Mavzu №1 Ovoz yozuvchi dasturlar bilan ishlash Лаборатория 201-202-203 Мултимедиа Т

MAVZU № 1 Ovoz yozuvchi dasturlar bilan ishlash Лаборатория 201-202-203 Мултимедиа Т

Dastlabki ovoz yozib oluvchi va uzatuvchi qurilmalar

O‘smir-yoshlarimiz kompyuter, smartfon, planshet va mobil telefonida kuy-qo‘shiqlar tinglashni yoqtiradilar. Aslida, sog‘liqlariga zararli ta’sirga ega bo‘lsada, xohlagan vaqtlarida, har qanday joyda, ayniqsa, transportda mobil telefoni yoki pleyerdagi yozib olingan musiqani tinglab ketayotganlarini deyarli har kun uchratamiz.

O‘zimiz ham bu imkoniyatlardan foydalanamiz. Kompyuter va axborot texnologiyalari rivojlanayotgan davrda tug‘ilib, ulg‘ayayotgan o‘smir-yoshlarimiz mazkur zamonaviy qurilmalar ommalashguniga qadar shunday imkoniyatni beruvchi qanday axborot tashuvchi vositalar mavjud bo‘lganligi va ular qanday amal qilganligi haqida katta yoshdagilar, darsliklar va filmlar orqaligina tanish bo‘lishlari mumkin. Axborot tashuvchi qurilmalar orasida fonografdan keyin patefon va grammofon kabi asboblar ham mavjud bo‘lgan bo‘lib, ushbu qurilmalar allaqachon nodir qadimiy buyumlar ishqibozlari jamlanmalari va tarixiy muzeylardan joy olishga ulgurgan. Aloqa tarixi muzeyi bo‘ylab navbatdagi sayohatimizni aynan shu qurilmalar haqidagi ma’lumotlar bilan tanishishga bag‘ishladik.

Ovoz uzatuvchi qurilmalar, ovozli moslama va o‘yinchoqlar yaratish sohasidagi dastlabki urinishlar XVI asrda mexanik uskunalar — «ovozli» tamakidon va buyumlar qutisi, uyg‘otkich soatlardan tortib to murakkab xona va binolarga osib qo‘yiladigan hamda minora soatlarida amalga oshirilgan. Shu davrda musiqiy o‘yinchoq va asboblar ham yaratila boshlangan. Bu sohada musiqiy qutilar yaratilishi va ommalashuvi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga to‘g‘ri kelgan. Avvalgi sahifada hikoya qilganimiz fonograf qurilmasi yaratilishi bilan shunday ovoz yozib oluvchi va uzoq yillar saqlab tinglovchilarga yetkazuvchi turli-tuman qurilmalar yaratilishiga keng yo‘l ochib berildi. Fonograf yaratilgan 1877-yilda plastinkalar o‘rnida valik bo‘lgan. Shunday qilib, «chuqur yozuvlar» usuli yuzaga kelgan.

Dastlab grammofon ixtiro etilib, jahondagi xalqlar o‘rtasida keng ommalashib bordi. Birinchi ovoz yozib oluvchi qurilma — fonograf bilan bir davrda, hattoki, undan ilgariroq, yani 1877-yilning aprel oyida, mashhur fransuz shoiri, musiqachi va olim Sharl Kro (Charles Cros, 1842–1888) o‘zining ixtiro qurilmasi tavsifi va ba-yonnoma hujjatlarini Fanlar akademiyasiga «paleofon» — «o‘tmish ovozi» nomi bilan taqdim etib, loyihasini amalga oshirishda mablag‘ ajratishlarini so‘raydi. Mazkur qurilmaning ishlash tamoyili: disk ustida ovozli yo‘lkalardan membranaga mahkamlangan ignaning aylanishiga asoslangandi. Igna fonografdagi kabi vertikal yuza ustida emas, balki gorizontal yo‘nalishda tebranardi.

