Mavzu : Tovar xossalari;iste’mol qiymati Mundarija

Bozorning vazifalari

Integratsiyalash

Tejamkorlik

Vositachilik

Tartibga solish

Rag`batlantirish

Nazorat qilish

Narxni tashkil etish

Bozor subyektlaring manfaatlarini ro`yobga chiqarish

Axborot berish

Iqtisodiyotni sog`lamlashtirish

1-rasm. Bozor vazifalari
Bozor turli xil vazifalami bajarsada, ular o‘zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. Bozoming iqtisodiy mazmunini chuqurroq tushunish uchun uning turlari va ichki tuzilishini kо‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bozorning ich­ki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga quyidagi mezonlar asos qilib olinadi: bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi, bozor subyektlari xususiyatlari, bo­zor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar.
Bozoming yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, er­kin (klassik) bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovami tovarga ayirboshlash (barter) usuli ko‘proq qo’llaniladi. Bozoming bu turi tarixan hali haqiqiy pul mavjud bo’lmagan davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ham bozoming bunday turi amal qilishi mumkin.
Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bir turi bo’yicha juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo’lib, ular o‘rtasida erkin raqobat amal qiluvchi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanuvchi bozordir. Erkin bozorda raqobatning turli usul­lari qo’llanilib, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanishi ro‘y beradi.
Hozirgi zamon rivojlangan bozori ijtimoiy-iqtisodiy samara­dorlikni ta’minlash va aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida bozor aloqalarining davlat tomonidan tartibga solib turilishiga asoslanadi. Demak, davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, u bozor aloqalarini tartiblashtiradi va boshqaradi. Hozirgi zamon rivojlangan bozorida turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar taraqqiy etgan bo’ladi. Raqobatning asoratli kurashlari, aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ulaming daromadlari o‘rtasidagi tafovutlar me’yor darajasida ushlab turiladi.
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bo­zori, London bozori, Nyu-York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O^’zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G‘arbiy Yevropa bo­zori) va nihoyat jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bo­zorlar quyidagi turlarga bo‘linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy-texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan subyektlarning xususiyatiga ko'ra ulgurji va chakana savdoni ajratish mumkin. Chakana savdoda, asosan, sotib oluvchilar fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do‘konlar va boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda mahsulotlar yirik partiyalarda ko’tarasiga sotiladi.
Bozoming asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib iste’mol tovar­lari va xizmatlar bozori hisoblanadi. Bu bozorda xo‘jalik subyektlarining barcha uchta turi: uy xo‘jaliklari, davlat va korxonalar qat­nashadi.
Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellektual tovarlar bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo’lgan tovarlar - ilmiy g‘oyalar, texnika yangiliklari, san’at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi-sotdi qilinadi. Intellektual bozor tarkibida ilmiy-texnika ishlanmalarini ayirboshlash katta o‘rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou-xau sotishdan iborat bo’lib, bu bozorda asosan, innovatsiya firmalari ish ko‘radi. Mazkur firmalar yangiliklar yaratish, bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha xiz­mat ko‘rsatadi.

Tovar va uning xususiyatlari.
Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta`rif berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov ta`rifiga kwra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga mwljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir».²² Bundan kwrinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.

V.I.Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne`mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne`matning maxsus shakli bwlib hisoblanishi kwrsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne`mat».<sup>23</sup> Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta`kidlash mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bwlgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki, boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste`mol qiymatga) va almashuv qiymatiga ega bwlgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan mahsulot yoki xizmatlardir.

Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini qondiradi: ikkinchidan, u wzida ijtimoiy mehnat sarflarini mujassamlashtiradi. Tovar boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bwlib, u iste`mol qiymatga va almashuv qiymatlariga ega.

Buyumning iste`mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U shaxsiy iste`mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron–bir ehtiyojini qondiradi.

Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondoshuvlar mavjud. Masalan, marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi psixologik yondoshuv bilan, ya`ni hech kim bilan aloqasi bwlmagan wrmondagi cholning yoki kimsasiz orolda bir wzi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini qwllaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a`zolari wrtasida, gavjum bozor qatnashchilari wrtasida sodir bwladi. Ular naflilikning negizida ob`ektiv iqtisodiy jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida, twg`rirog`i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari wzgartirilishi natijasida vujudga kelishini wylab ham wtirmaydilar. Albatta, tabiatda mavjud bwlgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham naflilikka ega bwlavermaydi. Masalan, jamiyatga 100 dona soat zarur bwlgani holda, 120 dona soatning ishlab chiqarilishi uning 20 donasining nafsiz bwlishiga olib keladi. Ya`ni, jamiyat uchun zarur bwlgan 100 dona soatgina naflilikka ega bwladi.

Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi.

Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka aytiladi.

Har bir tovar ma`lum bir naflilikka ega, lekin bu naflilik uni yaratuvchining wz ehtiyojlarini emas, balki ayirboshlash orqali boshqa kishilar talabini qondiradi, ya`ni tovarning ijtimoiy nafliligi hisoblanadi. Bozor har qanday naflilikni emas, ijtimoiy naflilikni hisobga oladi. Agar bu fikrni yanada rivojlantirsak, bozor ijtimoiy zaruriy naflilikni, ya`ni jamiyat uchun (xaridorlar uchun) zarur miqdordagi naflilikni hamda shu ijtimoiy zaruriy miqdordagi naflilikni ishlab chiqarish uchun sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnatni hisobga oladi. Ijtimoiy naflilik tovarlarning boshqa tovarlarga ayirboshlanish qobiliyatiga ega bwlganligi uchungina wzining yaratuvchisini qiziqtiradi. Tovarning ayirboshlanuvchanlik xususiyati almashuv qiymati nomini oladi. Tovarlarni sotishda ularning narx kwrsatkichi almashuv qiymatini yaqqol kwrsatadi. Inson mehnati bilan yaratilmagan kwplab ne`matlar masalan, buloq suvlari, yovvoyi daraxt mevalari ma`lum naflilikka ega bwladi. Lekin ular har doim ham tovar bwlavermaydi. Masalan, bu ne`matlar wsha joyning wzidan olinib, iste`molchi tomonidan iste`mol qilinsa tovar hisoblanmaydi. Ne`matlar tovar bwlishi uchun, ular ayirboshlashga mwljallangan, ma`lum mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bwlishi zarur.

Shunga kwra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, wz iste`moli uchun emas, balki boshqalarning iste`moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan mahsulotdir. Tovarning natural–buyum va ijtimoiy–iqtisodiy tomonlari, xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi.

Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning almashuv qiymati ifodalanadi.

Almashuv qiymati nimaga asoslanadi? Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari¹ hisoblaydiki, tovarlar qiymatining umumiy asosi – bu mehnat, shu sababli ular ma`lum miqdorlarda bir-biriga tenglashtiriladi. Ularning fikricha tovarlarning tabiiy xususiyatlaridan birortasi – og`irligi, hajmi, shakli va shu kabilar umumiy asos bwla olmaydi, faqat mehnat sarflari shunday asos hisoblanadi. Almashishning zarur sharti ayirbosh-lanadigan tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi, lekin har xil tovarlarning nafliligi sifat jihatidan turlicha bwlib, ular miqdoriy wlchamga ega emas. Miqdor jihatdan baravarlashtirish esa, hamma sifat jihatidan umumiy, yagona biron-bir narsa bwlishini taqozo etadi, bunday umumiy narsa ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.

Bu wrinda swz mehnatning muayyan, aniq turlari twg`risida bormaydi. Bu turlar bir-biridan sifat jihatdan farq qiladi, bu esa aniq iste`mol qiymatlarining xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Tovarlar wlchovdosh bwlishining boisi shuki, bularning hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya`ni inson kuchi, miyasi, mushagi, asablari va hokazolari sarfning mahsulidir. Demak, umuman inson mehnati mahsuli sifatida tovarlar bir xil va wlchovdoshdir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashqil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda kwrinadi, shuning uchun almashuv qiymati (ya`ni iste`mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bwlib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib kwrsatilishida namoyon bwladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (kwpincha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, wz xarajatlarini qoplashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib topishi mumkin. Endi ularni boshqa kwrsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir».²⁴ Tovarning wzi esa ikki tomon - naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir.

