Мавзу №1 Muhandislik psixologiyasi asoslari

Мавзу №1 Muhandislik psixologiyasi asoslari..
Режа:

1. 
   Muhandislik psixologiyasi ҳақида умумий тушунча.
   
2. 
   Muhandislik psixologiyasi фанининг объекти ва предмети.
   
3. 
   Muhandislik psixologiyasiга хос психологик жараёнлар ва уларни ўрганишга бўлган эҳтиёжлар.
   
4. 
   Muhandislik psixologiyasi фанининг келажаги ва ҳозирги замон талаблари.
   

1. 
   – савол. Касб ва касб психологияси ҳақида умумий тушунча.
   

Инсоният пайдо бўлибдики у ҳар доим ўзини боқишга, эҳтиёжларини ва манфаатларини қондиришга ҳаракат қилган ва ҳозирда ҳам шу йўлдан бормоқда. Инсон ўз эҳтиёжларини энг аввало озиқ – овқат, бошпана, кийим – кечакларга бўлган эҳтиёжларни қондиришдан бошлаган. Кейинчалик янги цивилизациялар пайдо бўлгач, яъни инсоният маданиятлашиб борган сари ўз эҳтиёжларига керак бўлган махсулотларни ишлаб чиқара бошлаган. Булар энг аввало шу соҳадаги касб эгаларини пайдо бўлишига ва жамиятни шу махсулотларга бўлган эҳтиёжини қондиришга интилишларни пайдо қилган. Жамият ривожлана борган сари янги касблар пайдо бўлган ва ривожланиб борган. Инсонлар эса яхши ва бахтли яшашга интилганлар. Бунинг учун касб танлаганлар, тажриба оширганлар ва билимларни тўплаганлар.
Касб - инсон иш фаолиятининг маълум тажриба, тайёргарлик талаб этадиган фаолият тури, соҳаси, ҳунардир. Касбга умумий ёки махсус маълумот ҳамда амалий тажриба йўли билан эришилади. Касб ичида меҳнат фаолиятининг энг тор характери билан ажралиб турувчи ихтисослари бор. Баъзи касбларда бир қанча ихтисослар масалан: чилангар касбида – ремонтчи чилангар, асбобсоз чилангар, йиғувчи чилангар каби йўналишлар мавжуд. Демак ҳар бир касбга хос бўлган йўналишлар мавжуд бўлади. Бу эса инсон фаолиятини кенгайиб бораётганлигини, ҳар бир соҳани ўзига хос тор жабҳалари борлигини тасдиқлайди.
Ҳаётий жараёнлар касбларни доимий эмаслигини кўрсатади. Касбларни айримлари пайдо бўлади айримлари йўқ бўлиб кетар экан. Бу касбларни айримлари техника ва технология соҳаларини тараққиёти билан боғлиқ ҳолда такомиллашиб боради, янги кўринишга эга бўлган касбларни пайдо қилади, эскиларини янада такомиллаштиради. Мисол учун ҳозирги замоннинг тўқувчисининг ишини илгари замондаги тўқувчи меҳнати билан таққослаб бўлмайди. Ҳозирда тўқувчи станокларни автоматлашганлиги туфайли бир қанча тўқув станокларини бир вақтда бошқаради. Албатта бу жараёнларни таққослаб бўлмайди, улардаги меҳнат шароити, станокларни бошқаришга ва тўқишга боғлиқ бўлган янги билимлар тизими ва шу кабилар уларнинг фарқини кўрсатиб туради.
Касбларни ўзгариб боришига ижтимоий – иқтисодий тизим ҳам ўз таъсирини ўтказиб боради. Дейлик, ҳозирда бошқарувчи – мастер ёки инспекторлар мавжуд бўлиб улар бошқа соҳалардан тубдан фарқланиб туради. Бунга мисол қилиб шифокорлик касбни олишимиз ва уни жамиятдаги ролини кўрсатиб бериш мумкин. Жамиятдаги “эркин тадбиркорлик” жараёни врачни энди нафақат даволовчи, балки тадбиркорлик иши билан шуғулланувчи қилиб қўйди. Энди тадбиркор врач ўз устида ишлаш, даволашнинг янги ва самарадор томонлари устида бош қотиришга, ўз капиталини ўстириб боришга интилиши керак бўлади. Бу жараён ҳамма касбларга ҳам таллуқлидир. Жамиятда яшаётган ҳар бир инсонга қулайлик яратиш, унинг эҳтиёжларини қондириш, яхши яшаши учун шароитлар яратиш бор касбларни такомиллаштиришга ва янги касбларни пайдо бўлишига олиб келади.
Инсоният ҳаёт фаолияти учун зарур бўлган эҳтиёжларни қондириш давомида янги касблар ҳам пайдо бўлиб бормоқда. Дунёда 60 минг (қиёслаш учун Россияда 20 минг) Ўзбекистонда 6 мингдан зиёд касблар мавжуд.¹ Шуни айтиш жойизки жамият ривожланган сари касблар ҳам кўпайиб боради. Шу билан бирга касб бу жамиятдаги қабул қилинган ҳуқуқий – норматив қонунларга амал қилиши зарур бўлади. Жамиятда ман қилинган ва унинг аҳлоқига тўғри келмайдиган касблар жамият томонидан тақиқланади ва жазоланади.Ўзбекистонда унинг тараққиёти билан боғлиқ ҳолда кўпгина касблар ҳаётга кириб келмоқда. Булар ҳақида эса мактабда ва бошқа ўқув масканларидаги ўқитувчилар, психологлар талабаларга маълумотлар бериб уларни таништириб боришлари керак бўлади.
