Mavzu-10. Diagnostikalashning asosiy tushunchalari va ta’riflari

10.3 Nazorat va diagnoz qo‘yish
Nazorat jarayonida tadqiq etilayotgan tizim bir butun tarzda ko‘riladi. Diagnoz qo‘yish jarayonida esa bir butun tizim va uning elementlari ko‘rib chiqiladi, chunki tizimning holati uning elementlari holatining funksiyasidir. Diagnoz qo‘yishning vazifasi–tizimning u yoki bu holati sababini uning elementlari holatiga bog‘lab aniqlashda iborat. Diagnoz qo‘yishni nazorat operatsiyalarini bajarmasdan turib amalga oshirish mumkin emas.
Avtomatik nazorat nazariyasi butun obyekt va uning elementlari holatini aniqlash uchun usul va vositalarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Diagnoz qo‘yish uchun muhim bo‘lgan omillar nazorat uchun zarur bo‘lmasligi va aksincha, nazorat uchun muhim omil texnik diagnostika uchun muhim bo‘lishi mumkin.

10.4 Diagnostika obyektlari modellari

Diagnoz qo‘yish jarayonida obyekt bevosita tadqiq etilmasdan, balki uning ideallashtirilgan modeli tadqiq etiladi va real texnik tizim birorta model bilan almashtiriladi. Diagnostika jarayonlari va obyektlarning matematik modellarini qurish quyidagi asosiy vazifalar tahlili bilan birga olib boriladi:

• 
  nosoz va buzilgan elementlarni topishda diagnostik testlar yaratish usullarini ishlab chiqish;
  
• 
  diagnostikalashning eng maqbul dasturini ishlab chiqish.
  

Diagnostika obyektlari modellarining quyidagi turlari mavjud:

• 
  tuzilmaviy (strukturaviy) model;
  

funkstional model.
Tuzilmaviy modelni qurishda diagnostika tizimi bir-biri bilan bog‘langan va chegaralangan elementlardan iborat deb hisoblanadi.
Diagnostikaning biror usuli yoki texnologiyasini ishlab chiqish uchun mexanizm va uzellarning texnik holati o‘zgarishlari qonuniyatlarini bilish yetarli emas, balki diagnostika obyektining umumlashtirilgan mantiqiy yoki tahliliy tavsifi talab etiladi. Bu tavsif (model) transport vositasining tez ishdan chiqadigan tegishli elementlari ro‘yxatini, tuzilmaviy va diagnostik parametrlarni, ular orasidagi bog‘liqliklarni o‘z ichiga oladi. Tormoz mexanizmi misolida diagnostika obyektining tuzilmaviy modeli 10.2-rasmda keltirilgan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, V pog‘onani obyektning diagnostik parametrlari yoki fizik miqdorlari tashkil etadi. Bu shaklda diagnostikalash obyektining asosiy elementlari, uning tuzilmaviy parametrlari (X₁ …X₆) , xarakterli nosozliklari va diagnostik parametrlari (S₁, S₂) o‘zaro bog‘langan. Tuzilmaviy-natijaviy shakl strukturaviy parametrlarga, ularga tegishli diagnostik parametrlar to‘plamini mos qilib qo‘yish va tuzilmaviy parametr o‘zgarishining diagnostik parametr o‘zgarishiga bo‘lgan mantiqiy ta’sirining borligini aniqlash imkonini beradi. Keltirilgan tuzilmaviy-natijaviy sxemadan ko‘rinib turganidek, tuzilmaviy parametrlar qiymatlarining o‘zgarishi tegishli diagnostik parametrlar qiymatlarining o‘zgarishiga olib keladi. Ular yordamida diagnostikalash obyektining ishchi yoki hamroh jarayonlarini o‘lchash, ya’ni obyekt texnik holatini uni bo‘laklarga ajratmasdan aniqlash mumkin.
Bunday model obyektning muhandislik o‘rganilishi, ishlashi, ishonchlilik ko‘rsatkichlarining statistik tahlili va diagnostik parametrlarning baholanishi asosida tuziladi. Model obyektning eng nozik va eng muhim elementlari to‘g‘risida, uning tuzilmaviy, diagnostik parametrlari va ular orasidagi bog‘lanishlar to‘g‘risida ma’lumot beradi. Bu model diagnostika obyektining eng sodda mantiqiy tavsifi hisoblanib, uning yordamida eng muhim diagnostik parametrlarni, va demak, diagnostika usullari va vositalarini tanlash mumkin.
Funksional model – uni qurishda diagnostikalash obyekti sifatida qaraladigan tizimni bir-biri bilan funksional bog‘langan elementlarga bo‘lish mumkin deb hisoblanadi va bu model diagnostikalashning maqbul texnologik jarayonini aniq­lashga imkon beradi.

Murakkab obyektning diagnostikalash texnologik jarayonini ishlab chiqayotganda tuzilmaviy modeldan tashqari funksional model ham kerak. Bunda obyekt ketma-ket va parallel ulangan kichik tizimlardan iborat. Misol: injektorli dvigatel ta’minot tizimining funksional modelini tuzishda alohida-alohida kichik tizim bo‘laklariga bo‘linadi, ya’ni: yonilg‘i bilan ta’minlovchi kichik tizim (yonilg‘i baki; yonilg‘i nasosi; yonilg‘i filtri); yonilg‘i purkash kichik tizimi (elektron boshqarish bloki, bosim roslagich, injektor va datchiklar); havo kiritish kichik tizimi (havo filtri, kiritish quvuri, drossel to‘sig‘i, salt yurish roslagichi, adsorberni (benzin parlaridan tozalash klapani, adsorber) va ishlatilgan gazlarni chiqarish kichik tizimi (katalizator, chiqarish quvuri) (10.3 va 10.4-rasmlar).