Мавзу: 1800 кг саримсоқпиёзни совутгичда

Мавзу: 1800 кг саримсоқпиёзни совутгичда

сақлаш .

Режа

Кириш

1. Саримсоқпиёзни биологик хусусиятлари ва киёвий таркиби

2. Саримсоқпиёз ўстириш ва ҳосилни йиғиш

3. Сақлаш омборлари турлари

4. Маҳсулотнисақлаш омборига жойлаш ва сақлаш технологияси.

5. Табиий камайишни ҳисоблаш

6. 1800кг саримсоқни сақлашнинг иқтисодий самарадорлиги

7. саримсоқни уй шароитида сифатли сақлаш

Ҳулоса

Фойдаланилган адабиётлар руйҳати
Кириш
Ютимизда барча соҳаларда бўлгани каби қишлоқ хўжалиги сохасида ҳам ислохотлар –янгиланишлар юқори суратларда бормоқда . Ахоли сонининг ортиб бориши озиқ-овқат ва хўжалик товарларига бўлган эҳтиёжнинг хам ортишига олиб келади.озив –овқат ҳвфсизлигига катта этибор берилмоқда. Инсон саломатлиги, унингузоқ ва баракали умр кўриши тўғри ва мутаносиб ратсион асосида овқатланишини таминлаш билан чамбарчас боғлиқ бунинг учун эса хомашё бўлмиш қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатли бўлаши керак. Шунга қарамай қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган мева-сабзавот маҳсулотларининг қарийб 10-15% турли сабабларга кўра нобуд бўлмоқда. Ахолини сифатли озиқ –овқат ва кийим кечак махсулотлари билан таминлаш учун хозирги кунда дон, мева-сабзавот, техник ва бошқа экинларни етиштириш, ташиш, сақлаш ва қайта ишлаш масалаларига катта этибор берилмоқа . Бундан ташқари соҳадаги илғор фан-техника ютуқлари ишлаб чиқаришга кенг жорий этиш масалалари кўзда тутулган қарор ва фармонлар пирзедентимиз томонидан имзоланмоқда хама амалиётга жорий этилмоқда. Жумладан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги
«2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг «Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”ги ПФ-5953-сонли Фармони ҳамда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган Стратегиясида белгиланган вазифаларнинг амалга оширилиши ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 апрелдаги
«Қишлоқ хўжалиги соҳасида давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ–5708-сонли Фармонига мувофиқырмик ишлов бериш, экологияга ва инсон саломатлигига зарар етказмайдиган материаллардан фойдаланган ҳолда маҳсулотларини қадоқлашнинг замонавий услубларини жорий қилиш;
сарҳил махсулотлардан замонавий технологиялар асосида қуритилган, шарбат, консерва ва вино маҳсулотларини тайёрлаш ҳамда уларни ички ва ташқи бозор конъюнктураси талабларига мослаштириш;
тайёр маҳсулотлар сифатини ва экспорт ҳажмини ошириш мақсадида ишлаб чиқариш корхоналарига халқаро сифат менеджменти тизимларини ва озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича халқаро стандартларни жорий этиш;
қўшимча қиймат занжирини ривожлантириш мақсадида замонавий маркетинг ва агрологистика тизимларини такомиллаштириш;
озиқ-овқат махсулотларини жаҳон стандарти Global G.A.P. талабларига мос равишда етиштириш тизимини яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш.
аграр соҳадаги инновацион сиёсатини иқтисодиётни бозор муносабатларига мос модернизациялаш стратегиясини, унинг асосий босқич ва йўналишларини қамраб олувчи махсус давлат дастурини ишлаб чиқиш ва уни амалга ошириш истиқболдаги асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
тармоқда инновациялар яратувчи ва истеъмолчи бозор субъектлари ўртасида ўзаро ҳамкорлик ва моддий манфаатдорликка асосланган кооперация ва интеграция алоқаларини ривожлантириш;
қишлоқ хўжалигини инновацион асосда ривожлантиришда илмий ходимларнинг моддий манфаатдорлигини таъминлайдиган механизмни жорий қилиш;

гео ва биоинформатика ресурсларидан фойдаланган ҳолда ер майдонларидан самарали фойдаланиш ва қишлоқ хўжалиги экин майдонлари мониторингини юритиш;

био, нано, ахборот ва рақамли технологиялардан қишлоқ хўжалигида самарали фойдаланилишини рағбатлантириш;
соҳада амалга оширилаётган ислоҳотлар, жорий қилинаётган замонавий ва инновацион технологияларни тарғиб ва тадбиқ қилиш борасида муҳим бўғин бўлган ахборот-маслаҳат марказ (extension center) лари тармоғини кенгайтириш орқали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидаги муаммоларни ўрганиш ва ҳал этиш мақсадида «илм-фан— маслаҳат маркази — қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчи» тизимини ривожлантириш. Мамлакат озиқ-овқат таъминоти барқарорлигига эришиш ҳамда соҳанинг экспорт салоҳиятини юксалтириш йўналишида янги серҳосил қишлоқ хўжалиги экинлари навларини яратиш, ресурстежамкор интенсив агротехнологияларни ишлаб чиқиш, интеграция тизими ва кооперация муносабатларини ривожлантириш, қишлоқ хўжалигида механизация даражасини оширишга қаратилган фундаментал, амалий, инновацион ҳамда стартап лойиҳаларни бажариш.

Пиёз ва саримсоқ қадимдан (6000 йилдан бери) озиқ-овқатда иш-латилади. Улар янгилигича истеъмол қилинади, турли таомларга зиравор, консерва саноати, колбаса тайёрлаш учун кенг кўламда фойдаланилади. Саримсоқ нинг фитонцидлик хусусияти юқори ва организмда йиғилиб қолган оҳакни эритиш қобилиятига эга. Умуман, пиёз ва саримсоқнинг даволаш аҳамияти халқ табобатида қадимдан маълум ва машҳур. Пиёздошларнинг кўпчилиги қобиғи чиқиндиларидан олинган шира буёқ сифатида қўлланилса, шарбатидан таёрланган препаратлар медицинада ошқозон-ичак касалликлари, нафас олиш органлари, асаб ва юрак-қон томирлар системаси хасталикларини даволашда ишлатилади. Олимлар, айтмоқчи, саримсоқ сизни ўпка саратонидан ва юрак хуружидан қутқаришини исботладилар.

