мавзу: 1865 йил июль генерал Черняев томонидан таклиф қилинган ҳужжат ва унинг мустамлакачилик моҳияти

 
Назорат саволлари: 
Мустақил иш топшириқлари: 
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

- 180 - 
37-Мавзу. Хронология. Тарихда вақт ҳисоби муаммоси 
 
Режа: 
1.
Хронология ѐрдамчи тарих фани сифатида. 
2.
Хронологиянинг фан сифатида шаклланиши ва ривожланиши. 
3.
Вақт ҳисоби тарихий шакллари ва усулларининг асослари.
4.
Тақвимлар тарихидан. Тақвимларнинг ҳисоблаш усуллари қиѐсий 
таҳлили. 
5.
Хронология илмий амалий соҳасининг тарих фанлари тизимидаги 
ўрни ва аҳамияти. 
Таянч иборалар: 
вақт, жамну (замон), зрувана, вақт бирликлари, кун, 
тун, хафта, ой, йил, аср, қарн, тақвим, милод, ҳижрий, деҳқон тақвимлари, 
диний тақвимлар, қиѐсий тақвимшунослик. Абу Райҳон Беруний, илми 
нужум.
Дарснинг мақсади: 
Хронологик билимларни аниқлаштириш, тарихий 
воқеликни замон билан боғлаш, вақт ҳисобининг турли тарихий шакллари ва 
усулларини билиш тарихчи-шарқшунос мутахассис учун зарур эканлигини 
назарий ва амалий жиҳатдан магистрантларга етказиш.
 
Асосий қисм: 
Вақт ҳисоби тарихни билишнинг асосидир. Тарих воқеъликларининг 
муайян тизими сифатидан вақтдан ташқарида бўлиши мумкин эмас (Фақат 
аллоҳ исломий ақидага кўра вақтдан ташқари, у азал, у ҳозир ва у абаддир). 
Яралмиш борлиқ вақтдан ташқари эмас экан, узоқ-яқин ўтмишнинг у ѐки бу 
воқеасини вақт билан боғлаш шартдир. Бас, шундай экан, ҳисобни 
нимадандир ва қандай қилибдир бошлаш эҳтиѐжи доимо одамзод учун 
муҳим бўлиб келган. Инсоннинг хотираси ўтмишни сақлаш, ундан келажак 
учун ибрат топишга моил бўлиб келган. Ҳозир ҳам, замонамиз қанчалик 
тараққий топганига қарамай, тарихга мурожаат қилиш табиий равишда 
ижтимоий, сиѐсий, маънавий заруриятлигича қолмоқда.
Вақт.
Вақт эса, ортга қайтариб бўлмайдиган ҳодиса. Тарих ғилдираги 
тарих ғилдираги ҳам тўхташни билмайди.вақт инсон ҳукмида эмас. 

---

- 181 - 
Йўқотилган вақт – йўқотилган бахтдир. Ҳаѐтнинг инсонга берган энг буюк 
дарси вақтнинг ҳар бир лаҳзасидан эзгулик йўлида ақл-идрок билан унумли 
ва мақсадли фойдаланишга бўлган абадий даъватдир. Умар ҳайѐмдан 
таъсирланиб шундай дегим келди:
Фалакдан қулоққа етишди нидо: 
Не ердан келгандир бул ҳукми қазо? 
Чархнинг ҳукми гар бўлсайди менда 
Одамни жаннатдан этмасдим жудо. 
Ҳамонки, хронология вақт ҳисоби ҳақидаги инсоният тўплаган 
билимларни умумлаштирар экан, унинг ҳисоб меъѐрлари, вақт чексизлигида 
белгиланувчи ―нуқта‖лари, ҳисоблаш атамалари ва уларнинг моҳиятига 
кириш табиий талабга айланади. Акс ҳолда вақт ҳисобининг ―тутқичлари‖ 
дан тутмаган бўламиз. Оқибатда эса, билишимиз лозим бўлган воқеа-
ҳдисаларнинг вақт чизиғидаги ўрнини, унга боғлиқ шарт-шароитларнинг 
узвийлигини англашимиз қийин бўлади.