Мавзу 1: Миллий хисоблар тизими (мхт) ни назарий услубий асослари

MHTning paydo bo’lishi, taraqqiyot bosqichlari va halq xo’jaligi balansi tizimlari o’rtasidagi farqlari va o’xshashliklari.

I-bosqich XVII asrning ikkinchi yarmidan 1930 yilgacha bo’lgan davr

II-bosqich XX asrni 30-yillaridan Ikkinchi jahon urushi yillarigachan davr

III-bosqich XX asrni 45-yillaridan to xozirgi davrgachan

Milliy hisobchilik nazariyasining asoschilari.

U. Petti, G.King, F. Kene, A. Smit, K. Marks, A. Marshal, A.Pigu, K.Klark, S.Kuznets, Dj.M.Keyns, V.Leontev va boshqalar.

R.Stoun, N.Aydinov, M.Djilbert, E.Denison, D.YaSSI, R.Goldsmit, R.Ayzner, R.Ragle, N.Ragls, V.Kendrik, Dj.Xiks, M.Jilbert, E.Denison va boshqalar

Iqtisodiy nazariyada yo’nalishlari

I-yo’nalishi: Keynsni makroiq-tisodiy nazariyasi. Iqtisodiyotni (iqti-sodiy jarayon nati-jalarini) o’zaro bir-biriga bog’liq bo’l-gan o’zgaruvchilar orqali ifoda etish.

II-yo’nalish: Marshall – iqtiso-diyot holatini iq-tisodiyot sektor o’rtasida bo’la-yotgan iqtisodiy operatsiyalar or-qali ifodalangan.

III-yo’nalishi: Tovarlar va xizmat-larning ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlari-dagi holatini o’zgarishi (ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish, iste’-mol jarayonlari)ni ku-zatishga asoslanga. (fiziokrat, Kuesney-1760 y.,Rikardo-1817 y., K.Marks-1885 y., Leontev-1929-39 y. )

Yuqoridagi yo’nalishlarni umumlashtirib, halqaro tashkilotlar: BMT, HVF, Jahon banki va boshqalar – milliy hisoblar tizimining nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishda va amaliyotga tadbiq qilishda katta xissa qo’shdilar

2. MHTNING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA TASNIFLARI. Kontseptsiyaning maqsadi

Daromadni yaratish faqatgina nomoddiy ishlab chiqarish so-halarga tegishli bo’l-masdan balki xizmat sohasiga ham te-gishlidir. Shu kon-tseptsiyaga asosan iqtisodiy ishlab chi-qarish barcha iqti-sodiy faoliyat tur-larini o’z ichiga oladi, ya’ni tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish sohasi shu jumladan nomoddiy xizmatlar ko’rsatish sohasi MHTni 1993 yildagi nusxasida yashirin iqtisodi-yotni ham o’z ichiga oladi.

Iqtisodiy ishlab chiqarish natija-sida yaratilgan daromad, bu bar-cha ishlab chiqa-rish omillariga tegishlidir: yer, sarmoya, mehnat va tadbirkorlik. Shu sababli ya-ratilgan daromad ishlab chiqarish omillarini egalari o’rtasida taqsim-lanadi. MHT-1993 yildagi nus-xasida “omillar daromadi” o’rniga “birlamchi daro-madlar” deb ata-ladi.

Ishlab chiqaruvchi birlik o’z sarmoyasini ma’lum davrda ishlatib va shu davrda sarmoyani maksimal qiymatida saqlay olsak, shu davr davomida qilingan xarajatlarga daromad deyiladi. Yoki ishlab chiqaruvchi birlik shu davrda kambag’al bo’lmay qolsa, ya’ni yaratilgan boyligi kamay-masa va o’ziga xech qanday mo-liyaviy majburiyat olmasa. Shu kontseptsiyaga asosan daromad-ning moliyaviy manbai faqatgina yalpi qo’shilgan qiymatdir. In-flyatsiya ta’sirida valyuta kurslari va baholarni o’zgarishi tufayli olgan foyda, olingan asosiy aktivlarni sotishdan va inf-layatsiya tufayli aktivlarni qiyma- tini o’zgarishidan olingan mablag’ daromad deb hisobga olinmay- di.

Shu kontseptsiyaga asosan milliy iqtisodiyot katta ko’p o’lchamli tizim deb va uni ob’ektlari turli tuman iqtisodiy jarayonlardan iborat deb tushuniladi. Shu tizimni asosi iqtisodiy aylanish bo’lib va u o’ziga barcha takror ishlab chiqarish jarayonla- rini oladi, ya’ni ishlab chiqarish, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni pirovard iste’moli va jamg’arishda foydalanish jarayonlarni o’z ichiga oladi. Har bir iqtisodiy jarayon maxsus schyotlarda shakllanadi. Hamma schyotlar bir-biri bilan uzviy bog’lanib ma’lum jarayonlarni o’z ichiga oladi.

Iqtisodiy ishlab chiqarish – ishlab chiqaruvchi birlik tomonidan, mehnat, sarmoya, er, tovar va xizmat sarflab natijasi yangi boshqa turdagi tovar yoki xizmatlarni yaratib, iste’molchi (pulga yoki tekinga) etkazib berish jarayonidir.

Iqtisodiy ishlab chiqarish chegarasi

Yalpi ichki maxsulot va yalpi milliy daromad yaratuvchi barcha sohalar

Tovarlar ishlab chiqarish shu jumladan o’zini iste’moli uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar. Iste’molchini talabi asosida ko’rsatilgan pulli xizmatlar Moliyaviy vositachilik faoliyati (banklar, sug’urta va boshqa moliya tashkilotlar) Mamlakat aholisiga nobozor xizmatlar ko’rsatish (mudofaa, militsiya, sud, ijtimoiy ta’minot, maorif, tibbiyot, madaniyat, san’at, axborot vositalari va h.k.). Ular aholi talabini qondirish maqsadida va mamlakat qoidalarida belgilangan tartibda individual yoki jamoa iste’moli uchun nobozor tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar. Uy xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi notijorat tashkilotlarni aholiga individual va jamoa iste’mollarini qondirish uchun ko’rsatilgan nobozor xizmatlar Yollanma ishchi xodimlarni ko’rsatgan xizmati (oshpaz, shofer, bog’bon va x.k) Uy-joy egalari uylarining xolatini saqlash va yaxshilash bo’yicha yuritadigan faoliyati. Yashirin iqtisodiyot

Inson faoliyati

Unumdorlik faoliyat

Sotish va o’zini iste’moli uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar, MXTni chegarasiga kirgan iqtisodiy ishlab chiqarish

Nounumdorlik faoliyat

MXTni ishlab chiqarish chegarasiga kirmagan jarayon

Qayd (hisobga olgan) qilingan iqtisodiy birlik-lar (korxona, tashkilotlar va uy xo’jaliklari)

Statistikada ro’yxatdan o’tmagan iqtisodiy birlik (korxona, tashkilotlar, uy xo’jalik xodimlarini biron-bir faoliyat shug’ullanishiga ruxsatnomasi (rentsenziyasi) yo’q

Qonuniy Faoliyat

Uy xo’ja- ligi bep-pul xiz-matlar

Noqonuniy faoliyat

O’g’rilik, poraxo’rlik, ta’magirlik va boshqalar

Maxsus faoliyat bilan shug’ul-lanuvchi (sta-tistikada ro’y-xatdan o’tgan-lar)

Shakllanmagan faoliyat (yashiringan ishlab chiqarish)

Ishlab chiqarilgan natural maxsulotlarni ma’lum qismini statistikadan yashiradi va shuning xisobiga qo’shimcha daromad oladilar