қилади оқни биологик хусусиятлари ва киёвий таркиби: Саримсоқпиёз (сассиқ пиёз) — Allium sativurn L. лолагулдошлар (пиёзгулдошлар) — Liliaceae оиласига киради - пиёзбошлиларнинг сабзавот экинларига бир паллалилар синфи, пиёзгуллилар оиласи (Liliaceae) Allium авлодига мансуб . Бу оилага оддий (бош) пиёз (A. cepa L.), саримсоқ (A.sativum L.), кўпярусли пиёз (A.proliferumschrad), шалот пиёз (A.ascalonicum L.), анзур пиёз каби турлари ва хиллари киради. Шулардан энг аҳамиятли оддий бошпиёз ва саримсоқпиёз ҳисобланади. Бу оила вакиллари кўпчилигининг пиёзбоши ва яшил барглари йил давомида истеъмол қилинадиган сабзавот бўлиб, таркибида жуда кўп азотли моддалар (1,7-2,5 %), шакар, эфир мойлар, витаминлар, ферментлар, кальций ва фосфор тузларини сақлайди. Саримсоқ таркибида озиқ моддаларнинг кўплиги жиҳатидан бошқа барча сабзавотлардан устун туради. Унинг таркибида ( хўл холида %) сув 64,4; қуруқ модда35,4; оқсиллар 7,8; , 14,0-16,5 % шакар, шу жумладан 4,8-11,2 % сахароза, мойлар; кул модда2,4- 6,7 % азотли моддалар; 0,06 % мойлар; 26,3 % азотсиз экстрактив моддалар; 0,77 % клетчатка; . ҳамда 19-42 мг% С витамин яшил баргида эса 19-42 мг% С витамин бўлиб, А1, В1, В2 витаминларга бой. Булардан ташқари саримсоқпиёз тарикибида оз миқдорда лимон ва олма кислоталари, бўлишини такидлаган хамда қалория 1327 kg/kal бўлади. Саримсоқ таркибидаги учувчан эфир мойлари ўзига хос маза ва ҳид бериб, унинг миқдори оддий пиёзникидан 10 марта зиёддир. Таркибидаги эфир мойлари саримсога ўзига хос ҳид ва ўткир маза бериб туради. Саримсоқпиёз таркибидаги эфир мойларининг миқдорига қараб 3 гуруҳга бўлинади:
1. Аччиқ саримсоқпиёз (таркибида эфир мойлари жуда кўп, яъни 1 кг пиёзда 0,5
граммадан зиёд).
2. Ярим аччиқ саримсоқпиёз (эфир мойлари 1 кг пиёз таркибида 0,5 граммдан 0,3
граммгача).
3. Чучук саримсоқпиёзларга (эфир мойлари 1 кг пиёз таркибида 0,3 граммгача). бўлинади.
Саримсоқпиёз - Кўп йиллик, пиёзбошли, бўйи 20—70 (баъзан 100) см га етадиган ўт
ўсимлик. Пояси тик ўсувчи, цилиндрсимон бўлиб, тахминан ярмисигача барг
қини билан ўралган. Барги чизиқсимон, ясси ёки тарновсимон, ўткир учли.
Саримсоқ пиёзнинг баъзи навларини барг кўлтиғида пиёзчалари бўлади.
Гуллари оддий соябонга тўпланган. Соябон тушиб кетадиган битта баргли
қинга ўралган. Гул бандларининг оралиғида майда пиёзчалар бор.
Гулқўрғони оддий, 6 та оқ рангли тожбаргдан ташкил топган. Оталиги 6 та,
оналик тугуни уч хонали, юқорига жойлашган. Меваси — кўп уруғли кўсак.
Кўпинча мева тугмайди.
Ватани Жанубий Осиё. Саримсоқ пиёз мамлакатимизнинг ҳамма туманларда кўплаб ўстирилади.
Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. тухумсимон, устки томонидан оқиш пўст билан ўралган пиёзбошидан иборат. Пиёзбоши 7—30 та, пушти ёки бинафша рангли пўст билан ўралган алоҳида-алоҳида пиёз бўлакчаларидан ташкил топган. Пиёзбошининг ўзига хос ўткир ҳиди ва аччиқ мазаси бор. Пиёзбошидаги учувчан моддалар кўз ва бурун шиллиқ қаватларини ачиштиради.
Кимёвий таркиби. Маҳсулот таркибида 0,3% аллиин, 0,4—2% эфир мойи, 19 мг % витамин С, фитонцидлар, фитостеринлар, 0,06% ёғ, оз миқдорда йод ва бошқа моддалар бўлади. Эфир мойлари 6% аллилпропилсульфид, 10% диаллилдисульфид, 20% диаллилтрисульфид ва 20% га якин бошқа полисульфидлар аралашмасидан ташкил топган.Аллиин кристалл ҳолидаги бирикма бўлиб, аллиназа ферменти таъсирида аллицинга, пироузум кислотага ва аммиакка парчаланади. Аллицин рангсиз, ёғсимон суюқлик бўлиб, саримсоқ ҳидига эга. Сувда ёмон эрувчан, органик эритувчиларда яхши эрийди, ишқорлар таъсирида парчаланиб кетади.Аллицин кучли бактерицид хоссага эга (1 : 125000 гача суюлтирилган аллицин бактерияни ўсишдан тўхтатади).
Саримсоқпиёз ўстириш технологияси.
Ер танлаш. Механик таркиби енгил қумоқ бўлган оч тусли бўз тупроқлар саримсоқпиёз учун яхши ҳисобланади. Шўрланган ва ботқоқ туп-роқлар эса яроқсиз.
Алмашлаб экишдаги ўрни. Қатор оралари ишланадиган, далани бегона ўтлардан тозалайдиган - карам, картошка, помидор ва бодринг яхши ўтмишдош. саримсоқпиёзни пиёздан ва илдизмевали сабзавотлардан сўнг экиш ман этилади. Чунки зараркунандалар сақланиб қолиб хосилдорликни пасайишига олиб келади.
Ўғитлаш. Саримсоқпиёз илдизи ер юзасида жойлашганлиги учун тупроқ намлиги ва озиқасига талабчан. Бир тонна ҳосил олиш учун тупроқда 10,6 кг азот, 7,3 кг фосфор, 3,6 кг калий солиш зарур. Бўз тупроқларда гектарига 20 -30 тонна гўнг, азот 200, фосфор 150, калий 75 кг; ўтлоқ ва ўтлоқ бўз тупроқларда азот 160, фосфор 150 ва калий 80 кг ҳисобида берилади. Фосфор йиллик нормасининг 75 % и, калий ва гўнг ҳамма нормаси шудгордан олдин, фосфорнинг қолган 25 % и эса экишолди ёки экишда берилади. Азотли ўғитлар 50 % и ўтоқдан сўнг 1-2 чинбарглик даврида, қолган 50 % и эса пиёзбошлар шаклланиш даврида солинади.
Ерни экишга тайёрлаш. Кузда тупроқ 27-28 см чуқурликда шуд-горланади, текисланади. Ерга баҳорда бороналанади, қўлда экиладиган бўлса, жўяк олинади. Такрорий экин сифатида экиладиган бўлса, асосий экин йиғиштирилгач, ерлар шудгорланади, жўяклар олиниб провакация суви берилади ва 8-10 кун ўтгач чизелланиб бороналанади ва молаланади.саримсоқпиёз экилган майдонларда бир йиллик бегона ўтларга қарши у экилгунга қадар гектарига тупроқнинг 6-8 см чуқурлигида 1,0-1,5 кг, пиёз экилгач 7-8 кг трефлан ёки 12 кг дактал таъсир этувчи модда ҳисобида
сепилиши лозим.
Экиш муддати ва усуллари. Ўзбекистонда саримсоқпиёз уч муддатда экилади: эрта бахорда - феврал охири мартнинг бошларида; ёз-кузда -август-сентябрда ва қиш олдидан - ноябрь охири декабрнинг бошларида экилади. Эрта баҳорда экилган саримсоқпиёз ёз-куз ва қишолди экилгандан қишда яхши сақланади. Шунинг учун қишда сақлаш учун фойдаланилади.
Пиёз ва саримсоқпиёзни СКОН - 4,2 маркали сеялка билан ленталаб экилади - (60+15+15см ёки 40+15+15 см ва 50+20, 45+15 см. схемаларда). Экиш нормаси лента усулида гектарига эртанги муддатда 10-12 кг, ёзги ва қиш олдидан экилганда эса 14-16 кг, сочма усулда 20-25 кг. Гектаридаги туп сони 350-400 минг дона бўлиши мақсадга мувофиқ.
Парваришлаш. Тўла униб чиққандан сўнг ўсимлик бўйи 5-6 см бўлганда ўсимликлар ораси 3-5 см қолдирилиб биринчи ўтоқ ва ягона ўтказилади, иккинчи ягона ва ўтоқ ўсимлик бўйи 15-20 см бўлганда ўтқазилиб ўсимликлар ораси 7-8 см қолдирилади. Агарда бегона ўтлар кўпайса, учинчи ўтоқ ҳам ўтказилади. Жами ўсув даврида қатор оралари КРН-2,8А, КРН-4,2, КОР-4,2 культиваторларида 4-5 мартагача юмшатилади. Ҳ
Суғориш. саримсоқпиёз учун тупроқ намлиги дала нам сиғимига нисбатан 75-80 % бўлиши керак баргнинг сатҳи кичик бўлганлиги учун сувни ҳам буғлантиради. Пиёз уруғининг униш ва пиёзбоши шаклланишида намни кўп талаб қилади. Ўсув даврининг охирида унинг сувга талабчанлиги кескин камаяди. Бу даврда нам кўп бўлса, пиёзбошнинг етилиши кечикади ва яхши сақланмайди.
Августда экилган саримсоқпиёз куздаёқ, кеч кузда ва баҳорда экилганлари эса апрель ойидан бошлаб, баҳорги ёғингарчилик тўхтагандан кейин суғорилади.Ер ости сувлари чуқур жойлашган бўз тупроқли ерларда саримсоқпиёз май, июль ойларида ҳар 8-10 кунда суғорилади. Сўнгра пиёзбош ўсишдан тўхтаганда ҳар 12-15 кунда бир марта суғорилиб, пишишига бир ой қолганда эса суғориш тўхтатилади. Ер ости суви чуқур жойлашган буз тупроқли ерларга экилган пиёз, тахминан 12-13 марта, ер ости суви 1-2 м чуқурликда жойлашган участкаларда 7-9 марта суғорилади.
Августда экилган пиёзларнинг бир қисми, одатда, гулпоя чиқариб эркаклаб кетади, буларни ўз вақтида олиб ташланмаса, пиёзбоши майда бўлиб, ҳосил камаяди.
Касаллик ва зараркунандалар. Сохта ун-шудринг касаллиги (пероноспороз) - сариқ ғубор пайдо бўлиб, барг ва гулпоялар сарғайиб сўлиб қолиш билан ифодаланадиган касаллик. Касаллик қўзғатувчиси-замбуруғ. Кураш чоралари - ўсимликка 1% ли бордо суюқлиги, цинеб (0,7-1%), каптан (0,5- 0,7 %), Тилт, Топаз-100, фундазол (0,2- 0,6 %) пуркалади.
Бўйин чириш-замбуруғ касаллиги, саримсоқпиёзни сақлаш вақтида зарарлантиради. Бунда пиёзбош бўйни юмшаб қолади, сўнгра эса чирийди. Кураш чоралари: пиёзбошлар 10-12 соат давомида 35-40С0да ҳавода (иссиқда) қуритилади.
3анг касаллигига қарши кураш тадбирлари сифатида 1 % ли бордо суюқлиги пуркаш тавсия этилади.
Ўсув даврида пиёзга тамаки трипси катта зарар етказади. Унга қарши ўсимликка арриво, децис (0,3-0,4 кгга) ва бошқа перетроидлар сепилади.
