Mavzu: 1873-yil xiva xonligiga qarshi yurish. Gandimiyon shartnomasi reja

Mavzu: 1873-YIL XIVA XONLIGIGA QARSHI YURISH. GANDIMIYON SHARTNOMASI
REJA:
1. Xivaning bosib olinishiga tayyorgarlik
2. Xivaning bosib olinishi
3. Gandimiyon shartnomasi
1873-yilgi Xiva yurishi - 1873-yilda Xiva xonligini zabt etish maqsadida Rossiya imperiyasi qo'shinlarining harbiy ekspeditsiyasi hisoblanadi.Tarixi 70-yillarga kelib, XIX-asr Rossiya imperiyasi O'rta Osiyodagi eng yirik ikki davlat - Buxoro amirligi va Qo'qon xonligini bosib oladi. Rossiyaga ushbu davlatlarning muhim hududlari qoʻshib olingan. Shundan so'ng, Xiva xonligi Oʻrta Osiyodagi soʻnggi mustaqil davlat boʻlib qoladi. U har tomondan Rossiya hududlari va Buxoro amirligining Rossiya protektorati hududlari bilan o'ralgandi.
Jang harakatlari 1873-yilda Xiva yurishi. Oʻlik qumlar orqali Adam-Krillgan quduqlarigacha (Karazin N. N., 1888).Xiva xonligini zabt etish 1873-yil fevral oyining oxiri va mart oyining boshlarida Toshkentdan (general Kaufman), Orenburgdan (general Veryovkin), Mang'ishloqdan (polkovnik Lomakin) va Krasnovodskdan (polkovnik Markozov) chiqqan to'rtta otryad qo'shinlari tomonidan amalga oshirilgan. Qo'shinning (har biri 2-5 ming kishi) umumiy soni 12-13 ming kishini va 56 qurol, 4600 ot va 20 ming tuyani tashkil qilgan. Barcha otryadlarga qoʻmondonlik qilish Turkiston general-gubernatori Kaufman K. zimmasiga yuklatiladi.N.N. Karazin, Turkiston otryadining Shayx ariqdan o'tishi, 1873-yil 18-may.General Veryovkinning Orenburg otryadi 26-fevral kuni Emba postidan nutq so'zlashga chiqib, chuqur qor bilan qoplangan dashtlar orqali Xiva tomon yo'l oladi. Armiyaga nihoyatda qiyin bo'lgan: qattiq qishda boshlanadi, qish jazirama qumlarda tugaydi. Sayohat davomida xivaliklar bilan deyarli har kuni toʻqnashuvlar boʻlib turardi. 14-may kuni Orenburg otryadining avangardlari polkovnik Lomakinning Mang'ishloq otryadiga qo'shiladi.20 va 21-may kunlari xivaliklar rus otryadlari yoʻlini avval Xoʻjaylida, soʻng Mangʻit shahrida toʻsishga harakat qiladi. Turkmanlarning hujumlariga bardosh bergan ruslar xivaliklarni magʻlub etib, yonib ketgan Mangʻitni egallaydilar. Ikki kunlik jangda xivaliklarning yoʻqotishlari 3000 kishigacha halok boʻlishadi[1]. Yo'qotishlarga qaramay, 22-may kuni xivaliklar Qiyot-qal'ada ruslarga yana hujum qilishga urinadilar, ammo yana mag'lubiyatga uchraydilar va ruslar bilan muzokaralar olib borishga harakat qilishadi. Ammo general Veryovkin elchilarni qabul qilmay, Xiva tomon yurishni davom ettiradi.26-mayda birlashgan Orenburg va Mangʻiqishloq otryadlari Xivaga shimoldan yaqinlashishadi, 28-mayda ikkala otryad ham Xivaning Shohobod darvozasi qarshisidagi hududlarga joylashishadi; 28-may kuni birlashgan otryadlar darvozaga bostirib kirishdi, hujum paytida general Veryovkin boshidan yaralanishadi va qo'mondonlik polkovnik Saranchovga o'tadi.