Жамиятдаги ҳар қандай меҳнатга лаёқатли инсон ўзининг меҳнати билан жамият тараққиётига ўз улушини қўшиб боради. Инсон ўзининг меҳнатида жисмоний, ақлий, психологик имкониятларини сарфлаб, ўз қобилиятларини, ижодий имкониятларини сарф қилади. Булар уни ижодий меҳнатдан қониқишини таъминлайди.
Шуни айтиш керакки касб –ҳунар ва уни эгалари азалдан халқимиз томонидан эъзозланиб келинган. Ўзбекистонда ҳозирда билимдон, ўз касбини яхши эгаллаган, мустақил фикрловчи, ўз касбига ижодий ёндашувчи, юқори малакали, маданиятли, изланувчан, интилувчан моҳир усталар, касб эгалари кўпроқ талаб қилинмоқда.
Ўзбекистонда олиб борилаётган ислоҳатлар билан боғлиқ халқ таълимини тубдан ислоҳат қилиш тўғрисида И.А Каримов ўзининг “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” асарида фикр билдириб шундай дейдилар: “Шу тариқа ёшларнинг бирон – бир шаклда билимларини такомиллаштириш, муайян касб – ҳунар эгаси бўлиб етишишлари учун шароит яратилади”.² Бу билан давлатимиз ёшларни касб – ҳунар эгаси бўлишлари учун барча имкониятларни яратиб бераётганлиги яққол кўзга ташланади. Ёшлар бу жамиятнинг келажаги, уларни ўзлари қизиққан касбларни эгаллаши, ҳаётда ўз ўринларини топа олишлари зарурий жараён ҳисобланади.
Касб – ҳунарли бўлиш инсон учун зарур бир эҳтиёж эканлигини буюк авлодларимиз ўз асарларида айтиб ўтганлар. Кайковус ўзининг “Қобуснома” асарида шундай ёзади “Бас, агар ақлинг бўлса хунар ўрганғил, нединким ҳунарсиз ақл – бошсиз тан, сурьатсиз бадандекдир... Эй фарзанд, огоҳ бўлки, ҳунарсиз киши ҳамиша фойдасиз бўлур ва ҳеч кишига нафъ еткурмас.”³
Ҳозирда ўсиб келаётган ёшлар ўз қизиқишларидан келиб чиқиб минглаб касблар ичидан ўзи учун қизиқарли бўлган касбни танлаб олишлари ва ўз ҳаётларини мазмунли, яхши ўтказишлари учун интиладилар. Уларга бу касбларни танлашларида касб психологиясининг ўрни ва аҳамияти жуда катта. “ Мен келажакда ким бўламан?”, “Яхши яшашим учун қайси касбни танлашим керак?”, “Мендаги иқтидор шунга етадими?”, “Келажагимдан қониқаманмикан?” деган кўплаб саволлар ёшларни ўйлантиради. Бу саволларга жавоб олиш учун улар атрофдагиларни кузатадилар, ҳаётдан маълум бир малакалар олишга интиладилар. Катталарни маслаҳатларини ўйлайдилар ва иккиланиб юрадилар. Касб психологияси эса уларни тўғри йўлга солишга ҳаракат қилади. Касб танловчиларга ўзларини беғараз маслаҳатларини бериб, уларни ўзлари қизиққан касбларига эга бўлишлари учун йўл – йўриқлар бериб борадилар.
Изланувчи ёшлар касб – ҳунар ва уни эгаллаш, ҳаётларини, келажакларини ҳал қилувчи омил эканлигини билиб борадилар. Шулардан келиб чиқиб касб – бу инсон ҳаёти учун зарур бўлган, жамиятдаги ҳуқуқий нормаларга жавоб берадиган, инсонни келажагини белгилаб берадиган ўзига хос мураккаб бўлган жараён деб белгилашимиз мумкин. Касб – бу инсонни маълум бир эҳтиёжларини ва манфаатларини ўзи танлаган касб фаолиятидаги билимлари, лаёқати, малакаларига хос хусусиятлари орқали намоён бўлишидир. Касбга хос бўлган жараёнлар, уларни эгаллаш, танлаш инсон психологияси билан боғлиқ. Касб психологияси айнан шундай мураккаб жараёнларни ўрганиш орқали ёшларни ўзлари қизиққан касбга йўналиш берувчи мураккаб фан ҳисобланади. Ҳар бир касбнинг ўзига хос бўлган томонлари, инсонларни ўзига жалб қила оладиган қирралари мавжуд бўлиб, инсон бу жараёнларни кузатиб бориб шу касбни эгаллашга интилади. Бу жараёнларда инсон ўзини руҳияти билан шу касбга хос бўлган психологик томонларни ҳам шакллантириб боради.