Shu wrinda ta`kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan yuqoridagi ta`rif ba`zi hollarda iqtisodchilar tomonidan ywl qwyiladigan yanglish fikrlardan ham holi emas. Ya`ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan ayniylashtirilishini u tomonidan ywl qwyilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bwlib, miqdor jihatidan undan kamdir. Ishlab chiqarish xarajatlari twg`risida keyingi boblarda twxtalamiz).

Tovar qiymatining miqdori, ijtimoiy-zaruriy vaqt deb ataladigan ish vaqti bilan hisoblanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi wrtacha bwlgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bwlgan ish vaqtidir. Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda nisbatan murakkab mehnat kwpaytirilgan yoki darajaga kwtarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat kwp miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.

Tovarning ikki xil xususiyatga ega bwlishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste`mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat deb nom olgan (2-chizma).

Аниқ меҳнат

Абстракт меҳнат


Меҳнат

Ижтимоий нафлилиги

Ижтимоий зарурий нафлилик


Талабга мос миқдордаги товар


Ижтимоий қиймати



Товар


Ижтимоий зарурий меҳнат

2-chizma. Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyati.

Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat`iy nazar, umuman sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U wzining shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. Umuman mehnat va ijtimoiy mehnat jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida mavjud bwlgan. Ibtidoiy jamiyatda ham, patriarxal xwjalikda ham odamlar kuchlarini sarflab, biron-bir tarzda bir-birlari uchun mehnat qilganlar. Biroq bunda qiymat vujudga kelmagan, mahsulot esa tovar shaklini olmagan. Demak, qiymatda oddiy ijtimoiy mehnat emas, balki alohida tarixiy sharoitdagi ijtimoiy mehnat mujassamlanadi.

Xwsh, uning wziga xos xususiyati nimada? Bu xususiyat shundaki, tovar ishlab chiqarish sharoitida mehnatning ijtimoiy tavsifi yashiringan bwladi. Mehnat faqat ayirboshlash sohasida, ya`ni wzi amalga oshib bwlganidan keyin ijtimoiy xususiyatni namoyon etadi. Qiymat yaratuvchi abstrakt mehnat – mehnatning faqat tovar ishlab chiqarishiga xos bwlgan va alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar munosabatini ifodalaydigan wziga xos ijtimoiy shakldir.

Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bwlib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi ywqdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati wzining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali kwrsatadi.

Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab wzgaradi. Mehnat unumdorligi ma`lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan wlchanadi. Mehnat unumdorligining wzgarishi tovar birligi qiymatining wzgarishiga sabab bwladi. Mehnat unumdorligi wssa, tovar birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi pasaysa, tovar birligining qiymati oshadi.

Mehnat unumdorligiga bir qator omillar ta`sir qiladi. Bu omillar mehnat qurollarining rivojlanishi darajasi va samaradorligi, ishchining malaka darajasi, fan va texnikaning taraqqiyoti darajasi, fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish darajasi, ishlab chiqarishning twplanuv darajasi, tabiiy sharoitlardir.

Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali tavsiflanuvchi kwrsatkich hisoblanadi. Mehnat intensivligining oshishi amalda ish vaqtining kwpayganligini anglatadi. Shunday qilib, intensivlik ish vaqtining davomiyligi bilan bevosita aloqador bwladi. Mehnatning intensivligi deganda ish vaqti birligi davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat jadalligining darajasi tushuniladi. Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi.

Individual yoki wrtacha ijtimoiy mehnat intensivligi tushunchalari farqlanadi. Muayyan ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida individual intensivlik ishchining yoshi, uning mahorat darajasi, jismoniy va aqliy qobiliyatlariga bog`liq bwladi. Mehnatning wrtacha intensivligi – bu umumlashma tushuncha bwlib, alohida shaxs, alohida korxona va tarmoq, mamlakatning turli hududlarida mavjud bwlgan individual miqdorlardan tarkib topadi. «Wrtacha intensivlik» tushunchasi mehnat intensivligining faqat miqdor tomonini tavsiflab, u yoki bu ishlab chiqarish usuli sharoitidagi intensivlikning mohiyati va mazmunini aks ettirmaydi. Shunga kwra, iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy mehnat intensivligi tushunchasi farqlanib, u har bir muayyan mamlakat uchun bir vaqtning wzida ijtimoiy mazmunni aks ettiruvchi ma`lum wrtacha miqdorni wz ichiga oladi.