[2] 29-mayda general-adyutant Kaufmanning Turkiston otryadi janubi-sharqdan Xivaga yaqinlashib, janub tomondan Xivaga kirib, sulh eʼlon qilinadi va Xiva taslim boʻladi. Biroq, shaharda hukmronlik qilgan anarxiya tufayli, shaharning shimoliy qismi taslim bo'lish haqida bilmagan va darvozani ochmagan, bu devorning shimoliy qismiga hujumga sabab bo'lgan. Mixail Skobelev ikki rota bilan Shaxobod darvozasiga bostirib kirishadi, qal'aga birinchi bo'lib kirishgandan so'ng, dushman tomonidan hujumga uchragan bo'lishsa ham, u darvoza va qo'rg'onni orqasida askarlarni ushlab turadi. General Kaufman buyrug'i bilan hujum to'xtatiladi. Shundan so'ng, shaharga qarama-qarshi tomondan tinchgina Kaufman kirib keladi.Xivada 10 ming qul ozod qilinadi, Xiva xonidan zimmasiga 2,2 million rubl tovon undiriladi. Biroq Xivaning qoʻlga kiritilishi bilan urushlar toʻxtamaydi. Turkman qabilalari Rossiyaga bo'ysunishdan bosh tortadilar. Itoatsiz qabilalarni jazolash uchun Kaufman 2 ta otryad yuboradi, ular 14-15-iyunda Koʻkchuk yaqinida turkmanlar ustiga bostirib kirib, ularni magʻlub etadi. Turkmanlarning yo'qotishlari 2000 dan ortiq kishini o'ldirib, 14 qishloq yoqib yuboriladi.Rossiya va Xiva xonligi oʻrtasida Gandimiyon tinchlik shartnomasi tuziladi. Xiva xonligi Rossiya imperiyasining oʻz ustidan protektoratligini tan oladi.Rossiya qo'shinlarining jangovar yo'qotishlari 33 kishini (4 ta ofitser va 29 ta quyi unvonli askar) va 124 ta yaradorni (2 general, 18 ofitser va 104 mansabdor shaxslar) tashkil qildi.Turkiston otryadi: 2 zobit va 6 quyi mansabdor shaxslar halok boʻlishdi, 1 general, 8 ofitser va 41 quyi mansabdorlar yaralandi;
Orenburg otryadi: 1 ofitser va 5 quyi mansabdor shaxs halok bo'ldi, 1 general, 2 ofitser va 11 quyi mansabdorlar yaralandi.Mangʻishloq otryadi: 7 nafar quyi mansabdor halok boʻldi, 7 nafar ofitser va 45 nafar quyi mansabdorlar yaralandi;Orol flotiliyasi eskadroni: 1 ofitser va 11 quyi mansabdor shaxs halok bo'ldi, 1 ofitser va 7 quyi mansabdorlar yaralandi.1873-yil 22-iyulda imperator Aleksandr II, ayniqsa, harbiy voqealar tasvirlangan ishtirokchilari uchun davlat mukofoti - "Xiva yurishi uchun" medalini ta'sis etadi. Shuningdek, bir qator harbiy qismlarga “1873-yilgi Xiva yurishidagi faolligi uchun” yozuvi tushirilgan Georgiy kumush karnaylari yoki bosh kiyimlarga xuddi shu esdalik yozuvi tushirilgan koʻkrak nishonlari topshiriladi.Xiva bosib olinganining 25 yilligini nishonlash: 1873-yilgi Xiva yurishining asosiy ishtirokchilari.General-gubernator fon Kaufman 2-darajali Avliyo Georgiy ordeni bilan taqdirlangan va 1874-yilda general-muhandislik darajasiga ko'tariladi.Mang'ishloq otryadiga qo'mondonlik qilgan polkovnik Lomakin faolligi uchun general-mayor unvonini (1873-yil 22-iyuldan ish staji), "Jasorat uchun" yozuvi bo'lgan oltin qilichni oladi va Sankt-Peterburg ordenlari bilan taqdirlanishdi. Vladimir qilich bilan 3-darajali, nemis qizil burguti, 2-darajali qilich va yulduz bilan, Fors sher va quyosh 1-darajali unvonlari bilan taqdirlandi.Polkovnik Markozov qo'mondonlikdan chetlashtirildi va Krasnovodsk otryadining falokatida ayblanadi; natijada u nafaqaga chiqadi, ammo Skobelevning Qoraqumdagi quduqlarni o'rganish natijalari ma'lum bo'lgach, barcha ayblovlar olib tashlanadi va 1874-yil 14-avgustda Markozov harmiy xizmatga qaytadi.