Жамиятда бўлаётган ўзгаришлар ёшларни ҳам касб танлашда ўйлантириб қўймоқда. Жамиятда кўплаб янги касблар пайдо бўлмоқда, уларни фан янгиликлари, техника ва технологик янгиликлар асосида шаклланиб бориши ёшларда кўплаб янги мутахассисликлар билан танишишларини талаб қилмоқда ва бу уларни касб танлашларини қийин, мураккаб аҳволга солиб қўймоқда. Бундан ташқари жамиятни олға ривожланиб бориши ёшларни олаётган касбларини рақобатбардошлигини, кераклигини ва яшашлари учун имкониятлар яратиб бера олишларига ишонтира билишини ҳам талаб қилиб бормоқда. Ҳаётий жараёнлар, яшашга бериладиган имкониятлар, касбга бўлган интилишлар табиий равишда амалий психологиянинг бир бўлаги бўлган касб психологиясига бўлган талабни зарурий қилиб қўйди ва бу фанни пайдо бўлишига олиб келди. Ҳозирда Ўзбекистонда бу фан энди ривожланиши керак бўлган ва ёшларни тарбиялашда, уларга касб танлашларига ёрдам берувчи асосий мутахассислик фани бўлиб бормоқда. Касб психологиясини моҳияти бу инсонни касбга хос хатти – ҳаракатини ва касб тарихи билан боғлиқ томонларни кўрсатиб бериш, шунингдек ёшларни, касб танловчиларни ўзлари қизиққан касбларини танлашларида йўл –йўриқлар бериш, маслаҳатлар билан ўз лаёқатларини, имкониятларини синаб олишларига, шунингдек кейинчалик касбдан кетишларига, яъни нафақага чиқишларида ҳам ёрдам бериш каби томонларни ўрганиб бориш ҳисобланади.
Дунёга келган бола ҳақида, унинг келажаги ҳақида, қандай касбни эгаллаши ҳақида кўпроқ унинг ота – онаси бош қотиради. Болани мактабга чиққанидан бошлаб унинг ота – онаси “Менинг болам келажакда врач бўлади”, ёки маълум бир касбни олдиндан орзу қилиб тайёрлаб қўядилар. Лекин ҳаётни ўзи болани шахс сифатида ривожланиши, биологик тараққиёти, психологик имкониятлари асосида ўзига хос бўлган касбни танлашларига имконият яратади. Дунёга келган болада худди дарахт куртаги тарзида ўзига хос бўлган имкониятлар мавжуд бўлади. Яъни бола ўсиб, ривожланиб борган сари унда маълум бир касбга қизиқиш пайдо бўлади ва тараққий этиб боради.
Шахс бўлиб бораётган болада психологик хусусиятлар юзага чиқиб, уни борлиққа бўлган қизиқишини ортириб боради. Айрим болалар ёш даврлариданоқ ўсимликларга, уларнинг тузилишларига қизиқадилар, айримлари ҳаракатдаги ҳашоратларга, ҳайвонларга қизиқадилар. Қўнғизни кўрган бола уни ҳаракатланишини текшириб уни нима ҳаракатлантирмоқда деган савол билан текшириб кўради. Уни бўлакларга ажратади. Бундай болалардан тарбиялаб бориш орқали кўплаб яхши врачлар, инжинерлар, конструкторлар ёки қассоблар чиқади. Кейинчалик бундай шахслар ўзида шу касбга хос бўлган хусусиятларни ривожлантириб борадилар. Булар уларнинг қизиқишларидан келиб чиқади. Шу соҳага хос билимлар уларни касбий имкониятларини ортириб боради.
Шахс сифатида болада шу соҳани билишга эҳтиёжлар ривожланади. Танлаган мутахассислиги бўйича билимлар тўплаб боради. Бу мактабда, олийгоҳда, атрофдагиларнинг айтиб беришлари ва ўзининг мустақил ўрганишлари билан шаклланиб боради. Мактабда болаларга касб билан боғлиқ бўлган таништириш дарсларини ҳам ташкил этиш зарур бўлади. Бунда болалар кўплаб касблар ҳақида билиб оладилар ва касб танлашлари учун имкониятлар кенгаяди. Уларни юқори синфга ўтиб боришлари билан бирга кейинги даврларда қайси коллежга ва лицейга киришлари ҳам аниқроқ бўлиб боради. Улар ўзлари қизиққан касбни эгаллашга мустақил қарор қабул қилган ҳолда интиладилар.
Ўсиб келаётган ёшлар касб танлаб боришга, ўзларининг келажаклари ҳақида ўйлашга мактаб ёшидан тайёргарчилик кўриб борадилар. Улар атрофдагиларни кузатар экан ўзлари учун қизиқиш уйғотган касб ҳақида ўйлай бошлайдилар.
Ёшларнинг касб танлашлари мактабдан бошланади. Бунга уларни тайёрлаб бориш зарур бўлади. Буни психолог олим Анвар Жалолов ўзининг “Касб қандай танланади ?” китобида шундай кўрсатиб беради. (9 - б)