Ҳосилни йиғиш ва сақлаш технологияси .Баҳорда ва кеч кузда экилган пиёзлар сентябрда-октябрь бошларида йиғиб олинади. Саримсоқпиёз пишганда пиёзбош юмшаб, кейин бўйни қурийди, барглари сўлиб ерга ётиб қолади. Пиёз барглари тўла қуригунча кутиб туриш ярамайди, чунки кечикиб йиғиштириб олинган саримсоқпиёз яхши сакланмайди.
Саримсоқпиёз КТН-2Б, КСТ-1,4 маркали ковлагичлар билан ёки қўлда бир марта йиғиштирилади. Уни тўла механизация ёрдамида йиғиштириш учун ЛКГ-1,4 ва ПМЛ-6 маркали машиналардан фойдаланилади. Қазиб олинган пиёзлар бир неча кун хирмонга ёки далага юпқа ёйилиб, қуёшда қуритилади. Қуритиш вақтида пиёзлар бир оз намни йўқотади, барглари сўлийди, пиёзбош эса 3-4 қуруқ пўстларга, яъни уларни келгусида қуриб қолишдан сақлайдиган қаттиқ пўстларга ўралади.
Қуриган барглари кесилади ва саримсоқпиёзлар йириклигига, етилиш даражасига қараб сортларга ажратилади. Баргларни пиёзбоши учидан 3-4 см қолдириб кесиш керак. Агар барглар пастдан кесилса, пиёзбошнинг ичига турли бактерия киради ҳамда сақлаш вақтида пиёзнинг кўпи чиқитга чиқиб кетади.
Пиёзбошлар уч гуруҳга ажратилиб фарқланади: 1) товар махсулоти учун (йирик ва ўртачалари) ажратилади, улар яхши етилади ва қишда сақлашга яроқли бўлади; 2) бу ҳам товар маҳсулот учун ажратилади, лекин булар тўла етилмаган (бўйни йуғон), шунингдек, шикастланган, кейинчалик сақлашга яроқсиз пиёзбошлар бўлади; 3) майда (ниш) пиёзлар, булар товар маҳсулот бўлмайди, келгуси йили қайта экилиб, улардан кўк пиёз ёки пиёзбош етиштирилади.
Ўзбекистонда хар гектар саримсоқпиёздан ўртача 110-160 ц дан хосил олинади.
Мева ва сабзавотларни сақлашда механизатсиялаштирилган ва автоматлаштирилган омборхоналар қуриш муҳим аҳамиятга ега.
Доимий (стасионар) омборлар мева ва сабзавотларнинг турига, режалаштирилишига, ҳажмига, сақлаш системасига, маҳсулотларни жойлаштириш ва бошқа бир қатор хусусиятларига қараб бир-биридан фарқ қилади. Доимий омборхоналар мева ва сабзавотларнинг турига қараб картошка, илдизмева, пиёз, карам ва мева сақлашга мослаштирилган бўлади. Бу маҳсулотларни сақлаш шароити бир-биридан тафовут қилади ва уларни бир омборда сақлаш тавсия етилмайди.
Доимий омборхоналар сиғими жиҳатидан кичик, ўртача ва катта бўлади. Кичик омборхоналарнинг сиғими 100-200 тонна, ўртача омборхоналарнини 10 минг тоннагача, катта омборхонаники 30 минг тоннагача бўлади. Катта сиғимли омборхоналар кичигига қараганда қурилиш ва иқтисодий жиҳатдан тежамли бўлади. Шу билан бирга маҳсулотни сақлашга сарф бўлган харажат ҳам кам бўлади.
Омборхоналарни режалаштиришда уларга транспортнинг кириб чиқиши ва чуқурлигини ҳисобга олиш лозим. Ҳозирги қурилаётган барча омборхоналар автотранспорт бир томонидан кириб иккинчи томонидан чиқиб кетадиган қилиб қурилгани ма’қул.
Омборхонанинг чуқурлигини белгилашда ер ости сувлари ҳисобга олинади. Бунда ер ости сувлари 2 метрдан паст бўлиши керак. Бизнинг шароитимизда асосан омборхоналар ярим чуқур ертўла қилиб қурилади.
Мева омборхонаси маҳсулотни саралашда ёруғ бўлиши учун ер устига қурилади. Енг оддий мева омборлари қаторига оддий ертўла киради. Оддий ертўла қуруқ ердан чуқурлиги 1 метр қилиб қазилади. Усти ёпилиб, ён томонларига тахта қоқилади ёки ғишт терилади. Ичига деворлари бўйлаб сўкчаклар ўрнатилади. Ертўланинг узунлигига қараб ҳар 3,5 метр жойга биттадан йўғонлиги 10х10 см ли вентилясия найлари ўрнатилади. Сараланган махсулот яшикларга солинган ёки сўкчакларга тўкилган ҳолда сақланади.
Ба’зан ертўланинг чуқурлиги 1,5 метр, ени 4 метр, узунлиги сақланадиган махсулотнинг турига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Унинг усти ёпилиб, деворлари ғиштдан териб чиқилади ва вентилясия найлари ўрнатилади. Бу ерда ҳам маҳсулотни яшикда ва сўкчакда сақлаш мумкин.
Ер устида қурилган омборлар бир қаватли ғиштли иморат бўлиб, уларнинг девор ва шиплари пўкак, қипиқ, қамиш ва бошқа материаллардан тайёрланган плиталар билан қопланади. Омборлар шамоллатиб туриш учун махсус қувурлар билан жиҳозланади. Полини тахтадан қилиб, улар орасида тирқишлар қолдирилади. Бўлмани пол орқали ташқи ҳаво билан шамоллатиб туриш учун қопқоқли туйнукчалар қилинади.
Омборхоналар икки қаватли қилиб ҳам қурилади. Бунда унинг биринчи қавати ертўла, иккинчиси ер усти қаватидан иборат бўлади. Уларда ертўла ва ер усти омборхоналарининг афзалликлари уйғунлаштирилган.
Омборхоналарда маҳсулот сақлаш учун зарур муҳитни улардаги вентилясия системаси орқали вужудга келтирилади. Омборхоналарнинг вентилясия системаси табиий ва сун’ий бўлади. Сун’ий вентилясия системасига фаол вентилясия ҳам киради.
Табиий вентилясияда ҳаво иссиқлик конвенсияси қонуни бўйича ҳаракат қилади. Қизиган ҳаво кенгайиб, сийраклашиб юқорига кўтарилади ва ўз пайтида совуқ, зич ҳаво оқими пастга тушади. Омборхода ичидаги ҳавонинг ташқаридаги ҳаводан фарқи ҳавонинг ҳаракат тезлигига боғлиқ. Табиий вентилясиянинг самарадорлигини ошириш учун сутканииг қулай вақтларида омборхона шамоллатилади. Ҳавонинг совуқ пайтларида еса аксинча маҳсулотни совуқ урмаслиги учун омборхонанинг туйнуклари беркитиб қўйилади.
Суний вентилясияда асосан турли хил вентиляторлардан фойдаланилади. Бунда маҳсулотни сақлаш режимини ма’лум даражада бошқариш имконияти туғилади. Омборхоналарга ҳавони ҳайдаш вентиляторларга уланган ҳаво ҳайдаш ва ҳаво сўриш найлари орқали амалга оширилади. Сун’ий вентилясия билан жиҳозланган омборхоналар кўпинча катта ҳажмли бўлади. Фаол вентилясияли омборхона қурилганда албатта ҳавони совитиш қурилмаси бўлиши лозим. Фақат шундагина омборхоналарда мева ва сабзавотларни сақлаш учун мўтадил шароит яратиш мумкин. Натижада маҳсулотларни сақлаш самарадорлиги ошади, уларнинг сифатли сақланиши та’минланади.
Совутгичлар. Мева ва сабзавотларни совутгич (холодилник)ларда сақлаш истиқболли усуллардан бири ҳисобланади. Бунда йилнинг турли фаслларида ҳам бир хил шароит яратиш имкони бор. Маҳсулотни сақлаш муддати анча узайтирилади ва маҳсулот йўқотилиши камайтирилади.
Совутгичларни қуриш анчагина харажат ва материал талаб қилсада, улар тезда қопланади. Шу сабабли, хўжаликлар мева ва сабзавотлар сақлайдиган совутгичлар қурилишига алоҳида е’тибор беришлари керак.
Совутгичлар сиғимига кўра 100 тоннадан кам бўлмаслиги лозим. Улар муайян ҳароратда тутиб туриладиган маҳсулот сақлаш хоналаридан товар маҳсулот ишланадиган бўлимлардан, машина бўлими ва ёрдамчи бинолардан иборат бўлади. Совутгичлар ер устида қурилган бир қаватли омборхона бўлиб, баландлигн 6 м гача бўлиши мумкин. Маҳсулот сиғими бўлманинг баландлигига боғлиқ. Замонавий совутгичларнинг ҳар метр квадратига 700-800 кг маҳсулот сиғади.
Совутгичнинг поли автомашина кузовининг баландлигича қилинади. Бунда маҳсулотни тушириш ва ортиш ишлари анча енгиллашади.
Маҳсулотлар тез совитилса улардаги биокимёвий жараёнлар ва микроорганизмларнинг ривожланиши бартараф етилади ҳамда маҳсулотнинг сақланиш муддати узаяди. Маҳсулотларни тез совитиб олинадиган хоналар бўлади. Совутилган маҳсулотлар доим сақланадиган бўлмаларга кўчирилади.
Совутгичларнинг совитиш самарадорлиги термоизолясияга боғлиқ. Бунинг учун бўлманинг ички қисмидан бир қават термоизолясия материалидан ўтказилади бунда унга буғ ва нам киришининг олди олинади. Бўлмалар олдини елим қўшилган иссиқ битум билан қопланиб, битумга иссиқлик ўтказувчанлиги кам бўлган материаллардан (минерал плита, пеностекло, пенопласт, торфоплита) ясалган тахталар қўйиб чиқилади. Кейин еса буғ ўтишининг олдини олиш учун устидан битум, алюминий фалга ёки семент билан ёпилади. Ҳозирги вақтда заводларда теплоизолясия учун махсус панеллар тайёрланмоқда.Бўлмаларнинг поли асфалт ёки семент қилинади. Уларнинг ешиклари ҳам бир қават термоизолясион материалдан қопланади. Ешикнинг девор билан уланадиган қисмига резина қистирма қўйилади.
Одатда совитиш учун компрессорли совутгич қурилмаларидан фойдаланилади. Совутиш манбаи сифатида аммиак ёки фреондан фойдаланилади. Совутгичлар совутиш хоналари, кучли совутиш қурилмалари, ўтказиш найлари, ҳароратни назорат қилиш ва автоматик ростлаб туриш асбоблари билан та’минланган.
Бўлмаларда маҳсулотни сақлашда махсус идишлардан яшик-лотоклар, ўрта ҳажмли яшиклар ва контейнерлардан фойдаланилади. Идишлардаги маҳсулотларни жойлаштиришда, тагликдан фойдаланиш жуда қулай. Тагликнинг ўлчами 800х1200 мм бўлиб, уларга маҳсулот солинган яшиклар тахланади. Шундай қилинганда яшиклар мустаҳкам туради.