Gandimiyon shartnomasi -Rossiya qoʻshinlari 1873-yil bahorida Xivani egallagandan soʻng, 1873-yil 12-avgustda Rossiya bilan Xiva xoni Muhammad Rahimxon 2 oʻrtasida (Xiva yaqinidagi Gandimiyon (Gandumkon) qishlogʻidagi xonning yozgi begala) tuzilgan shartnoma. Shartnomaga koʻra, xon rus podshosining vassaliga aylandi va mustaqil tashqi siyosat yurgizishdan mahrum etiddi. Amudaryoning oʻng qirgʻogʻidagi yerlar Rossiyaga oʻtdi va u yerda Amudaryo boʻlimi tashkil etilib, Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi.Amudaryoning chap ruslar uchun qulay boʻlgan yerlarga oʻzlarining pristan (bandargoh)larini qurish huquqiga ega. Boʻlim boshligʻiga Xiva hukumatining faoliyatini kuzatib turish topshirildi. G. sh.ga binoan rus savdo kemalarining Amudaryoda erkin harakat qilishi uchun imtiyozli huquq berildi. Rus sanoatchi va savdogarlari butun xonlik hududida bojsiz savdo kilish, yer sotib olish, sanoat korxonalarini qurish huquqini oldi. Rus fuqarolarini mahalliy sudlar sud qilolmaydigan boʻldi. Bundan tashqari, xon Rossiya hukumatiga 2 mln. 200 ming soʻm tovon toʻlash majburiyatini oldi. Shunday qilib, G. sh. Xiva xonligini Rossiyaning mustamlakasiga aylantirib qoʻydi.
Muhammad Rahimxon II - Feruz (1845-yil – Xiva – 1910-yil) (1864-1910)Xiva xoni, shoir va bastakor. Qo’ng’irotlar sulolasidan. Xiva shahridagi Arab Muhammadxon madrasasida tahsil ko’rgan, davlat, huquq ilmini zamonasining mashhur mudarrisi, shoir va olim Doiy, Yusufxo’ja oxun va boshqalardan o’rgangan. Ogahiy Muhammad Rahimxon II - Feruzga ustozlik qilgan, unga she’riyat sirlarini o’rgatgan, tarix, tarjima ilmidan saboq bergan. Otasi Sayid Muhammadxon vafotidan so’ng (1864) Xiva taxtiga o ’tirgan.1873-yil Xiva xonligiga K.P.fon Kaufman boshchiligidagi Rossiya qo’shini hujum qilib, xonlikning asosiy shaharlari va poytaxtni bosib olgan. Gandimiyon shartnomasi (1873-yil 12-avgust)ga ko’ra, Xiva xonligi podsho Rossiyasiga qaram bo’lib qolgan. Feruz ana shunday murakkab sharoitda yarim asrga yaqin muddat davomida Xiva xonligini boshqargan. Feruz saroyga adabiyot va san’at arboblarini to’plagan. Ogahiy, Komil, Tabibiy va boshqalar ta’sirida o’zi ham Feruz (baxtli, g’olib) taxallusi bilan she’rlar yozgan. U qoraqolpoqlarni boshqarish uchun “Qoraqolpoq ulus”ini shakllantirgan. Feruz kitobat ishlariga katta ahamiyat bergan: devon tuzish, tarix yozish, tarjima ishlarini rivojlantirgan. Xorazmda tarjima maktabi yaratgan. Fors va arab adabiyotining eng nodir tarixiy, adabiy, ilmiy asarlarini o’zbek tiliga tarjima qildirgan.Uning hukmronligi davrida Ogahiy va Bayoniylar tomonidan Xorazm tarixiga oid asarlar yozilgan. Komil Xorazmiy mumtoz maqomlar uchun nota yozuvini ixtiro qilgan. Xivada bosmaxona (toshbosma) tashkil ettirgan. Unda Xorazm shoirlari haqidagi “Majmuat ush-shuaro” tazkirasi, Alisher Navoiy asarlari, Xorazm shoirlari devonlari nashr qilingan. Feruz Hindiston, Arabiston, Eron, Turkiya savdogarlari orqali Xorazmga chet ellardan noyob kitoblar keltirtirgan va ularni ko’p nusxalarda ko’chirtirgan, tarix va adabiyotga oid kitoblardan iborat boy kutubxona yaratgan. Feruz me’morlik, naqqoshlik, xattotlik kabi san’at turlarini ham rivojlantirgan. Bu davrda fotografiya va kino san’ati vujudga kelgan, obodonchilik ishlari amalga oshirilgan.