Касб танлашга ўқувчини ақлан ва руҳан тайёрлаш
1 - босқич

Касбнинг таърифи ва табиати хақида билим бериш
2 - босқич


Қизиқиш тушунчасини очиб бериш ва ўқувчининг қизиқишини аниқлаш
3 - босқич

Қобилият тушунчасини очиб бериш ва ўқувчида қобилиятни аниқлаш
4 - босқич

Касб танловини амалга ошириш ва алгоритимни очиб бериш
5 - босқич

Иловалар асосида касб танловини тажриба тариқасида амалга ошириш
6 – босқич

касбк

Бу расмдан кўриниб турибдики ёшлар касб танлашларида маълум бир босқичларни босиб ўтадилар. Хилма - хил ва қизиқарли касбларни танлашнинг асосий мақсади яхши яшаш ва яхши касбни танлаш ҳисобланади. Ўзи учун қизиқарли бўлган касб инсонни ҳар доим ўз устида ишлашга, уни яхшироқ билишга олиб келади. Инсонда касб танлаш жараёнини яна шу муаллиф қуйидагича белгилайди.

Хавас,майил,орзу,армон, тилак,иштёиқ,хафсала,ишқ ...

истак

хоҳиш

Ирода

мақсад

Инсонда маълум касбга, уни эгаллашга хавас, майил, орзу, иштиёқ, хафсала бўлмаса у ҳеч қандай касбни эгаллай олмайди. Инсондаги шу жараёнлар одамнинг ўз келажагини тўғри англашга, тушунишга олиб келади. Унда истак, хоҳиш пайдо бўлади. Булар болада маълум бир мақсадни шаклланишига ва бу йўлда ирода кучини сарф қилишга олиб келади. Иродали инсон ўз мақсади сари интилади ва орзу ҳавасларига эришади. Бунда болада пайдо бўлувчи хавас атрофдаги инсонларни кузатиш орқали, уларга айтилган мақтов сўзларини тинглаш ва унинг маҳоратига қойил қолиш, одамларни унинг маҳоратини мақташлари, бу инсонни билимдонлиги, қўлидан кўплаб ишлар келишини кузатиши унда шу инсонга ўхшашга хавасни уйғотади. Унда орзу, армон, тилак, иштиёқ ва хафсала пайдо бўлади. Бу жараёнлар болада уйғонаётган эҳтиёжлар ва манфаатлар билан боғлиқ бўлиб уни ўз олдига қўйган мақсадларини амалга оширишнинг хиссиётлари, иродалари билан боғлиқ жараёндир.