Кўпгина сабзавотлар (пиёз, саримсоқ, карам, картошка, сабзи, лавлаги) ва меваларнинг айрим турлари контейнерларда сақланади. Контейнерларга жойлашган маҳсулотларни ортиш-тушириш ишлари механизасия ёрдамида амалга оширилади. Яшиклар ва контейнерлар бир-бирининг устига 3-5 қават қилиб жойлаштирилади.
Бўлмаларда ҳавонинг еркин юриб туриши учун ҳар бир тахнинг ҳамма томонида бўшлиқ қолдирилиши керак. Маҳсулот тахлари ва ён томонларидан 5 см оралиқ қолдирилади. Бўлманинг шипи билан тепадаги маҳсулот орасидаги бўшлиқ 50 см бўлиши, ён деворлар билан маҳсулот орасидаги бўшлиқ еса 30-40 см бўлиши талаб қилинади. Тахларнинг ҳар қайси икки қаторидан кейин 60-70 см назорат йўлаги қолдириш тавсия қилилади. Унча узоқ вақт сақланмайдиган маҳсулотларнинг ҳар бир қаторидан кейин назорат йўлаги қолдирилади.
Бўлмалардан самарали фойдаланиш учун тез сотиладиган маҳсулотлар машина юрадиган марказий қисмга яқинроқ қилиб жойланади. Умуман ҳар куни бўлма сиғимига нисбатан тахминан 10% миқдордагина маҳсулот жойланади. Агар совутилган маҳсулот бор хонага бир йўла кўп миқдорда илиқ маҳсулот киритилса, совитилган маҳсулот терлайди ва натижада микроорганизмларнинг ривожланиши тезлашади.
Совуққа чидамли маҳсулотларни хоналарга жойлаш учун совитиш системаси ишга туширилиб, 10-15 кун мобайнида маҳсулот билан тўлдирилади. Совуққа чидамсиз маҳсулотларни жойлаштиришда улар хоналарга тўлиқ жойланади ва кейин совитиш системаси ишга туширилади.
Совутгич хоналаридан маҳсулотни олиш вақтида уларни бирдан иссиқ жойга чиқариш мумкин емас. Акс ҳолда маҳсулот терлаб бузила бошлайди. Шу сабабли совутгич хоналаридаги маҳсулотларни олиш олдидан оралиқ хоналарга жойлаштирилиб бироз илитиб олинади.
Агар маҳсулотнинг ҳаммаси олинаётган бўлса, маҳсулотни илитиш иши сақлаш хонасининг ўзида амалга оширилади. Маҳсулотни илитиш 2-4 сутка давом еттирилади. Бунда ҳаво ҳарорати суткасига 4-5°С оширилиб борилади.
Озиқ-овқат ва кимё саноатининг бир қанча жараёнлари анча паст ҳароратда олиб борилади. Совуқлик елткич сифатида ҳаво, сув ва музни ишлатиб бундай жараёнларни амалга ошириб бўлмайди.
Сун’ий совутиш йўли билан борадиган жараёнлар қаторига ба’зи бир абсорбсия, кристалланиш, газларни ажратиш, сублиматсияли қуритиш ва бошқа жараёнлар киради. Шунингдек, бу турдаги совутишдан қишлоқ хо‘жалик маҳсулотларини сақлаш, йер қатламларини музлатиш, ҳавони кондитсиялаш ва бошқаларда кенг фойдаланилади.
Сун’ий совутиш доимо паст ҳароратли муҳитдан юқорироқ ҳароратли муҳитга иссиқликни узатиш билан богғлиқ бўлади. Термодинамиканинг иккинчи қонунига биноан, бундай узатиш енергия сарфини талаб қилади. Шунинг учун ҳам системага енергия киритилиши совуқлик олишнинг зарурий шарти ҳисобланади.
Совуқлик ишлаб чиқариш усуллари ма’лум даражада талаб етилаётган ҳарорат ва қурилманинг ишлатилиш кўлами билан аниқланади.
Шартли равишда 1) о‘рта совутиш (атроф-муҳит ҳароратидан – 100°С гача) ва 2) чуқур совутиш (- 100°С дан паст ҳарорат) ларга бо‘линади.
Ўз навбатида -100°С дан паст ҳароратлар олиш шартли равишда қуйидагича синфланади:
а) чуқур совутиш техникаси (45 К ... 273 К);
б) криоген техникаси (40 К ... 0,3 К);
в) ултра-паст ҳароратлар техникаси (0,00002 К гача);
2 К дан юқори ҳароратлар олиниши техникада қўлланилади. Ундан пастроқ ҳароратларни олиш еса илмий тажрибалар қилиш техникасига тўғри келади.
Чуқур совутишга тўғри келадиган ҳароратларни олиш газ аралашмаларини қисман ёки тўлиқ суюлтириш йўли билан уларни ажратиш имконини беради. Натижада азот, кислород, водород, пропан, бутан, етилен ва бошқа газларни олиш мумкин бўлади.
Совуқлик елткичлар. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, совутиш коеффитсийентининг миқдори совуқлик елткичининг хусусиятларига боғлиқ емас. Лекин, совутиш машинасининг ўлчамлари, конструксион материалнинг тури, ишчи босимлар совуқлик елткичининг хусусиятларига боғлиқ. Шунинг учун совуқлик елткичларига қуйидаги талаблар қўйилади:
1) конденсаторда совуқлик елткич буғларини табиий совутувчи моддалар (сув, ҳаво) билан суюлтиришга имкон бўлиши учун, совуқлик елткичи юқори критик ҳароратга ега бўлиши керак;
2) юқори буғланиш иссиқлигига ега бўлиши керак. Бу совутиш унумдорлиги юқори бўлиши, ҳамда совуқлик елткич сарфининг камайишига олиб келади;
3) кичик солиштирма ҳажмга ега бўлиши керак. Бу ўз навбатида совутиш машинасининг ўлчамларини камайтиради;
4) буғланиш (сўриш) босими атмосфера босимидан юқорироқ бўлгани маъқул. Чунки совуқлик елткич йўқотилишини тўхтатиш ҳаво сўрилишини тўхтатишдан осонроқ. Системага сўрилган ҳаво буғлаткич, конденсаторда иссиқлик алмашиниш жараёнини ёмонлаштиради, сув буғлари киргани сабабли ростловчи вентилда музлаб қолиш ҳавфи ҳамда кимёвий фаол бирлашмаларининг ҳосил бўлишига сабаб бўлади;
5) суюқланиш (конденсатсияланиш) босими жуда юқори бўлмаслиги керак. Акс ҳолда қурилма конструксияси мураккаблашади ва нархи ортиб кетади.
Ундан ташқари, совуқлик елткич кимёвий агрессив бўлмаслиги ва инсон организмига зарарли та’сир кўрсатмаслиги керак; оловга ҳамда портлашга ҳавфсиз, олиниши (тайёрланиши) осон ва арзон бўлиши керак.
Қўйилган талабларнинг иккинчиси фақат поршенли компрессорларга тегишли бўлади. Турбокомпрессор қурилмалари учун совуқлик елткичлар кичик буғланиш иссиқлигига ега бўлиши керак. Чунки турбокомпрессорлар кўп миқдордаги совуқлик елткичини сиқиш учун мўлжалланган.
Ҳозирги пайтда юқоридаги талабларнинг кўпига мувофиқ келган совуқлик елткичлари – аммиак ва фреонлар. Жуда кам ҳолларда совуқлик елткичи сифатида углерод икки оксиди, олтингугурт ангидриди ва хлорли метил ишлатилади. Пропан, етан ва етилен моддаларини –70°С дан паст ҳароратни олиш учун ишлатилади.
Аммиакнинг афзалликлари қуйидагилар: юқори буғ ҳосил бўлиш иссиқлиги, буғлаткичдаги унча катта бўлмаган ортиқча (атмосферадан) босим ва юқори бўлмаган конденсатсия босими. Шу билан бирга аммиак ёнувчан, заҳарли, ҳаво билан аралашиб портловчи аралашма ҳосил қилиши мумкин ва намлик бўлганда мис ва унинг қотишмаларини йемириши (коррозия) мумкин.
Фреонлар – бу метаннинг фторхлор бирикмаларидир. Фреонлар юқори бўлмаган суюқланиш ва буғланиш босимига ега, зарарсиз, ёнғин ва портлашга ҳавфсиз, конструксион материалларни йемирмайди. Камчиликларга еса совуқлик елткичининг йўқотилишига сабаб бўладиган жуда кичик қовушоқлик ва мойлар билан яхши аралашиши киради.
Углерод диоксиди – юқори солиштирма ҳажмий унумдорликка ега, бу ўз навбатида компрессор силиндрларининг ихчам бўлишига олиб келади. Лекин жуда паст критик ҳарорат ва юқори конденсатланиш босимига ега бўлгани учун унинг ишлатилиш соҳаси чегараланган.
Хлорли метил ва олтингугурт ангидридининг асосий камчиликлари паст буғланиш босими (атмосферадан) ва олтингугурт ангидридининг коррозион фаоллиги ва заҳарлилигидир.
Ишлаб чиқариш шароитларида совутиш қурилмалари бошқа бир қанча қурилмаларга хизмат кўрсатиши мумкин ва бу қурилмалар оралиқ совуқлик елткичлар орқали совитилади. Оралиқ совуқлик ташувчилар сифатида паст ҳароратда музлайдиган еритмалар – натрий хлорид, калсий хлорид ёки магний хлорид тузларининг сувдаги еритмалари қўлланилади. Совутиш еритмалари насос ёрдамида совутиш машинасининг буғлаткичи ва қурилмалар орасида айланма ҳаракат (сиркулятсия) қилади. Буғлаткичда еритма совийди ва қурилмаларда иссиқликни ўзига олиб исийди. Еритма ва унинг консентратсиясини танлаш талаб қилинаётган совутиш ҳароратига боғлиқ. Бу ҳарорат еритманинг музлаш ҳарорати – криогидрат нуқта ҳароратидан юқори бўлиши керак.
Компрессор қурилмаларининг жиҳозлари. Совутиш қурилмаси таркибига компрессорлар ва ҳар хил турдаги иссиқлиқ алмашиниш қурилмалари киради.
Компрессор совутиш қурилмаларида поршенли, роторли, турбокомпрессорлар ва винтли компрессорлар ишлатилади: енг кенг тарқалгани - поршенли компрессорлардир. Юқори ва ўртача унумдорликдаги компрессорлар ишлатилади. Кичик унумдорликда ишловчи фреонли компрессорлар електр юриткич билан бир қобиқда жойлаштирилиб, салниксиз ва герметик равишда ишлаб чиқарилади.