3-§. Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qwshilgan
miqdor nafliligi nazariyalari.

Iqtisodiyot nazariyasi fanida tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi degan savolga javob berishda ikki xil ywnalish mavjud hamda ular wrtasida doimiy ravishda tortishuvlar va munozaralar bwlib kelmoqda. Biz quyida shu ikki xil ywnalishdagi nazariyalarning mazmunini wquvchiga havola qilamiz.

Qiymatning mehnat nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari bwlib Uil`yam Petti, Adam Smit, David Rikardolar hisoblanadi.

U.Petti – qiymatning mehnat nazariyasining dastlabki asoschisi bwlib, u qiymatning manbai mehnat hisoblanishini, aynan mehnat sarfi tovar qiymati miqdorini belgilab berishini kwrsatib wtgan. Biroq, U.Petti tovarning iste`mol qiymati va qiymati wrtasidagi farqni kwra olmagan. U tovarning qiymati faqat qimmatbaho metallarni ishlab chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali yaratiladi, deb hisoblagan.

A.Smit wzining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari twg`risida tadqiqotlar» (1776 y.) nomli asarida tovarning iste`mol va almashuv qiymatini farqlab bergan. U tovar qiymatining yagona manbai bwlib moddiy ishlab chiqarishning har qanday sohasida sarflangan mehnat hisoblanadi, degan xulosaga kelgan. Shu bilan birga, tovar qiymatining miqdorini har qanday mehnat emas, balki jamiyat uchun zarur bwlgan wrtacha mehnat belgilab berishini kwrsatib wtgan.

D.Rikardo qiymatning yagona mezoni bwlib tovar ishlab chiqarishga sarflangan hamda ish vaqti sarflari orqali aniqlanuvchi mehnat hisoblanishini isbotlab bergan. U tovarning iste`mol qiymati va qiymati wrtasidagi farqni aniq kwrsatib, har qanday ishlab chiqarishda tovarning qiymati sarflangan mehnat orqali aniqlanishini ta`kidlagan.

Demak, yuqorida ta`kidlanganimizdek, qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlarining fikricha, tovarlarni ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymatning miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya`ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan wlchanadi.

Qiymatning mehnat nazariyasiga kwra ijtimoiy zarur ish vaqti wziga xos ijtimoiy mehnat me`yori rolini wynaydi. Bu me`yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab chiqaruvchilar unga amal qilishlari zarurdir. Keragidan ortiqcha mehnat sarflari qiymat yaratmaydi, ya`ni jamiyat tomonidan e`tirof etilmaydi, rad etiladi. Bozorda muayyan turdagi tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bwlganidan amaldagi ortiqcha mehnat sarflariga hech kim haq twlamaydi.

Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tushuntiradiki, tovar qiymatida oddiy mehnat ifodalanadi. Oddiy mehnat deganda maxsus tayyorgarlik talab qilmaydigan mehnat tushuniladi. Oddiy mehnat darajasi turli mamlakatlarda va turli davrlarda bir xil bwlmay, turlicha va wzgaruvchan bwladi. Lekin qiymat namoyon bwladigan har bir muayyan bozorda (u xoh ichki, xoh tashqi bozor bwlsin) oddiy mehnat ma`lum bir darajadagi mavjud mehnatdir. U shunday boshlang`ich negizki, malakasi jihatidan unga tenglashtiriladi. Binobarin, murakkab va malakali mehnat kwpaytirilgan oddiy mehnat sifatida namoyon bwladi. Murakkab mehnatni oddiy mehnatga tenglashtirish bozorda individual sarflarni ijtimoiy zarur sarflariga tenglashtirish bilan birga sodir bwladi.

Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tovar ishlab chiqarish sharoitda tovar ishlab chiqaruvchilar wrtasidagi aloqalarni, ijtimoiy mehnatni taqsimlash va rag`batlantirishni tartibga soluvchi, ob`ektiv qiymat qonunini mavjud bwlishini tan oladi. Ular fikriga kwra, bu qonunga binoan tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi.

