash imtiyozlarga ega bo'ldi.
Eronning yirik savdogarlari pora berishadi va rasmiylarga turli xil jazolarni qilish, muayyan imtiyozlardan zavqlanishdi. Kasaba uyushma savdo-sotiqli xarid qilish gildiyalari rasmiylarning o'zboshimchalik bilan o'z a'zolarini ma'lum darajada himoya qildi. Ammo mol-mulk xavfsizligining to'liq kafolati yo'q edi. Mintaqa hukmdori savdogarlarning fikri bilan hisoblay olmadi. Shunday qilib, 1848 yilda poytaxt Xonlardan birining arqonning taxtga qarshi kurashida kurashda yordam bermaganligi uchun musodara qilindi. Ba'zi savdogarlar poytaxt yoki mulkni turli darajadagi mansabdor shaxslarning musodara qilinishini oldini olish uchun Rossiya yoki mulkni musodara qilishning oldini olish uchun Rossiya yoki Angliya fuqaroligiga ko'chib o'tishdi. 1848 yilda u talon-taroj qilindi mahalliy hokimiyat organlari Boy savdogar Devid Melikov Isfaxon shahri yaqinida.
Kengashning shaklida Eron XIX asrda qolishni davom ettirdi XIX asrda Shoh boshchiligidagi cheksiz monarxiya. Shah nafaqat mulk orqali, balki o'z fuqarolarining hayoti bilan boshqargan. U ko'plab ishlarga faqat eng yuqori ruhoniylar bilan kelishib, qonunni nashr qilishi mumkin. Buyuk kuch vorisga taxtga qaratilgan. U Shoh Sadr-A'zam hukumatini boshqargan. Unga moliya vaziri, tashqi ishlar vaziri va harbiy xizmat vaziri bo'ysundi. Tojniy knyazlar, zarur boshqaruv tajribasini qabul qilib, Ozarbayjon an'anasi tomonidan boshqariladi. 1804-1813 yillarda Eronning mag'lubiyatidan keyin amalga oshirilgan islohotlarning dastlabki urinishlari. Ular moddiy natijani berishdi - Evropa tajribasi asosida yaratilgan yangi Eron armiyasi Turkiya bilan urushda g'alaba qozondi, ammo 1826-1828 yillarda Rossiya bilan urushni yo'qotdi. Kerakli mansabdor shaxslarning etarli miqdordagi xodimi va korruptsiyani suiiste'mol qilishning yo'qligi, armiya donisning tepasida armiyaga kirib boradi. Askarlar ko'pincha mahalliy aholining o'g'irlanishi bilan shug'ullanib, ochildi. Ko'pgina harbiy xizmatchilar hatto qurolni qanday zaryad qilishni bilishmaydi. Elizabet shahridagi jang paytida Rossiya-Eronlik urushida Rossiya armiyasi 8 ming kishi 35 ming Eronni buzdi. Turkmaniston dunyosida Eron Rossiya Naxixevan va Yerevan Xonatni (Armaniston hududini) topshirdi va kumush bilan 20 million rublni to'lashga va'da berdi. Shaxskiy xazinasi doimiy ravishda mablag'lar tanqisligiga duch kelishdi. G'aznachilik rasmiylarining qarzi va armiya qo'shinlar ko'pincha qo'shinlarda paydo bo'lganligi sababli norozilik bildirdi. 1848 yilda Bobid isyoni davrida. Doimiy armiyaning parchalanishi ekstrecektsiya ekstremal, uning soni 1826-1828 urush arafasida 30 mingdan pasaydi. 10 minggacha. Uni isloh qilish vazifasi yangi bosh vazir Eronning elkasiga tushdi, u butun qo'shinni yollash uchun butun armiya shakllanishini tarjima qildi.