Юқори сиқиш даражаларига еришиш учун кўп босқичли компрессорлар билан бир қаторда кўп босқичли агрегатга уланган бир босқичли компрессорлар ҳам ишлатилади. Масалан, паст босим босқичида махсус сиқиб берувчи (бустер компрессор) ишлатилса, юқори босимгача еса бир босқичли компрессор ишлатилади. Саноатда икки босқичли компрессорлар ҳам кенг ишлатилади. Юқори совутиш унумдорлигида икки ва уч босқичли турбокомпрессорлар қўлланилади.
Совутиш қурилмаларида ишлатиладиган конденсаторлар иссиқликни ажратиб олиши иссиқлик алмаштиргичларда боради. Улар қуйидагиларга бўлинади:
1) иссиқлик сув томонидан олиб кетиладиган оқимли конденсаторлар;
2) иссиқлик сув томонидан олиб кетилиб ҳавога буғланадиган, ювилиб турувчи – буғлатгичли конденсаторлар;
3) ҳаволи конденсаторлар.
Юқори ва оўрта унумдорликда ишловчи қурилмаларда конденсаторларнинг 1-турига мансуб бўлган қобиқ - қувурли конденсаторлар ишлатилади. Кичик қурилмаларда еса кўпинча ҳаволи конденсаторлар ишлатилади. Буғлаткич сифатида кўпчилик ҳолларда чўктирилган ва қобиқ-трубали иссиқлик алмашиниш қурилмалари ишлатилади.
Ҳамма турлар ҳам узоқ муддатли сақлаш учун мос емас, лекин улардан баьзилари: Алсор; Любаша; Украин оқ; Курортлар; Софиевский; Йеленовский; Сочи 56. каби турдага сабзавотни сақлаш керак. Сақлашда баьзи талаблар мавжуд: сабзавот ески бўлмаслиги керак, аммо бутунлай янги хам бўлиши керак эмас; унинг тузилиши мустаҳкам бўлиши керак; ҳеч қандай ҳолатда униб чиққан бошларни олманг; қобиғи қоғозга ўхшаш бўлиши керак - мутлақо қуруқ; бўш тишларни сақлашга йўл қўйилмайди; чириган бошлар, ҳатто жуда кичик чириш зарраси бўлса ҳам, ахлатга юборилиши керак; синган яхлитлиги бўлган тишларга, масалан, чизиш, терининг тозаланиши ёки бошқа шикастланишларга йўл қўйилмайди.
Пиёзбошлар қуруқ, яхши шамоллатиб туриладиган хоналарда 20-40 см қалинликда
ёйилган ҳолда ёки сиғими 10-15 кг ли яшикларга солинган ҳолда сақланади. Катта яшикларда, қопларда эса пиёз яхши сақланмайди.
Истеьмолга ишлатиладиган пиёзларни сақлаш учун қулай ҳарорат +0,5, +1, ҳавонинг нисбий намлиги эса 75-80 % ҳисобланади.
Одатдаги, сунъий усулда совитилмайдиган сабзавот омборларида кузги-қишки-баҳорги даврда (октябрдан-апрелгача) сақлашда вазни камайишидан 7-10 % гача, шунингдек, чириш ва ҳаддан ташқари ўсиб кетишидан сақлаш режимига ва сақлаш олдидан пиёзлар ҳолатига қараб, 3-4 % дан то 20 % гача ва ундан ҳам кўпроғи нобуд бўлади. Бундан ташқари қуруқ қобиқ ҳолидаги чиқиндилар (0,05-2-2-5 %) ҳам чиқиши мумкин.
Қишки сақлаш учун қуйиладиган пиёзларни йиғиб олишдан икки ҳафта илгари экинларга малеин кислота гидразиди (ГМК) нинг О,2 - 0,25 % концентрацияли эритмасини пуркаш ўсиб кетишини маьлум даражада тўхтатади.
Пиёз ва саримсоқпиёзни озиқ-овқат мақсадида алоҳида пиёз сақлаш омборларига токчаларда 16-20 кг яшикларда тахланади ёки 1.5м баландликдаги хирмонларда сақланади. Пиёз ва саримсоқпиёз икки усулда:Иссиқ усулда харорат 18-20Со гача ва совуқ усулда -3-+1Со гача сақланади, хавонинг нисбий намлиги 60-70% бўлиши керак . Пиёзни махсус 4 қаватли стеллажларда сақлаш
Саримсоқнинг яроқлилик муддати навнинг биологик хусусиятларига, култиватсия пайтида агротехник стандартларга мувофиқлигига боғлиқ ва 130 кундан 220 кунгача. Бир йилдан кўпроқ вақт давомида ҳарорат -2,2 даражагача сақланиб турилса, саримсоқ сифатини йўқотмасдан сақланиши мумкин, аммо бунинг учун микроиқлим бошқариладиган камералар керак. Сақлашда саримсоқни сақлашнинг оптимал ҳарорати 0 ºС гача, ўзгаришлар 0,5% дан ошиб кетиши маҳсулот сифатига салбий таьсир қилади. Хонанинг барча қисмларида ҳарорат кўрсаткичининг бир хиллиги учун доимий ҳаво ҳаракати керак, соатига 2-4 ҳажм. Сақлаш жойи нисбий намлиги 65-75% оралиғида сақлайди.
Саримсоқни сақлашда унинг фойдали хусусиятлари аста-секин йўқолади. Агар сиз саримсоқни хона ҳароратида ёпиқ жойда сақласангиз, у саккиз ойдан кейин антибактериал хусусиятларини тўлиқ йўқотади. Тўрт ой давомида музлатгичда сақланадиган ионлар янги ионларнинг антибактериал таьсирининг ярмига ега бўлади
Саримсоқни сақлаш муддати саримсоқни йиғиш ва сақлашга тайёрлаш қайси навларни яхши сақлаш. Сабзавотларни узоқ вақт сақлаши уни йиғиб олиш ва тайёрлашда баьзи бир нуқсонларни ҳисобга олишимиз керак. Ҳар бир замонавий омборхона ходими махсулотга салбий тасир қиладиган омилларни билиши керак.
Саримсоқни махсус қоидаларга мувофиқ сақлаш керак, акс ҳолда у қорайиши мумкин. Шунинг учун, сақлаш бўйича тавсияларга амал қилиш керак. Саримсоқни қуёш нури тушмаслиги керак ва уни қуруқ ва шамоллатиладиган жойда сақлаш керак. Сиз саримсоқни музлатгичда сақламаслигингиз керак, у намлик туфайли у ерда тезда чирийди. Сақлаш жойини салқин тутинг. Саримсоқнинг сақлаш муддати 8 ойгача бўлиши мумкин.Саримсоқни сақлаш муддати саримсоқни йиғиш ва сақлашга тайёрлаш қайси навларни яхши сақлаш. Сабзавотларни узоқ вақт сақлаши уни йиғиб олиш ва тайёрлашда баьзи бир нуқсонларни ҳисобга олишимиз керак. Ҳар бир замонавий омборхона ходими махсулотга салбий тасир қиладиган омилларни билиши керак.Саримсоқ икки турга бўлинади - қиш ва баҳор. Баҳор саримсоқ, аксарият сабзавотлар сингари, апрел-май ойларида екилган ва август ойининг охирида йиғиб олинади. Ҳосилни август ойининг сўнгги кунларида йиғиш мумкин. Агар биринчи белгилар пайдо бўлса - сарғайган ва тушган тепалар, унда ҳосилни йиғиш вақти келди. Ўрим-йиғимни кечиктирмаслик керак, чунки саримсоқ илдиз отиши мумкин. Баҳор саримсоқи узоқ муддатли сақлаш учун енг мос келади, қуруқ ва салқин хонада уни кейинги ҳосилга қадар сақлаш мумкин. Қишки саримсоқ кузда екилган. Ҳосил июлнинг сўнгги ўн кунлигида ёки биринчи августда, пастки тепалари сарғайиб қурий бошлаганда ва юқори тарози ингичка ва кучли бўлиб йиғилганда йиғилади. Қишки саримсоқ жуда инжиқ ва узоқ вақт сақлашга яроқсизланишини унутманг. Шунинг учун уни ёз ва куз ойларида истеьмол қилиш яхшидир. Агар сизда катта ҳосил бўлса, ёғда сақлаш яхшидир. Куннинг вақти ва об-ҳаво ҳам ҳисобга олинади - кун қуруқ ва афзал қуёшли бўлиши керак.
Иқтисодий қисим
Саримсоқпиёзни сақлаш давридаги табиий камайишни ҳисоблаш
Табиий шамоллатиладиган оморхонада махсулот омборга сентябр ойида жойланган бўлса, 1 майгача сақланса табиий камайиш:
1. Сентябр ойи учун:
1800 кг---------------100%
X--------------------3,5 % X= 63кг 1800-63= 1737 кг
2.Октябр ойи учун эса:
1737 кг---------------100%
X--------------------2,1 % Х= 43 кг 1737-43= 1694кг
Ноябр ойи учун:
3. 1694кг ---------------100%
X--------------------1,5 % Х=25 кг 1694-25 =1669 кг
4. Декабр ойи учун:
1669кг---------------100%
X--------------------1,1 % X= 18кг 1669-18= 1651кг
4. Январ ойи учун эса:
1651---------------100%
X--------------------1,1 % Х=18кг 1651-18 =1633 кг
5. Феврал ойи учун:
1633 ---------------100%
X--------------------1,2 % Х= 19 1633-19 = 1614 кг
6. Март ойи учун эса:
1614---------------100%
X--------------------1.6% Х= 26 1614-26 = 1588 кг
7. Март ойи учун:
1588 ---------------100%
X--------------------2 % Х= 31 1588-31= 1557 кг
Демак, 7 ой давомида сақланганда 1557кг мағсулот қоларкан.
Маҳсулот май ойи бошида сотувга чиқарилади.
6. 1800кг саримсоқни сақлашнинг иқтисодий самарадорлиги
1. саримсоқни саклашнинг иқтисодий самарадорлиги
I. саримсоқни табиий шамоллатиладиган омборларда кон ҳолда сақланса,
1) 1m3га 550 кг саримсоқ сигади
2) Сақлашда 0,8 х 0,8 х1,2=0,768 м3 ҳажмли контейнерлардан фойдаланилса, 1та контейнерга 365кг маҳсулот сиғади.
3) 1800кг саримсоқни сақлаш учун :
1800кг : 365кг =5 контейнер керак бўлади.
4) 5та контейнерни жойлаш учун : 5 х 0,96= 194 м2майдон,
3 қаторлаб жойлаштирилганда эса, 194:3= 65м2майдон керак бўлади.
Бу омборнинг киймати 320 000 000 деб олдик.
II. 1800кг саримсоқни оддий омборларда саклашнинг иктисодий самарадорлиги
(1 кг саримсоқни ноябр ойи охирида 21400 сумдан сотиб олинди) Ишлаб чиқариш кўрсаткичлари 38520000
Мева-сабзавотларни сақлаш муддатлари ҳаражатлар:
Маҳсулотнинг омборга жойлаштиришдаги баҳос 23000\кг
Маҳсулотни доимий омборда сақлаш ҳаражатлари (електр енергия, ялпи ижтимоий
тўлов ва ҳ.к.) 1 386 000
Омбор ва ускуналар аммортизасияси, сўм 896 000
Жорий та’мирлаш ҳаражатлари, сўм 8200 000
Ташкилий ҳаражатлар (иш ҳақи ва ҳ.к.) 250 000
Жами ҳаражатлар 57 702 000
Маҳсулотнинг табиий камайиш ўлчамлари, т Охирги ойда 1557
Маҳсулотнинг реализасия баҳоси, сўм 35000 сум
Ялпи даромад, сўм 91 980 000
Соф даромад, сўм 34 278 0040
Маҳсулот сақлаш рентабеллиги, % 59