Feruz 1871-yil Ko’hna Ark qarshisida o’z nomi bilan ataluvchi 2 qavatli madrasa qurdirgan (Muhammad Rahimxon madrasasi). Feruzning bevosita rahbarligi va tashabbusi bilan 30 dan ortiq madrasa, masjid, minora, xonaqolar qad rostlagan. Feruz erlarni suv bilan ta’minlash, bog’-rog’lar barpo etish ishiga ham alohida ahamiyat bergan. Uning buyrug’iga muvofiq, Qo’ng’irot tumani sarhadida katta ariq bunyod etilgan. Hozirda ushbu ariq “Xon arig’i” deb ataladi.1874-yili Feruz Rossiyadan 2 ta litografiya (kitob bosuvchi) mashinani sotib olib, Turkistonda ilk marotaba kitob chop etishni yo’lga qo’ygan. Uning topshirig’iga ko’ra bir qator tarixiy va sharqona didaktik asarlarni o’zbek tiliga o’girish bo’yicha katta ishlarni amalgam oshirgan. Masalan, “Tabariy tarixi” (12 jildda), “Shayboniynoma”, “Zafarnoma”, “Eron tarixi”, “To’tinoma” (to’ti tilidan ertak tarzida hikoya qilingan nasihatlar kitobi) “Maorifnoma” kabilar. Muhammad Rahimxonning yozgi qarorgohi Tozabog’da nodir kitoblar saqlanib Rossiyaning sharqshunos olimlarining etiborini tortgan va ular bu erga ana shu nodir kitoblarni o’rganish, tarjima qilish va ko’chirish uchun atayin kelishgan. Muhammad Rahim Bohodirxon butun O’rta Sharqda tengi topilmas boy kutubxonaga asos solgan. Uning topshirig’iga ko’ra yozilgan mamlakat tarixi Buxoro va Qo’qonda bitirgan huddi shunday tarixlardan musoffoligi va ishonarligi bilan o’ta darajada yuqori saviyada edi.Feruz mumtoz she’riyatning an’anaviy janrlarida lirik she’rlar yaratgan. She’rlari, asosan, ishq-muhabbat mavzuida. Inson va hayot, sevgi va sadoqat Feruz ijodining g’oyaviy asosini tashkil qiladi. Ular ohangdorligi, tasviriy-ifodaviy bo’yoqlarga boyligi va shaklan rang-barangligi bilan ajralib turadi. Uning ko’pchilik g’azallari o’z zamonasida sozandalar tomonidan kuyga solib kuylanib kelingan. She’rlariga “Devoni Feruz” nomi bilan tartib bergan (1879). Bu devon Muhammad Sharif tomonidan qayta ko’chirilgan (1900). Feruzning o’zi Pahlavon Mahmudning 350 ruboiysini qo’lda ko’chirib, kitob holiga keltirgan. Feruz Shashmaqom kuylarini o’rgangan, saroyda maqom ansamblini tuzgan. “Navo”, “Dugoh”, “Segoh” maqomlariga bog’lab kuylar yaratgan. Feruz Said Mahruyjon majmuasidagi Sayid Mohi Ruyi Jahon maqbarasida dafn qilingan.