Mavzu: 1-§. 15-asr oxiri-16-asr boshlarida Movarounnahrda siyosiy vaziyat

Qishloq xojaligi va sug’orish ishlari.

Markaziy Osiyoda, jumladan, Buxoro davlatida ham qishloq xo’jaligining taqdiri sug’orish ishlari sun’iy sug’orishning qanchalik to’g’ri hal etilganligiga bog’liq edi.

Shuning uchun ham 18-asrda sug’orish tarmoqlarining kengaytirilishiga alohida e’tibor berildi. Zarafshon daryosida Xurmo va Sarazm nahr(ariq)lari chiqarilgan. Ularning biri to’rt chaqirim, ikkinchisi uch chaqirim uzunlikda bo’lgan. Amir Shohmurod zamonida 40 chaqirim (1 chaqirim 0,9 km ga teng) uzunlikdagi Qozonariq (Urgut tumanini sug’organ), 24 chaqirim uzunlikdagi Toyman arig’i, 24 chaqirim uzunlikdagi To’g’uzariq qazilgan. Yana Oqdaryo va Qoradaryodan ham ariqlar chiqarilgan. Sug’orish inshootlarini yaroqli holda saqlashning og’ir yuki mehnatkashlar gardanida edi. Aynan ularning matonatli mehnati, sabr-toqati, sug’orish inshootlarining muqim ishlashini ta’minlar edi. Dehqonlar suvdan foydalanishda asrlar davomida juda katta tajriba to’plagan edilar. Ular shunday sug’orish inshootlarini bunyod eta oladilarki, unga tan bermaslikning iloji yo’q edi. Xususan, suv ayirg’ich to’g’oni qurishdagi mohirlik buning isbotidir. Masalan, suv oqimi qiya va tez bo’lgan tog’ daryolari hamda soylarda suv ayirg’ich (sepoya)lar, tinch oqadigan daryolarda shox-shabbadan qurilgan to’g’onlar, Amudaryodek chuqur va tezoqar daryolarda esa ko’p boshli suv ayirg’ichlar qurganlar. Ayrim joylarda esa yirik to’g’onlar qurilgan. Daryo va kanallarga o’rnatilgan chig’iriq eng ko’p ishlatiladigan suv ayirg’ich edi. Shunday chig’iriqlar ham yaratilganki, ular suvni hatto 4 metr va undan ham balandga chiqarib bera olardi. Suvni chuqur ariqlardan chiqarib olish uchun tutqichli suv ayirg’ichlar ishlatilar, bunda ot, tuya, eshak va ho’kiz kuchidan foydalanilar edi. 19-asrda birgina Amudaryoning quyi oqimida minglab chig’iriq o’rnatilgan edi. Bu kabi inshootlar Buxoro xonligi xo’jaligida katta o’rin tutgan. Bu hayot ta’minoti bo’lgan inshootlarning bosh bunyodkori-dehqonlar ommasi edi. Har bir dehqon xonadoni yiliga 60 kundan 100 kungacha sug’orish inshootlari qurish, kanal va ariqlarni tozalash, sozlash ishlarida qatnashishga majbur edilar. Dehqonchilik mehnat qurollari nihoyatda sodda edi. Oddiy dehqon so’qasi (omoch) asosiy dehqonchilik quroli edi. Ot, ho’kiz, sigir, tuya, eshak dehqonning suyanchig’i hisoblangan. Yaxshiyamki, O’zbekiston tuprog’i hosildor, iqlimi qulay mamlakatdir. Shu ikki muhim omil bilan ancha serhosil va unumdor dehqonchilikni yo’lga qo’yish imkonini berar edi.