Саримсоқ яхши ташиладиган екин ҳисобланади. У қутиларга, саватларга ёки қопларга қадоқланган ҳолда ташилиши мумкин. Қопларга ташишда илдиз тизими пиёзбошига яқин кесилмайди. Бундай ҳолда, у пиёзбошлар орасидаги механик босимни ютади.

Саримсоқни 10-20 см қатламли қуруқ полда, 20-40 см қатламли жавонларда ёки сиғими 8-12 кг бўлган ламел қутиларда оммавий сақланг. Яхши ҳавога кириш учун қутилар оралатиб қўйилган.
Фаол шамоллатиш билан саримсоқ идишларда ёки баландлиги 3 м гача бўлган идишларда катта миқдорда сақланиши мумкин.
Саримсоқни сақлаш учун биз стандарт пиёзни сақлаш жойларидан фойдаланишимиз мумкин.
Ҳамма навлар тенг даражада барқарор емас. АА Казакова, СК Мишин, ЛС Борисенкова (1981) таькидлаганидек, Ўрта ер денгизи пастки ҳудудларида етиштирилган турларининг саримсоқ пиёзлари, Жанубий – шарқий ҳудудларидаги турларига нисбатан механик тасирланган ёки тасирланганмагандан қатьи назар, 1-2 ойдан 6-7 ойгача сақланади.
Қитьа гуруҳининг Ўрта Осиё кенжа турларининг саримсоқлари 2-5 ой, механик тасирланганмаганлари еса 5-10 ой давомида яхши сақланади етади.
Саримсоқни сақлаш ва ташиш учун тайёрлаш даладан бошланади. Илдиз тизими тупроғини ҳайдаб, намуна олгандан ва силкитгандан сўнг, теришга киришилади. Тўғридан-тўғри қуёш нурлари таьсири остида микроорганизмлар ва зараркунандаларлар ўлади, аммо шу билан бирга пиёзбошларни қуёш куйдиришидан ҳимоя қилиш учун, охирги қуритиш соябон остидаги қия жавонлардан фойдаланишинмиз ёки суньий қуритишни ишлатишинмиз мумкин.
Москва қишлоқ хўжалиги академиясининг "Отрадное" ўқув фермасида ўтказилган тажрибаларда суньий қуритиш 10 ва 20 соат давомида бир қатор навларда ўрганилган, суньий қуритиш саримсоқнинг қиш-баҳор даврида сақланишига фойдали таьсир кўрсатиши аниқланди. Қуритиш вақти 20 соат бўлган вариантда сақлаш пайтида саримсоқни йўқотиш табиий қуритишдан 1,5-3,0 баравар кам бўлган. Суньий қуритиш, шунингдек, саримсоқнинг уруг сифатини яхшилайди. Суньий қуритиш пайтида ҳаво ҳарорати аста-секин 25-40 ° С гача кўтарилади. Охирги қуритишнинг енг мақбул даражаси - ташқи заррачалар намлиги 14-16% бўлганида. Қуруқ моддалар миқдори 35-40% гача йетиши керак. Сақланадиган саримсоқ пиёзбошларининг ички тарафлари ҳам қуруқ бўлиши керак, акс ҳолда улар сақлаш пайтида моғорланиб кетиши мумкин.
Дўконларни саримсоқ қўйишдан олдин дезинфектсия қилиш керак. Улар олтингугурт билан фумигатсияланади, 50 г / м3 ёнади, 1% / консентратсиядаги 2% консентратсияли формалин билан сепилади, сўнгра хона 1-2 кун давомида вентилятсия қилинади.
Озиқ-овқат саримсоқ минус 1-3 ° С ҳароратда ва нисбий намлик 80% сақланади. М.В.Алексееванинг сўзларига кўра, бундай шароитда саримсоқ бир йил давомида яхши сақланиб қолади, йўқотишлар 8 ой давомида. 4% дан ошмаслиги керак.
Суньий совутгичсиз омборларда ҳарорат 1-3 ° С даражасида, нисбий намлик еса 64-70% гача сақланади. 18-20 ° С гача бўлган юқори ҳароратларда намлик 50-60% гача туширилади. Совутгичсиз доимий сақлашда саримсоқнинг вазн йўқотиши 12,9% ни ташкил қилади.
Ҳавонинг юқори намлиги ва ижобий ҳароратда саримсоқ сақлаш пайтида униб чиқади.
саримсоқ енг яхши минус 1-3 ° С ҳароратда музлатгичларда 70-80% намлик намликдаги идишларга жойлаштирилган ҳолда сақланади. Уммон қишлоқ хўжалиги институти маьлумотларига кўра реализатсияланмайдиган саримсоқни сақлаш пайтида ҳаво нисбий намлиги 80-85% бўлган ҳароратнинг минус 3 дан 3 ° С гача ўзгариши 6-7 ой ичида пиёзбошларнинг ҳаддан ташқари униб чиқишига олиб келади. 18-20 ° С ҳароратда ва ҳавонинг нисбий намлиги 50-55% бўлса, пиёзбошларнинг униб чиқиши апрел ойида захирадан чиқарилгунига қадар кузатилмайди.
Л.И.Демкевичнинг (1980) маьлумотларига кўра, Украина ССР Ғарбий Ўрмон-Дашт шароитида 120 кундан кейин совутгич камерасида бўлган саримсоқ массасининг табиий йўқотилиши 6,1-3,0% ни, омборларда сақланганда еса 7,9-8.6 ни ташкил етди. Тешикли қопларда сақлаш табиий чиқиндиларни камайтиради. 305 кун давомида улар: пакетларда 10,1%, қутиларда - 10,9, қопларда - 12,3%. йўқотиш бўлади
Саримсоқни сақлашнинг бошқа усуллари ҳам мавжуд - бошқариладиган атмосферада паст ҳароратларда, керосин билан дастлабки ишлов бериш билан, силикон қўшимчалар бўлган қопларда, музлатгичларда ва бошқалар.
Тошкентда музлатгич камерасида минус 2 ° С ҳароратда, ҳавонинг нисбий намлиги 90%, СО2 миқдори 7-8% ва кислород 2-3% ҳароратда сақланди. 88 кун давомида саримсоқнинг йўқолиши атиги 3,7% ни ташкил етди (Алексеева М.В., 1979).
АВАндреева (1979) баҳор навларида 0 ± 1-2 ° С ҳароратда йўқотишлар 2-8% ни ташкил қилади; 16-20 ° С - 10-17 дан 40% гача, қиш навларида навбати билан 12-33% ва 12-30 дан 40-65% гача. Саримсоқнинг севоки 20-25%, ҳаво лампалари 15-18% гача қурийди.
Озиқ-овқат саримсоқини сиғими 15-60 кг бўлган қутиларда, баландлиги 3 м гача бўлган қопқоқли идишларда ёки қутиларда фаол шамоллатиш билан сақлаш керак.Уй шароитида саримсоқни сақлашнинг енг яхши усулларидан бири бу тўпларга осиб қўйиш ёки ортиқча шикастмай ўришдир. Совутгичда сақланиш муддати: 8 ой
Саримсоқ - бу уларга илоҳий ҳид ва бойроқ лаззат бериш учун зираворлар тайёрлаш учун ажралмас сабзавот. Дўконда саримсоқ сотиб олишингиз мумкинлигига қарамай, йилнинг исталган вақтида, фавқулодда вазиятлар учун уйда озгина захирага ега бўлиш ҳар доим яхши бўлади ва ёзда ва қишда йиғиб олинадиган, қишда еса дўконларда сотиладиган янги саримсоқда фарқ бор.умуман олганда.
Қишки саримсоқ, қоида тариқасида, июл ойининг охирида - августнинг бошларида ва баҳор саримсоқида - август ойининг охирларида - сентябрнинг бошларида пишади. Боғбонлар лампочкаларга зарар бермаслик учун ва қуруқ, қуёшли кунда чиришга йўл қўймаслик учун саримсоқни вилкалар ёрдамида йиғиб олишни маслаҳат беришади. Саримсоқнинг бошлари тупроқдан тозаланиши ,сўнг улар қуёш остида боғда қуритилиши учун ётқизилади. Саримсоқ 5-7 кун давомида қуритилади. Агар ёмғир кутилса, саримсоқни соябон билан ёпиб, газебо, терас ёки иссиқхонага кўчириш яхшидир. Аммо хонани намламаслиги учун уни вентилятсия қилишни унутманг. Айтганча, жуда амалий ечим уйда қиш учун саримсоқни музлатиш бўлади.
Саримсоқ қуритилганда, қирқиш қайчи ёки қайчи билан, тахминан 3 мм қолдириб, илдизларини кесиб олинг, дастани 10 см гача қолдириб кесилади.Саклашдан олдин саримсоқ узоқроқ туриши ва бузилмаслиги учун уни махсус усулда қайта ишлаш керак. Аввало, боғбонлар ҳар бир бошнинг илдизларини куйдиришни маслаҳат беришади. Буни одатдаги зажигалка, гугурт, олов устига ёки ҳатто уйда печка ёрдамида қилиш мумкин. Бу лампочкаларнинг униб чиқишини олдини олади. Саримсоқни моғордан ҳимоя қилиш учун ҳар бир бошни махсус тайёрланган еритма билан даволанг: печкада 0,5 л кунгабоқар ёғини қиздиринг, сўнгра 10 томчи ёд қўшинг. Саримсоқнинг ҳар бир боши еритма ичига ботирилади, сўнгра қуёшда қуритилиши учун қолдирилади. Ушбу протседура саримсоқнинг узоқроқ туришига имкон беради ва албатта унинг чиришини олдини олади. Агар сиз саримсоқни қуёшда яхшилаб қуритганингизга, ёмғирли об-ҳаво шароитида қазиб олганингизга ёки боғда озгина ҳаддан ошганингизга тўлиқ ишончингиз комил бўлмаса, ушбу усулдан фойдаланиш керак.
саримсоқни қандай сақлаш керак
Қиш учун саримсоқ тайёрлашдан олдин, уни еҳтиёткорлик билан саралашингиз керак. Моғорланган, чириган ёки ҳашаротлар томонидан йейилган, теридан тозаланган, шикастланган, тирналган, бўш бўлган бошларни қўшиб қолдирманг. Сақлаш учун фақат саримсоқнинг бутун ва бузилмаган бошлари олинади.
Барглари сарғайган заҳоти саримсоқни олиб ташланг, пастга егилиб, ерга ётиб қолмасин.
Уйда саримсоқни сақлашнинг иккита асосий усули мавжуд:
+ 1 + 3 даража ҳароратда ва 50-70% намликдаги совуқ усул баҳор саримсоқини сақлаш учун жавоб беради;
Қишки саримсоқни сақлаш учун + 18 + 20 даража ҳароратда ва 70-80% намликдаги илиқ усул қўлланилади.
Сиз уйда саримсоқни турли хил идишларда ва жойларда сақлашингиз мумкин. Бодрум, ертўла, килер, музлатгич, изолятсия қилинган ложали ёки балкон мақбул ҳисобланади.
Саримсоқ яхши сақланади ва ортиқча оро бермай тўқишда жуда кўп жой егалламайди. Бунинг учун, қуритганда, жароҳатнинг учларини 30 см гача қолдиринг, улардан ипни тўқинг, куч учун арқон ёки ипда тўқинг. Ушбу усул саримсоқнинг баҳор навларини сақлаш учун жавоб беради.
Парафин қопламаси. Ушбу усул саримсоқни қуритиб юбормасликка ёрдам беради. Парафинни 50 бошига 150-200 г керосин миқдорида сув ҳаммомида еритиб юборинг. Саримсоқ иссиқ еритилган керосин ичига ботирилади ёки чўтка билан қопланади. Парафин қаттиқлашгандан сўнг, саримсоқ картон ёки ёғоч қутиларга жойлаштирилади.
Ёг тўлдириш. Саримсоқни тозаланг, чиннигулларни шиша идишга солинг ва ундан олдин қайнатилиши керак бўлган тозаланган кунгабоқар ёғи билан тўлдиринг. Айтганча, сиз нафақат саримсоқни, балки ёғнинг ўзи ҳам ишлатишингиз мумкин - у сабзавот ҳиди билан тўйинган бўлади ва идишларга ўзига хос таьм беради. Хона ҳароратида ёг хиралашиши мумкин, шунинг учун идишни музлатгичнинг бўш жойга қўйиш тавсия етилади.
Ун, туз, кул ёки қуруқ тала. Саримсоқни одатдаги шиша идишларда сақлаш мумкин, улар таклиф қилинган вариантлардан бирига сепилади. Идишлар қопқоқ билан ёпилади ва хона ҳароратида қолдирилади.
Замин. Агар сиз саримсоқнинг бошлари ёмонлаша бошлаганини сезсангиз, бутун сабзавотни ташламанг. Бутун чиннигулларни ажратиб олинг, тозаланг ва пресс ёки гўшт майдалагичдан ўтказинг. Туз билан тузланг, идишларга солинг ва ёпинг. Майланган саримсоқ музлатгичда сақланади. Бу усул яхши, чунки овқат пиширишдан олдин уни таомга қўшиш учун уни тозалаш ва қайта ишлашга қўшимча вақт сарфлашингиз шарт емас.
Меш ёки нейлон идишда сақлаш" Бувининг усули" деб номланган усул бугунги кунда ҳам машҳур. Тармоқни ёки тайткаларни саримсоқ бошлари билан тўлдиринг ва егиб олинг. Ушбу усул жуда кўп жой талаб қилмайди ва шамоллатиш туфайли моғор ва чириган кўринишини олдини олади.
Саримсоқ: тозалаш ва сақлаш усуллари -
Зиғир сумкалар. Агар саримсоқ сақланадиган хонада намлик кўпайтирилса, сумка шўр еритма билан сингдирилади, ундан кейин саримсоқ ичига солинади. Бу сабзавотни чириган ва чириётгандан ҳимоя қилади.
саримсоқни музлатгичда сақлаш жуда яхши. Фақатгина бу усул оз миқдордаги сабзавотларни сақлаш учун жавоб беради. Ҳидни олдини олиш учун ҳар бир бошни озиқ-овқат плёнкаси билан ўраш тавсия етилади.
Сават. Уйда саримсоқни сақлашнинг енг оддий усулларидан бири. Сабзавотли бошчалар тўқилган саватларга солинади ва балконга, килерга қўйилади ва пастки қават олиб ташланади ва саримсоқ саватини хона ҳароратида қолдиришингиз мумкин. уйда саримсоқ сақлаш
Ёғоч қутилар. Яхши усул - саримсоқни пиёз пўсти, кул, ун ёки туз билан сепиб, ёғоч қутиларга сақлаш. Ушбу шаклда аччиқ сабзавот узоқ вақт сақланади ва унинг захиралари бутун қиш учун етарли бўлади.
Бу нафақат қон айланишини оширади, балки қон томирларини ҳам кенгайтиради. Бу еркак киши жисмоний ва руҳий кучига ижобий таьсир кўрсатади. Шунинг учун, баьзида саримсоқ истеьмол қилишдан бош тортмаслигингиз керак. Шунингдек, у фойдали моддалар туфайли танани кучайтиришга ёрдам беради. Саримсоқда инсон учун зарур бўлган бир қанча витамин мавжуд. Унинг таркибида магний, темир, мис, магний ва хром мавжуд. Ушбу елементлар инсон танаси учун фойдалидир. Куз-баҳор даврида ушбу маҳсулотни озиқ-овқат маҳсулотлари ратсионига киритиш муҳим, шунда организм кучга ега бўлади ва иммунитет мустаҳкамланади. Қон босими юқори бўлган одамлар диетада саримсоқни қўшишлари керак. У қон томирларини кенгайтиради, сўнгра босим пасайишни бошлайди. Албатта, у барча касалликларни даволай олмайди, аммо у баьзи касалликлардан ёрдам беради. Уни истеьмол қилиш қон қуйқаларидаги хавфни камайтириши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, қон камроқ ёпишқоқ бўлади. Саримсоқ юрак хуружи ва қон томирларига қарши мукаммал профилактика ҳисобланади. Саримсоқ таркибидаги моддалар қон томирларида қон қуйилиши хавфини камайтириши исботланган. Шунингдек, кучли антиоксидант бўлган аллитсин холестерин миқдорини пасайтириши мумкин.