Bubri-ning qo'zg'oloni, muvaffaqiyatsiz urushlar Eronlik jamiyatining hukmron doiralarining ba'zi vakillari iqtisodiy, siyosiy va harbiy o'zgarishlarga bo'lgan ehtiyojni qondirdi. Tai Xon aristokratning tug'ilishidan emas edi. Uning otasi birinchi bo'lib oshpaz edi, shundan keyin merosxo'rning sud merti va keyin mamlakat hukumati rahbarligida. Mirza Tagai Xon, Sirikning oilasida tarbiyalangan va uning kotibi bo'lgan. Taga -xon 1829 yilda Eron diplomatik vakolatxonasi tarkibida Peterburgga tashrif buyurdi. Mamlakatimizning turli jihatlarida ko'proq rivojlangan tashrifni parvarish qilish zarurligini ko'rsatdi. Tani Xon, Tanzimamat davrini isloh qilish jarayonini ko'rgan ikki davlat o'rtasida tinchlik shartnomasini rivojlantirish uchun Eron delegatsiyasining rahbari etib Turkiyani ziyorat qila oldi. Mirza 1834 yilda o'z qo'mondoni o'rinbosari o'rinbosari tomonidan taxtga ko'tarildi, bu uning hokimiyatga o'z hissasiga qo'shgan. 1848 yilda zanjirbandligi kuni yangi Shoh o'qituvchisi tayinlandi, keyin u o'z ona singlisini unga berdi. Tayi Xon aholini yollash joriy etilgan harbiy islohotlarni amalga oshirdi. Har bir qishloq tomonidan taqdim etilgan ma'lum bir qancha yollangan yollashlar muddati 20 yil bo'ldi. Islohot tufayli armiya jangovar qobiliyati biroz ko'tarildi. Hududiy islohotlar nuqtai nazaridan Eron 12 viloyatga bo'lindi - viloyatlar o'z navbatida viloyatlar okrugni, okrugni o'z navbatida tarqatishgan. Quyi ma'muriy birlik qishloq edi. Din erkinligi e'lon qilindi. Ta'kidlash joizki, Mesulim dinining tarafdorlari Eronda ozchilik bo'lgan - aholining atigi 1%.
Sadrid-A'zam tashabbusi bilan Fors tilidagi birinchi gazeta 1851 yilda nashr etilgan. Bolalar uchun birinchi "fan" uyi "diniy maktabi ochildi. Tani Xon Tehrondagi yopiq bozorlar va karvon soras qurilgan bir qator davlat va qurol-aslahasarlar tashkil etildi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun xorijiy tovarlarning ayrim toifalarini olib kirish taqiqlangan. Ishlab chiqarish mashinalarini o'rganish uchun odamlar chet elga yuborilgan. Birinchi vazir amaldorlarning poraxo'rlari bilan kuchli kurashdi va ularning sonini qisqartirdi. Islohotchi jinoyat holatlarini tekshirishda ayblanganlikda ayblangan. Onasi Nasser Ad-Shaha-Majdia birligi va juma imom Tehron Abd Qasim boshchiligidagi boshqaruvning ta'kidlashicha, TaMi Xon o'zgartishlarining noroziligiga sabab bo'ldi. Ular hukumat rahbarini G'arbdan oldin ta'zim qildi. Islohotlarning raqiblari Taki Xonni iste'foga chiqa olishdi va uni yuborishdi, keyin islohotchi 1852 yil yanvarda bajarildi - u Vena tomonidan ochildi.
Davrlar, maqsad maqsadlari sanasi natijalari
XIX asr boshlari. Evropa namunasida muntazam qo'shinlarning armiya hisobini kuchaytirish bo'yicha Selim III islohotlar. - Evropa mamlakatiga murojaat qilish. Qurilishchilar - davlat fabrikalarining davlatini yaratish. Qolg'u kuchlari noroziligini keltirib chiqargan islohotlar boshlandi, Selim III ag'darildi.
XIX asr o'rtalari Tanzimat siyosati. Harbiy va iqtisodiy orqada qolish. - harbiy tizim, erlarni sotib olish va sotishga ruxsat. Markaziy nazoratni qayta tashkil etish. Dunyoviy ta'lim va sog'liqni saqlash tizimini joriy etish. Harbiy xizmatga asoslangan muntazam armiya yaratish. Musulmon ruhoniylari va turk zodagonidan noroziligi bor edi va imperiya aholisidan qo'llab-quvvatlamadi.
1870 yillarning "Yangi Usman" ni isloh qilishga urinish. Mamlakatning keyingi vazifasini to'xtatib turish. 1876. - Konstitutsiyani qabul qilish. 1877-1878 Rossiya-Turkiya urushida mag'lubiyatdan so'ng. Sulton Konstitutsiyani bekor qildi, islohotlar to'xtatildi.
Turkiyadagi islohotlar va 1908-1909 yillardagi yosh inqilob.
Schvarts E. "Griboedov o'qing" konferentsiyasida "Shvarts E." matni. 2008 yil 16-17 dekabrda nashr etilgan: "Griboedovning o'qishlari", nashr.1. Yerevan, "Lingva", 2009 yil.