Mavzu №15: lingvistik tadqiq metodlari tasnifi

Qiosiv-tarixiy tilshunoslikning metodoiogik asosi, asosan, dialektik-ruhoniydir.


Odatda, yosh grammatiklar (Leypsig tilshunoslik maktabi namoyandalari turkiyshunoslikda Vasiliy Radlov maktabi)ning ta'limoti ham qiyosiv tarixiyl) metodga tayanganligi sababli shu tilshunoslik doirasida ko'riladi. Lekin yosh grammatiklarda bu metod tamoyillari ilk komparativist va naturalistlardan tamoman farq qiladi. Jumladan, yosh grammatiklar tilga individual-psixik (shaxsiy-ruhiy) hodisa deb qaraydilar va uning rivojlanishida analogiya (o'xshashlik, ergashish) va tejam, qulaylikni hal quluvchi omil deb sanaydilar. Ular jonli so'zlashuv tiliga ko'proq e'tibor berish, tahlil jaravonida xayoliy rekonstruksiyalarga emas, jonli til hodisalariga tayanish lozimligi, tillararo o’xshashlik faqat qarindoshlik asosidagina emas, o'zaro ta'sir zaminida ham yuzaga kela olishi, tillarning nafaqat bo'linish, balki qo'shilish natijasida ham vujudga kelishi kabi g'oyalarni ilgari surishgan.


Yevropa fanida Yevropada haqiqiy ilmiy tilshunoslik shu metodning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog'liq deb sanaladi. Bu bejiz emas. Tilshunoslikning barcha zamonaviy yo'nalishlari shu metodni u yoki bu ko'rinishda o'zgartirish asosida shakllangan va rivojlangan. Jumladan, strukturalizm asoschilari deb sanaladigan Ferdinand de Sossur va Ivan Boduen de Kurtene shu yo'nalishning yosh gramatiklar tarmog'dan yetishib chiqqanlar. Filipp Fortunatov nomi bilan bog'liq bo'lgan formal tahlil yo'nalishi ham o’z manbaini shu tilshunoslik namoyandalaridan oladi.


Turkiyshunoslikda V.V.Radlov maktabi nomini olgan qiyosiy-tarixiy tilshunoslik bu metodning yosh grammatiklar yo’nalishi tamoyillari bilan ish ko'rgan.


O'zbek tilshunosligida XX asrda ommalashgan sinxronik formal tavsif usuli yosh grammatiklar tavsif usulining qiyosiy-tarixiylikdan sinxronik tavsifiy zaminga o'tkaish natijasida shakliangan.