Ёмон ҳид фақатгина муаммо емас. Агар одамда буйрак, жигар, ошқозон-ичак тракти, ўн икки бармоқли ичак, гастрит ёки ошқозон яраси касалликлари бўлса, у саримсоқ истеьмол қилмаслиги керак. У унга зарар етказиши мумкин. Ҳомиладор аёллар, шунингдек, бу сабзавотдан сақланишлари яхшироқдир. Бундан ташқари, парҳезда бўлган одамлар саримсоқ истеьмол қилмасликлари керак, чунки бу сизнинг очлигингизни ҳис қилиши мумкин. Шуни таькидлаш керакки, бу сабзавот епилептик тутқаноқни келтириб чиқариши мумкин.
Саримсоқни фақат фойдали тасир қилиш учун сиз уни тўғри танлашингиз керак. Шуни есда тутиш керакки, иссиқлик билан ишлов бериш пайтида барча фойдали моддалар сабзавотдан йўқолади. Шунинг учун уни хом ҳолда истеьмол қилиш керак.
Саримсоқни танлаётганда, унинг кичрайиши ҳиднинг қаттиқлиги билан боғлиқ деб ўйламанг. Сабзавотнинг боши қанчалик кичик бўлса, таьми шунчалик яхши бўлади. Сотиб олаётганда сиз саримсоқ қуруқ ва қаттиқ еканлигига еьтибор беришингиз керак. Агар у юмшоқ бўлса ва уни буриш мумкин бўлса, унда у сифатсиз. Нам саримсоқ тезда чирийди, шунинг учун бундай саримсоқни сотиб олманг. Инсон истеьмол қилиш учун сотиб олинган сабзавот униб чиқмаган бўлиши керак. Бундайсаримсоқнинг озгина озуқавий моддалар ва витаминларни ўз ичига қолади. Бу иммунитет тизимини ва танани мустаҳкамлаш учун мос.
Саримсоқни махсус қоидаларга мувофиқ сақлаш керак, акс ҳолда у қорайиши мумкин. Шунинг учун, сақлаш бўйича тавсияларга амал қилиш керак. Саримсоқни қуёш нури тушмаслиги керак ва уни қуруқ ва шамоллатиладиган жойда сақлаш керак. Сиз саримсоқни музлатгичда сақламаслигингиз керак, у намлик туфайли у ерда тезда чирийди. Сақлаш жойини салқин тутинг. Саримсоқнинг сақлаш муддати 8 ойгача бўлиши мумкин. Бу максимал вақт.
Хона ҳароратида у 4 ойгача ёлғон белгилар бериши мумкин. Бундай сабзавот ўз хусусиятларининг атиги ярмини йўқотади. Ва 8 ой давомида сақланган саримсоқ кейинчалик барча фойдали фазилатларини йўқотиши мумкин. Бармоқларга боғланган саримсоқни сақлаш яхшидир. Унга осиб қўйилиши мумкин бўлган жой подвал енг мос келади. Ҳарорат 1-3 даража совуқ бўлиши керак.
қишда саримсоқни қандай сақлаш керак
Бодрумга ёки шкафга тайёр браидларни осиб қўйиш яхшидир. Сиз уларни сақлаш учун бошқа жой топишингиз мумкин, асосийси у салқин ва қоронғи бўлиши керак.
Саримсоқни сақлаш ҳарорати тахминан -2 +2 даража. Ҳарорат кўтарилгач, саримсоқ униб чиқиши мумкин, ҳарорат пасайганда еса музлаши мумкин. Шунингдек, ҳарорат ўзгарганда, саримсоқ таьмини ва фойдали хусусиятларини йўқотиши мумкин.
Қулайлик учун саримсоқ қоғоз қоп ёки нейлон тайтларга жойлаштирилиши мумкин. Уларда сақлаёнаётган сабзавот жуда узоқ вақт сақланиши мумкин, чунки бундай сақлаш вақтида ҳаво айланиши таьминланади.
Банкаларни яхшилаб ювиб ташланг, стерилизатсия қилинг ва кейин қоғоз сочиқлар билан артиб олинг. Саримсоқни қуруқ идишларга жойлаштиринг ва қопоқларини ёпинг. Ишонч ли ҳосил қилиш учун саримсоқни уннинг кичик қатламларига сепинг, сақлаш пайтида идишларда нам ҳолатларнинг олдини олишга ёрдам беринг.
Агар тозаланган саримсоқ бўлакларини узоқ вақт давомида янги сақламоқчи бўлсангиз, уни кунгабоқар ёки зайтун мойида тузлашингиз мумкин.
Бунинг учун аввал банкани яхшилаб ювиб, стерилизатсия қилинг ва кейин у тўлиқ қуригунча кутиб туринг. Бўлакларни тозалаш, ювиш ва идишга солиб қўйиш керак. Шундан сўнг, саримсоқли идиш ёғ билан тўлдиринг ва уни маҳкам қопқоқ билан ёпинг. Бу усул нафақат саримсоқни тежашга ёрдам беради, балки пишириш учун саримсоқни тозалаш вақтини ҳам тежайди.
Саримсоқни музлатгичда сақлаш Агар саримсоқ учун мос келадиган жой бўлмаса, у музлатгичда сақланиши мумкин. Буни қандай амалга оширишнинг бир неча вариантлари мавжуд.Саримсоқни музлатгичда сақлашда уни полиетилен пакетларга ёки пакетларга ўраманг. Уни ёпиқ қопқоқли шиша идишга солиб қўйиш яхшидир.
Саримсоқни илгари тўйинган физиологик еритмада намланган қуруқ тўқимачилик халтачасига ҳам қўйиш мумкин.Совутгичда +7 даражагача бўлган ҳароратда, саримсоқнинг сақлаш муддати 3 ойдан 12 ойгача, лекин унинг янгилигини текширишни унутманг. +8 дан +10 даражагача бўлган ҳароратда - 2 ойдан 9 ойгача.
Ўсимликлар билан саримсоқ. Ушбу аралаш гўшт ва биринеча таомлар, салатлар ва газаклар учун яхши қўимчадир. Лекин саримсоқ блендер ёки гўшт майдалагич билан майдаланган бўлиши керак,кўкатлар билан аралаштирилади ва 1-2 чой қошиқ ўсимлик мой қўшинг. Тайёр аралашмани қолипларга тўкиб ташланг (музли қолиплардан фойдаланганда яхшироқ) ва музлатгичга юборинг. Тиндирилгандан сўнг, тайёр кублар пиширишда ишлатилиши мумкин.
Саримсоқ кубиклари. Соф саримсоқ блендерда ёки гўшт майдалагичда майдаланади, сўнгра музли қолипларга жойлаштирилади ва музлатгичга юборилади. 9-10 соатдан кейин музлатилган кубларни ҳаво ўтказмайдиган сумкага ўтказиш ва музлатгичга қайтариб юбориш мумкин. Ушбу шаклдаги саримсоқ овқатларга учун зиравор сифатида ҳам ишлатилиши мумкин.
Зайтун мойи билан саримсоқ. майдаланган саримсоқ озгина зайтун мойи билан аралаштирилади. Аралашмадан майда коптоклар ўйиб топилади, саёз идишга жойлаштирилади ва музлатгичга юборилади. Тўплар музлатилгандан сўнг, сиз уларни ҳаво ўтказмайдиган идишга ёки сумкага ўтказиб, музлатгичда сақлаш учун юборишингиз мумкин.
Саримсоқ хона ҳароратида жуда узоқ вақт сақланиши мумкин. Бунинг учун уни қуруқ ва тоза ёғоч қутиларга солиб қўйиш яхшидир, уларнинг пастки қисмида туз қатлами шаклида асос ясаш керак. Кейин саримсоқни қатламларга қўйинг ва ҳар бир қатламга туз сепинг.
Уйда саримсоқни сақлашда, вақт ўтиши билан сабзавот нафақат ёмонлашиши, балки унинг фойдаси ва таьмини йўқотиши мумкинлигини унутманг.
Саримсоқни хона ҳароратида сақлаш муддати 3-4 ойни ташкил етади, агар сақлаш жойидаги ҳарорат +20 даражадан ошмаса.Умуман олганда, саримсоқни сақлашда уни тўғридан-тўғри ҳавога таьсир қилишдан ҳимоя қилиш муҳимдир.
Саримсоқни хона ҳароратида сақлаш муддати 3-4 ой
Озиқ-овқат саримсоқини сақлаш. Соғлом муҳитни яратиш учун сиз турли хил усуллардан фойдаланган ҳолда саримсоқни сақлашингиз мумкин. Кимёвий ва биологик жараёнлардаги фарқлар ва баьзи бир сақлаш шароитларининг аниқлиги туфайли саримсоқнинг бир неча гуруҳлари мўлжалланган мақсадга мувофиқ ажратиб олинади:
ҳаво лампалари ёки севка (битта тиш) билан ифодаланган уруғ сифатида;
уруғлик материали сифатида баҳор ва қиш саримсоқ;
озиқ-овқат маҳсулотларини ишлатиш учун баҳор ва қиш саримсоқ.
саримсоқни сақлаш Ҳатто яхши қуритилган саримсоқ ҳам буғланиши натижасида сақлаш жараёнида сувни йўқотади, нафас олиш жараёнида озуқа моддалари парчаланади. Саримсоқни сақлаш шароитлари, яьни ҳарорат ва ҳаво шароитлари, ҳавонинг нисбий намлиги (РҲ) вазн йўқотиш даражасига бевосита таьсир қилади. Сақлаш нав хусусиятларига ва етуклигига боғлиқ. Енг катта йўқотишлар пишмаган саримсоқни юқори ҳароратда сақлаш пайтида қайд етилади. Баҳор саримсоқ қишки саримсоққа қараганда камроқ намлик ва моддаларни йўқотади. Бу лампочканинг кўп миқдордаги тарози билан қопланиши билан изоҳланади, бундан ташқари, баҳор саримсоқ сувни яхшироқ ушлаб туради.
Тозалаш, саралаш ва қайта ишлаш
Лампочкаларнинг ўсишининг тугаши, баргларининг сарғайиши, бош бўйинининг зичлигини йўқотиши саримсоқ йиғиш учун сигнал бўлиб хизмат қилади. Интеграл тарозилар қуруқ ва тўғри рангда бўлиши муҳимдир. Ўрим-йиғим учун ёғингарчиликсиз кун танланади. Ҳар қандай нав қарзни ўз зиммасига олмайди. Тез бузиладиган навлар сотиш ёки қайта ишлашга юборилади. Сақлаш учун механик шикастланмаган тоза, қуруқ лампалар танланган. Саримсоқ қирқиб ташланади ва пўстидан тозаланади. Касаллик ёки зараркунандаларга чалинган ўсиб чиққан намуналар олиб ташланади. Бошлар катталигига қараб созлангандир. Бир партияда диаметрнинг рухсат етилган ўзгариши 2,5 мм дан ошмаслиги керак. Қўшимча синфга диаметри 45 мм дан юқори саримсоқ, камида 30 мм диаметрли И ва ИИ синф киради.
Далада йиғилган саримсоқ далада қуритилади, кейинги қуритиш омборхонада амалга оширилади. Маҳсулотлар тахминан 10 кун давомида 20-30 даража ҳароратдаги хонада сақланади. 35-40 даража ҳароратда қуритиш учун 12 соат етарли бўлади. Бром метил билан дезинфектсия қилиш жуда самарали, аммо фақат кўчат материаллари учун рухсат етилади. Озиқ-овқат саримсоқни йиғишдан олдин ҳам малеик кислота гидросиди билан даволашади. Ушбу ўсиш мухитида униб чиқишни инобатга олинади ва сақлаш пайтида йўқотишларни минималлаштиради.
Саримсоқни сақлаш усуллари, мумкин бўлган йўқотишлар:
саримсоқни озиқ-овқат мақсадида сақлаш паст ҳароратларда самарали амалга оширилади. Асосий йўқотишлар нафас олиш ва қуритиш натижасида юзага келади. -2,2 ºС бўлган термометр кўрсаткичида нафас олиш деярли бутунлай тормозланади ва намликнинг бир тоннадан йўқолиши 52 л / т ни ташкил қилади. Маҳсулотлар минимал вазн йўқотиш билан ўн икки ойдан кўпроқ вақт давомида сақланиши мумкин, 2% гача. Кам миқдордаги маҳсулотни микроиқлимни автоматик бошқарадиган совутгичли камераларда сақлаш мумкин. Совутгич ускуналари билан сақлашда ҳарорат 0 ºС га ёки -1-2 ºС, РҲВ 70-75% га яқин сақланади. Ҳавонинг айланиши соатига 2-4 жилднинг кўпайтмаси бўлиши керак. Ҳарорат қанча юқори бўлса, нисбий намлик шунчалик паст бўлиши керак. Ҳарорат 1-10 ºС - РҲВ 50-70%, 18-20 ºС - 50-60 ºС. Саримсоқ 450 кг гача бўлган идишга солинади. Жойни тежаш учун улар кесилади, тозаланади, сифати ва ҳажми бўйича сараланади. Агар фермада РГС билан камералар бўлмаса ва ўсган саримсоқнинг ҳажми аҳамиятсиз бўлса, у ҳаво ҳаракатига тўсқинлик қилмаслик учун уларни саралаш пайтида 20-40 см қатламли жавонларга ёки 10-12 кг қутиларга жойлаштирилади. Дастлаб, ҳарорат РҲВ 50-70% бўлган ҳолда 10 ºС даражасида бўлиши мумкин, кейин ҳароратни 0-2 ºС га тушириш керак. Совутгичсиз сақлашда тахминан 12,9% вазн йўқотиш одатий ҳолдир. Зарарларнинг пасайиши сентябрдан декабргача 3,5 дан 1,1% гача кузатилмоқда. Январ-апрел ойларида ўсиш яна 1,1 дан 1,5% гачаБунинг учун сиз танловингизгак боғлиқ ҳолда ҳарорат қанча паст бўлса, шунчалик кам қурийди, деб билишингиз керак.
Бошқариладиган атмосферага ега камералардан фойдаланиш қуритиш йўқотишларини камайтиради. Агар ҳарорат -2 ºС, РҲВ 90% ва қуйидаги газ таркибида сақланса, маҳсулотларнинг масса йўқолиши 3,7% дан ошмайди: О2 2-3%, СО2 7-8%.
Ўзгартирилган газ муҳити. Бунинг учун бошлар полиетилен пакетларга газ танлаб олувчи мембранадан ясалган қўшимчалар билан жойлаштирилган. Бир килограмм маҳсулот учун сизга 4,5-6 см3 материал керак. Торбалар герметик тарзда ёпилади ва уларда О2 консентратсиясини 6-8% гача камайтириш ва СО2 контсентратсиясини 3-5% гача ошириш орқали махсус муҳит ҳосил бўлади.
Саримсоқ парафин ва моноглисерид аралашмаси билан парафинланади, бу келажакдаги ҳимоя қобиғининг ёрилишини олдини олади. Бу маҳсулотдаги сувнинг буғланишини сезиларли даражада камайтиради, қобиқ ичидаги СО2 контсентратсиясини оширади. Қўзиқорин инфектсиясидан ва бактерияларнинг чиришидан сақланиш кузатилади, сифати сақланиб қолади, яроқлилик муддати камаяди, йўқотишлар камаяди. Синтетик материалдан қилинган мешдаги лампалар икки-уч сония давомида озиқ-овқат парафин ва моноглисерид аралашмасига жойлаштирилади ва идишда 0-1 ºС, РҲВ 65-75% ҳароратда сақланади.
Парафин ёрдамида саримсоқни узоқ муддатли сақлаш пайтида вазн йўқотиш ва уй шароитида сақланган саримсоқни таққослаш