Катта бўлиб бораётган болада хавас пайдо бўлади. Касбга нисбатан олганда болани шу касбга қизиқиши, интилиши, майли, хоҳиш, истак ва орзуси бўлиб кўзга ташланади. Бу йўлда бола ўзига тилак тилаб шу касбни эгаллашга бўлган интилиши содир бўлади. Агарда бола ўз тилакларини хафсала билан амалга оширмаса, ҳаракат қилмаса бу армон ва орзу бўлиб қолади. Шунинг учун у зўр иштиёқ билан харакат қилиши ва армонларини амалга ошириши зарур бўлади. Кўриниб турибдики бу жараёнлар инсонга хос бўлган психологик жараёнларни ташкил этиб. Инсоннинг мақсадини вужудга келишининг асоси ҳисобланади. Албатта бу жараёнда инсондан ирода кучи ҳам талаб қилинади. Иштиёқ бу – зўр истак, хоҳиш ҳисобланади.
Ёшларни касб танлашлари йўлидаги бундай жараёнларни ўрганган психолог олимлар уларни қуйидагича таърифлайдилар. Инсонни англаш даражасига кўра касб танлашда қуйидаги томонлар таърифланади. Истак - интилишнинг шундай бир туридирки, бунда инсон фақатгина ўзининг ҳозирги ҳолатидан норози эканини ҳис қилиб турса ҳам, лекин қандай мақсадга интилаётганини, бинобарин, бу мақсадга эришишнинг йўл – йўриқларини аниқ билмайди. Бунда киши нима истаётганини ўзи англаб етмайди. Бола ўзи нимани истаётганини англамас экан бу истакни амалга ошириб бўлмайди. Инсондаги истак маълум даражада англанган бўлса, тилак – хавасга айланиб кетиши мумкин. Тилак – ҳавас интилишнинг шундай бир туридирки, бунда инсон фақатгина қандай мақсадга интилаётганлигини билади, лекин бу мақсадга эришиш йўлларини аниқ билмайди. Бундай тилак бўлган пайитда болада кўпинча янги интилиш пайдо бўлади. Бунда болада тилакка эришиш учун восита ва йўллар қидириш, баъзи вақтда эса ўзида туғилган тилакни босишга интилиш ҳосил бўлади. Агарда амалга ошириш учун восита ва йўллар топилса, у вақтда тилак тўла англанган ва мақсадга интилишнинг восита ва йўлларини аниқ англанганини кўрсатади. Тилакни тобора англаниб бориши натижасида хоҳишга айланиб боради. Хоҳиш эса тўла англанган интилишдир. Бунда инсон мақсади сари англанган ҳаракатларни бажаришга тайёрланади ва ўз иродасини шу мақсад сари йўналтиради. Касб танлашда инсон иродавий ҳаракатларни амалга оширади. Иродавий ҳаракатлар – илгаридан мўлжалланган хоҳиш билан амалга ошириладиган ҳаракатлардир. Инсондаги бу иродавий ҳаракатлар ихтиёрсиз ва ихтиёрий равишда бўлиши мумкин. Ихтиёрий ҳаракатлар инсонни англанган ва ўз хоҳиши билан бажариладиган ҳаракатлари ҳисобланади. Иродавий ҳаракатлар мотивлар асосида амалга оширилади. Мотивлар кураши натижасида инсон ўзининг мақсадларидан келиб чиқиб қарор қабул қилади ва уни амалга ошириш учун интилади. Қатият билан қилинган ҳаракатлар мақсадни амалга оширса, қатъиятсизлик эса касбдан юз ўгришга олиб келади. Бундай ҳолат инсонда бошқа бир онсон касбни танлашга олиб келади. Бу ерда ўз қизиқишларидан воз кечади ва охир оқибатда адашганини билади. Қатъиятсизлик инсонни боши берк кўчага олиб келади. Қатъият эса уни ўзи севган касбини билишга ва ундан роҳатланишга, қониқишга олиб келади. Бу касб орқали ўзини инсон сифатида билиб боради. Бу касб орқали яхши яшайди, орзулари амалга ошади. Касб танлаш бу мураккаб, лекин зарурий жараён бўлиб, инсонни келажагини ва яхши яшаш имкониятларини яратувчи, шунингдек жамиятда ўз ўрнини топиб бориб, унга фойдали меҳнат қилиш ҳисобланади. Яхши касб танлаш учун керак бўлга тамонлар қуйидагича кўрсатилиши мумкин.



Билимга чанқоқлик
Мехнатсеварлик
Тиришқоқлик