Afsuski, shu yil dekabr oyida jahonshumul hodisa — Edison ixtirosi, uning ovoz yozib oluvchi qurilmasi e’lon qilindi. Gazetalardan birida bu haqdagi maqolani o‘qigan Kro akademiyaga kelib, ixtirosining istiqboli uchun texnik taklif berishlarini so‘raydi. Ma’lum bo‘lishicha, uning taqdim etgan arizasini shu vaqtgacha ko‘rib ham chiqmagan ekanlar. Kro ixtirosining ishlash metodi texnik jihatdan mukammalroq edi. Har ikki ixtiro ham ovoz yozish metodini jonlantirib, rivojlantirib yubordi. Qurilma materialda ovoz izini qoldirish usulida yozilganligi uchun «fotoavtograf» deb nomlandi. Axir shu davrgacha bunday ovozli «dastxat»ni qoldirishning imkoni yo‘q edi. Grammofonning tuzilishi va ishlash tamoyillari bilan tanishgan Akademiya olimlari tomonidan Sharl Kro g‘oyalarining to‘g‘ri ekanligi tan olindi, biroq moliyaviy qo‘llab-quvvatlash masalasini rad etdilar.

10 yildan so‘ng uning g‘oyasini olim Emil Berliner (Emile Berliner, 1851–1929) rivojlantirdi. Yoshligidan bo‘sh vaqtlarini kutubxonada ilmiy-texnik adabiyotlar mutolaasi bilan o‘tkazadigan Berliner kunlardan birida Sharlya Kro maqolalarini ko‘rib qoldi va chuqur tanishib chiqdi. G‘oyalardan ilhomlangan ixtirochi qisqa vaqt ichida olimning g‘oyalarini rivojlantirib, amalga oshirishga muyassar bo‘ldi. Fotokimyo usulida olingan plastinka ustidan membranaga mustahkamlangan ignaning aylanishi bilan sifatli ovoz tarala boshladi.

Shunday qilib, 1887-yil 26-sentabr kuni Berliner grammofon deb nomlangan qurilmaga patent oldi va grammofon qurilmasi ixtirochisiga aylandi. Keyingi besh yil mobaynida grammofon qurilmasi, shuningdek, ovoz yo‘lakchalari tushiriladigan plastinkalar yaratish texnologiyasini takomillashtirish ustida ishladi. Avval u fotokimyoviy usulni mum bilan qoplangan plastinkaga rux kislotasi asosida ishlov berish metodi bilan o‘zgartirdi. Natijada nafaqat sifatini yaxshilash, balki ovoz balandligiga ham erishildi.

Grammofonlar jahon bo‘ylab tezda tarqala boshladi. Ularni ishlab chiqarish qator mamlakatlarda yo‘lga qo‘yildi. Dastlabki ixchamlashtirilgan grammofon va keyinroq yaratilgan patefonlar ham savdoga chiqarila boshlandi.

Patefonni aka-uka Patlar ixtiro qilgan va patent olganlar (qurilma nomini ham mualliflar sha’niga shunday ataganlar), mazkur qurilma grammofondan tashqi qiyofasi bilangina emas, balki ovoz yozish usuli bilan ham farq qilgan. Patefon — grammofon plastinkalari uchun mexanik qurilmadir. Grammofondan farqli ravishda, patefonda korpusga kiritilgan kichik karnay o‘rnatilgan. Yana boshqa manbalarda patefonni — portativ grammofonning nomi sifatida, pate — patefon ishlab chiqaruvchi taniqli fransuz firmasining nomi va fon — ovoz so‘zlaridan tashkil topgan deb ko‘rsatilgan. Patefon — grammofonning olib yurishda qulay turi edi. O‘sha davrlarda patefonning ko‘plab turlari ishlab chiqarilgan.

Patefonning portativ turlari juda ko‘p ishlab chiqarilgan bo‘lib, 1930–1940 yillarda ommaviy savdoga qo‘yildi. O‘sha davr patefonlari mexanik bo‘lib, prujinalar orqali ishga solingan. Plastinkalarining ham bir tomonidangina yozuvlarda foydalanilardi. Mazkur qurilma elektr tarmog‘iga ulashni talab etmasdi. Uning taratgan ohanglarida istirohat bog‘larida raqs tushish mumkin edi. Ovozi yetarli darajada baland bo‘lib, uni boshqarish, ya’ni pasaytirish yoki balandlatishning iloji yo‘q edi.