Сақлаш ойи	Табиий йўқотиш	Муз мумланмаган холда
ноябр	0,5 0.5	0,43
декабр	0.65 0.65	1.35
январ	0.70	2.10
Фев феврал	0.77	3.30
март	1.10	3.90 3.65
апре	1.50	4.20

Саримсоқ бўлакларини олиш учун етиштирувчилар чилар учун маҳсулотлар сифатининг кўрсаткичлари жуда муҳимдир. Саримсоқ нишининг пайдо бўлиши уни сақлашдан олдин қайта ишлашга мажбур этадиди, аммо униб чиқиш билан курашиш қийинроқ. Баьзи давлатларнинг қонунчилигига кўра, униб чиққан саримсоқни сотиш бутунлай тақиқланган. Ниҳолни босимини пасайтириш ёки секинлашиши учун таьсир қилишнинг турли усуллари қўлланилади, масалан, лампочкаларни ионлаш ёки екинларни малеик гидросид билан йиғиб олишдан бир оз олдин, бу лампалар ва саримсоқ пиёзбош меристемасининг фаоллигини бостиради. Ионизатсия тирик организмларнинг ҳаётий функтсияларини блокировка қилиш учун лампочкани қисқа вақт давомида ионлаштирувчи нурланиш таьсирида бўлишдан иборат. Олимлар ва амалиётчилар ембрионга (тухумдонга) таьсирини инҳибе қилувчи (секинлаштирувчи) таьсирини исботладилар, бу еса сақлаш вақтида вазн йўқотилишини камайтиради. Ушбу усул билан қайта ишланган маҳсулотнинг инсон саломатлиги учун хавфсизлигига қарамай, кўпгина мамлакатларда усулнинг нархи юқори бўлганлиги ва истеьмолчилар томонидан салбий тушунчага ега бўлганлиги сабабли ионизатсия ривожланмаган.
Бугунги кунда кўплаб мамлакатлар 80% малеик гидроид деб номланган хавфсиз калий тузи маҳсулотидан фойдаланиш йўлини тутдилар. Малеик гидросид териб олишдан олдин 4 кг / га дозада пуркагич ёрдамида, лампочка ёки чиннигуллар тўлиқ пишиб йетганда ва ўсимлик ҳали ҳам яшил рангга ега бўлганда қўлланилади. Вегетатив барг япроғи орқали малеик гидросид лампочкага кириб боради ва кейинчалик - саримсоқни сақлаш пайтида - меристема зоналари (тухумдон, илдизлар) ҳужайраларининг бўлинишини блоклайди, бу еса ҳужайралар нафаси интенсивлигининг пасайишига олиб келади. Бу саримсоқни 8 ой давомида униб чиқмасдан сақлашни таьминлайди, озишни камайтиради, лампочка ва чиннигуллар истеьмолчининг соғлиғига хавф туғдирмасдан мустаҳкамлигини сақлайди. Шу сабабли, озиқ-овқат саримсоқининг яроқлилик муддатини узайтириш ва сақлашдаги йўқотишларни камайтириш бўйича ҳал қилиниши керак бўлган вазифалардан бири калий тузига асосланган малеик гидросид ишлаб чиқаришни ташкил етишдир. Ушбу йечим саримсоқни қиш учун узоқ сақланишида.
Пакетга қўйиладиган асосий талаб - бу унинг тозалиги, шу жумладан микозлар, бактериозлар патогенларидан, ҳаводан ўтиши ва товарларни шикастланишдан ҳимоя қилишидир. Контенерлар жавонларга жойлаштирилади, шу билан бирга жойлашувнинг зичлиги ҳаво алмашинувига халақит бермаслигини таьминлаш керак. Идишлар бешдан олтитагача баландликда жойлашган. Рахларга ўрнатилган қутилар ва контенерларда тўққизта қатлам ҳосил бўлишига йўл қўйилмайди. Идишнинг ўрнатилиши ҳаво айланишига тўсқинлик қилмаслиги керак.
Саримсоқнинг яроқлилик муддати навнинг биологик хусусиятларига, култиватсия пайтида агротехник стандартларга мувофиқлигига боғлиқ ва 130 кундан 220 кунгача. Бир йилдан кўпроқ вақт давомида ҳарорат -2,2 даражагача сақланиб турилса, саримсоқ сифатини йўқотмасдан сақланиши мумкин, аммо бунинг учун микроиқлим бошқариладиган камералар керак. Сақлашда саримсоқни сақлашнинг оптимал ҳарорати 0 ºС гача, ўзгаришлар 0,5% дан ошиб кетиши маҳсулот сифатига салбий таьсир қилади. Хонанинг барча қисмларида ҳарорат кўрсаткичининг бир хиллиги учун доимий ҳаво ҳаракати керак, соатига 2-4 ҳажм. Сақлаш жойи нисбий намлиги 65-75% оралиғида сақлайди.
Саримсоқни сақлашда унинг фойдали хусусиятлари аста-секин йўқолади. Агар сиз саримсоқни хона ҳароратида ёпиқ жойда сақласангиз, у саккиз ойдан кейин антибактериал хусусиятларини тўлиқ йўқотади. Тўрт ой давомида музлатгичда сақланадиган ионлар янги ионларнинг антибактериал таьсирининг ярмига ега бўлади
Саримсоқни сақлаш муддати саримсоқни йиғиш ва сақлашга тайёрлаш қайси навларни яхши сақлаш. Сабзавотларни узоқ вақт сақлаши уни йиғиб олиш ва тайёрлашда баьзи бир нуқсонларни ҳисобга олишимиз керак. Ҳар бир замонавий омборхона ходими махсулотга салбий тасир қиладиган омилларни билиши керак.
Саримсоқ икки турга бўлинади - қиш ва баҳор. Баҳор саримсоқ, аксарият сабзавотлар сингари, апрел-май ойларида екилган ва август ойининг охирида йиғиб олинади. Ҳосилни август ойининг сўнгги кунларида йиғиш мумкин. Агар биринчи белгилар пайдо бўлса - сарғайган ва тушган тепалар, унда ҳосилни йиғиш вақти келди. Ўрим-йиғимни кечиктирмаслик керак, чунки саримсоқ илдиз отиши мумкин. Баҳор саримсоқи узоқ муддатли сақлаш учун енг мос келади, қуруқ ва салқин хонада уни кейинги ҳосилга қадар сақлаш мумкин. Қишки саримсоқ кузда екилган. Ҳосил июлнинг сўнгги ўн кунлигида ёки биринчи августда, пастки тепалари сарғайиб қурий бошлаганда ва юқори тарози ингичка ва кучли бўлиб йиғилганда йиғилади. Қишки саримсоқ жуда инжиқ ва узоқ вақт сақлашга яроқсизланишини унутманг. Шунинг учун уни ёз ва куз ойларида истеьмол қилиш яхшидир. Агар сизда катта ҳосил бўлса, ёғда сақлаш яхшидир. Тўғри тозалаш ва сақлаш билан у Янги йилгача давом етиши мумкин. Ўрим-йиғим махсус бог вилкаси билан амалга оширилади. Куннинг вақти ва об-ҳаво ҳам ҳисобга олинади - кун қуруқ ва афзал қуёшли бўлиши керак. Ҳосил йиғиб олингандан сўнг, бошларни тозалаш керак, шунда тупроқ излари қолмайди. Кейин қуритилиши учун тўғридан-тўғри қуёш нурлари остида қуруқ жойга ёйиб чиқинг. Шунинг учун ҳосилни йиғиш учун қуёшли кун танланган. Шундай қилиб, қуёшда саримсоқ тахминан беш кун ётиши керак. Агар об-ҳаво кун бўйи қуёшли турмаса, ҳосилни шийпон остида ёки иссиқхонада олиш керак. Ҳавонинг қуруқ бўлиши муҳимдир. Агар саримсоқ иссиқхонада бўлса, уни вентилятсия қилиш керак, яни саримсоқ иссиқхонада бўлса, уни иложи борича камроқ намликка ега бўлиши учун шамоллатиш керак. Агар сизнинг ҳосилингиз етарлича қуруқ бўлса, унда сиз унинг илдизларини кесувчи билан кесиб олишингиз керак, шунда улар 3 см дан ошмаслиги керак, шунингдек, дастани кесиб ташлашингиз керак, 10 см қолдиринг. Саримсоқни тупроқдан тозалашда сиз еҳтиёт бўлишингиз керак, уни силкитиб ёки тупроқнинг қолдиқларини силкитишга уриш мумкин емас. Агар тишларнинг яхлитлиги бузилган бўлса, улар чиришга мойил бўлади. Бундай сабзавотни сақлаш мумкин емас. Ўрим-теримдан сўнг сиз 3 - 4 кун давомида саримсоқни қуритишингиз керак. Агар об-ҳаво қуруқ ва илиқ бўлса, уни тўғридан-тўғри ташқарида қуритишингиз мумкин, акс ҳолда у яхши шамоллатиладиган жойда (подвал, уйингизда) қуритилади. Шунингдек, саримсоқни кундузи ташқарига олиб чиқиб, кечаси илиқ хонага олиб киришингиз мумкин. Саримсоқ қуритилганидан сўнг, уни жароҳатланганларидан ва тупроқдан қўл билан тозалаш керак. Ўрим-йиғим вақти Қачон йиғиб олиниши яхши сақлаш сифатини таьминлашнинг муҳим қисмидир. Тозалаш даври жуда муҳум. Агар сиз саримсоқни ўз вақтида йиғмасангиз, у тезда ёмонлаша бошлайди ва ҳатто қиш ўрталарига қадар давом етмайди. Баҳор навларини ёзнинг охири ва кузнинг бошларида йиғиш мумкин. Агар сабзавот шимолий кенгликларда йиғилган бўлса, унда йиғиш сентябр ойининг охиригача давом етиши мумкин. Жанубда сиз август ойининг ўрталаридан сентябр ойининг бошигача бўлган даврда сақлашингиз керак. Қишки саримсоқ июл охирида йиғиб олинади. Биз сабзавотнинг пишиб етиш вақтини бундай аниқлай оламиз: ҳосил йиғиш вақти = биринчи куртаклар куни + 100 кун (+/– 10 кун).
Қишки навларни йиғиш август ойининг бошларига қадар давом етиши мумкин. Ўрим-йиғим вақтини аниқлашда қулайлик учун боғбонлар бошларнинг пишиб етишининг ташқи белгиларини аниқладилар, улар асосида сиз саримсоқ йиғишнинг ҳақиқий вақтини стандарт саналарни кутмасдан ҳисоблашингиз мумкин: тепада баргларнинг кўпи қуритган, сарғайган, осилган; юмшоқ сохта новда; саримсоқ бошининг зич тузилиши; агар сиз чиннигулларни ажратишга ҳаракат қилсангиз, улар осонгина бир-биридан ажралади; пўстлоғи тишлардан осонгина олиб ташланади. Юқоридаги мезонларга мувофиқ саримсоқ йиғиш вақтини аниқроқ аниқлаш учун ҳар хил жўяклардан бир нечта бошни текшириш керак. нг хилма-хиллиги жуда катта, янгилари еса вақти-вақти билан пайдо бўлади.
Ҳулоса
«ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ЧУҚУР ҚАЙТА ИШЛАШ ВА ОЗИҚ-ОВҚАТ САНОАТИНИ ЯНАДА РИВОЖЛАНТИРИШ БЎЙИЧА ҚЎШИМЧА ЧОРА-ТАДБИРЛАР» ТЎҒРИСИДА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ ПҚ -4406 сонли қарори хамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги «қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган Стратегиясида белгиланган вазифаларнинг амалга оширилишиумлп» тўғрисидаги президент фармоишига биноан бир неча амалий ишлар амалга оширилди
Жумладан республикада 120 минг тонналик мева-сабзавот ва узум маҳсулотлари сақлайдиган замонавий музлатгич омборхоналар қуриш белгилаб олинди. Юртимизда дунёнинг етакчи давлатлари иштирокида бир неча мевачилик ва сабзавотчилик кластерлари ташкил этилди.
Сир эмас, сўнгги йилларда аҳоли сони ортиши ва озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжнинг кўпайиши натижасида, жаҳонда озиқ-овқат хавф сизлиги муаммоси долзарб бўлиб бормоқда. Бу борада мамлакатимизда катта чора-тадбирлар режаси амалга оширилаяпти.
Саримсоқ ҳақида ҳамма билади, у билан таниш бўлмаганлар деярли йўқ. Шунингдек, унинг инсон танасидаги фойдали хусусиятлари ҳақида ҳамма яхши билади. Бу иммунитет тизимини мукаммал даражада мустаҳкамлайди ва шамоллашнинг олдини олади. У нафақат қон айланишини оширади, балки қон томирларини ҳам кенгайтиради. Бу еркак киши жисмоний ва руҳий кучига ижобий таьсир кўрсатади. Шунингдек, у фойдали моддалар туфайли танани кучайтиришга ёрдам беради. Саримсоқда инсон учун зарур бўлган бир қанча витамин мавжуд. Унинг таркибида магний, темир, мис, магний ва хром мавжуд. Ушбу елементлар инсон танаси учун фойдалидир. Куз-баҳор даврида ушбу маҳсулотни озиқ-овқат маҳсулотлари ратсионига киритиш муҳим, шунда организм кучга ега бўлади ва иммунитет мустаҳкамланади. Қон босими юқори бўлган одамлар диетада саримсоқни қўшишлари керак. У қон томирларини кенгайтиради, сўнгра босим пасайишни бошлайди.
Саримсоқни узоқ муддат сақлаш аҳолини шу маҳсулотга бўлган талабини қондирибгина қолмай ундан яхшигина даромад олишни ҳам таъминлайди. Қишки саримсоқ жуда инжиқ ва узоқ вақт сақлашга яроқсизланишини унутманг. Шунинг учун уни ёз ва куз ойларида истеьмол қилиш яхшидир. Агар сизда катта ҳосил бўлса, ёғда сақлаш яхшидир. Катта миқдордаги ҳосилни сақлашда совугич омборлар муҳум ахамиятли. Сунъий усулда совитиладиган совуқ хоналарда, доимий паст ҳароратда (1-2) сақланганда пиёзларнинг чириши ва ўсиб кетиш ҳоллари бўлмайди, табиий йўқолиш, шакар ва витаминларнинг парчаланиши кескин камаяди. Совутгичли омборларда саримсоқ 8ойдан – бир йилгача сақланиши мумкун.
Узоқ муддатли фойдали хусусиятларни сақлаб қолиш учун саримсоқни тўғри йиғиш ва сифитли қайта ишлаш керак. Музлагандан сўнг таьми тўлиқ йўқолмаслиги учун саримсоқ музлатгич музхона камераларида сақланмайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Орипов Р. ва бошқ. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш ва қайта
ишлаш технологияси. – Т.: Меҳнат. 1991.
2. І.Бўриев, Р.Жўраев, О.Алимов, Мева-сабзавотларни сақлаш ва уларга
дастлабки Ишлов бериш Тошкент – 2002й.
3. Д.Ё.Ёрматова, М.И. Иброх.имов, Д.С.Ёрматова Мева- сабзавотчилик
Тошкент — «Истмщол» — 2002 й.
4. Т .Э.Остонакулов Сабзавотлар етиштириш технологияси. Т.: «Шарк»,
2002.й
5. Набиев М. ва б. Шифобахш неъматлар. Т.: 1989.
6. Ҳ. Ч. Бўриев, К.И. Байметов, А.Т, Жононбекова,З. А. Абдуқаюмов
Мева-резавор экилар селекцияси ва навшунослигидан амалий
машғулотлар. Тошкент . 2004 й
http://www.ziyonet/uz
http://www.samdu.uz/files/ilmiy1/113.htm?lan=0&%20;sub=13
http://www. customs.uz/uz/news/scc_news/16/...