Ijtimoiy zaruriy sarflarning yuqorida keltirilgan ta`riflaridan kelib chiqsak, qiymat qonuni individual mehnat sarfi ijtimoiy zarur mehnat sarfidan ozroq bwlgan ishlab chiqaruvchilarni, ya`ni ma`lum vaqt ichida kwproq miqdorda iste`mol qiymatlarini yaratuvchi yoki yuqoriroq mehnat unumdorligini ta`minlaydigan ishlab chiqaruvchilarni rag`batlantiradi. Qiymat qonuni individual mehnat unumdorligi ijtimoiy me`yordagi mehnat unumdorligidan past bwlgan ishlab chiqaruvchilarni jazolaydi. Bu bilan iqtisodiy sharoitlar tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnat unumdorligini oshirish yoki boshqa xil tovarlarni ishlab chiqarishga wtishini rag`batlantiradi. Aks holda ular bozordan siqib chiqarilish, xonavayron bwlish xavfi ostida qolishlari mumkin.

Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni ularning individual mehnat sarflari bilan ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari wtrasidagi farq tovar ishlab chiqaruvchilarni tabaqalashtiradi, mehnat va moddiy sarflarni kamaytirishni rag`batlantiradi va mehnatning ishlab chiqarish sohalari bwyicha taqsimlanishini tartibga solib turadi. Masalan, eng yuksak mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar wz tovarlarini ijtimoiy zarur sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan yuqori narxlarga sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Lekin ular ish faoliyatining muvaffaqiyati kwproq kafolatlangan deb bwlmaydi. Chunki ular texnik va tashkiliy jihatdan yangiliklarni ishlab chiqarishga wz vaqtida qwllab turmasalar, yuqoriroq samara beradigan ishlab chiqarish usullarini qidirib topmasalar, ma`lum vaqtdan swng wz ustunliklaridan ajralib qolishlari mumkin.

Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi mexanizmi rakobat kurashi natijasida bozor narxlarining stixiyali ravishda tebranib turishidan, ularning ijtimoiy qiymatdan farq qilib turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan chetga chiqish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat deb hisoblanadi:

Talab = taklif bwlgan holda: narx = qiymat.

Talab > taklif bwlgan holda: narx > qiymat.

Talab < taklif bwlgan holda: narx < qiymat.

Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farq qilishi tovar ishlab chiqaruvchilarning xoxishi bilan sodir bwlmay, balki ob`ektiv qiymat qonunining kuchi ta`siri ostida bwladi.

Qiymat qonuni resurslarning turli ishlab chiqarish sohalari wtrasida taqsimlanishini tartibga solib turish vazifasini bajarayotganda ham narxlar dinamikasi muhim rol uynaydi. Agar u yoki bu aniq tovar ijtimoiy ehtiyojini qondirish uchun zarur bwlganidan kamroq ishlab chiqarilsa, bu talabning taklifdan oshib ketishiga sabab bwladi. Tovar narxi oshib ketadi. Narxlar, shu bilan birga daromadlar kamayadi, bu tarmoqdagi ishlab chiqarish resurslari daromad yuqori bwlgan boshqa tarmoqlarga wtib ketadi. Qiymatning mehnat nazariyasi modellarida qiymat qonuniga asoslangan ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga soluvchi bozor mexanizmi ana shunday tavsiflanadi.

Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi²⁵ nazariyasi. Yuqorida qarab chiqqanimizdek, qiymatning mehnat nazariyasiga kwra, mehnat sarflarining ijtimoiy zaruriy darajasi faqat bozorda, ayirboshlashda yuzaga chiqadi. Qiymat faqat bozorda almashuv qiymat kwrinishida wzining ifodalanish shaklini oladi. Qisqacha aytganda, qiymat ishlab chiqarishda yaratiladi, biroq bozorda, ya`ni ayirboshlash vaqtida namoyon bwladi. Shu erda qwshilgan miqdor nafliligi nazariyotchilari qarashlari bilan qarama-qarshilik paydo bwladi. Uning mohiyati nimadan iborat? Agar tovar bozorda sotib olinsa, bu kimdir tovar ishlab chiqarishiga ketadigan sarflarni ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari sifatida baholashi sababli emas, balki mazkur tovar xaridor uchun naflilikka ega bwlishi sababli rwy beradi, xaridor ma`lum naflilikka ega bwlgan tovarni qadrlaydi.

Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasining asoschilari bwlib avstriya maktabi vakillari K.Menger(1840-1921), F.Vizer(1851-1926), E.Bem-Baverk(1851-1914) va boshqalar hisoblanadi. Hozirda bu nazariya g`oyalarini bir qator olimlar qwllab-quvvatlab, rivojlantirib kelmoqdalar.<sup>26</sup> Mazkur nazariyaga kwra, kishilar tomonidan juda xilma-xil moddiy va ma`naviy ne`matlar (hamda xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun emas, balki ushbu ne`matlar naflilikka ega bwlishi sababli qadrlanadi. Insonlar tomonidan ma`lum nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi sababli u yoki bu tovarni ishlab chiqarishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. U yoki bu mehnat sarflarining ijtimoiy zarurligi kim tomonidan yoki nima bilan aniqlanadi, degan savolga oddiy tarzda bozor tomonidan, deb javob berish twg`ri bwladi, biroq bu javob umumiy va twliq emas. Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari fikrlariga kwra, faqat tovarning nafliligi mehnat sarflariga «ijtimoiy zaruriy» deb nomlanadigan tavsif berishi mumkin.

Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasi bilan qiymatning mehnat nazariyasining bir-biriga twg`ri kelmasligi turli xil iste`mol qiymatlarini yoki nafliligini hisobga olish muammosi bilan bog`liq. Chunki, turli kwrinishdagi ikkita tovarning nafliligini shunchaki umumiy tarzda wzaro taqqoslash mumkin emas. E`tibor berilsa, masalaning bu tarzda qwyilishining wzi keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasiga zidligini kwrish mumkin. Masalan, kitob yoki tanburdan qaysi birining nafliligi yuqori, degan savolga javob borish mumkin emas. Albatta, savol bunday aniq qwyilganda unga javob berib bwlmaydi. Ammo har bir aniq holatda iste`molchi tomonidan ne`matlarning nafliligini taqqoslash doimo rwy beradi. Masalan, kitobsevar inson uchun kitobning, musiqashunos uchun tanburning nafliligi yuqori bwlishi mumkin. Wz navbatida, kitob wqishni yoqtirmayligan inson uchun kitobning, cholg`u asboblarida wynashni bilmaydigan yoki musiqaga umuman qiziqmaydigan inson uchun tanburning nafliligi juda past yoki umuman nolga teng bwlishi mumkin. Bundan kwrinib turibdiki, tanbur bilan kitobni ayirboshlash zarur bwlsa, ularni nafliligi bilan wzaro taqqoslab bwlmaydi. Shunga kwra, iqtisodiy hayotda ham xwjalik qarorlari qabul qilish chog`ida umuman ehtiyojlarni taqqoslamasdan, u yoki bu moddiy va ma`naviy ne`matlarning foydali samarasiga baho bermasdan turib hech qanday iqtisodiy faoliyatni boshlash mumkin bwlmaydi.

Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari, naflilikning ikki turini ajratib kwrsatish zarur deb hisoblaydilar: a) abstrakt yoki umumiy naflilik, ya`ni ne`matlarning kishilar biron-bir ehtiyojlarini qondirish layoqati; b) aniq naflilik, bu ne`mat mazkur nusxasi foydaliligining sub`ektiv narxini bildiradi. Bu sub`ektiv narx ikki omilga bog`liq: mazkur ne`matning mavjud zahirasi va unga bwlgan ehtiyojning twyinganlik darajasi.

Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari sub`ektiv naflilik miqdorini hisoblashda G.Gossen (nemis iqtisodchisi, 1810-1858 yy.) qonunidan foydalanadilar. Bu qonun swnggi qwshilgan miqdor nafliligining pasayib borishini ifodalab, Gossenning birinchi qonuni deb ataladi. Mazkur qonunga binoan, ehtiyoj qondirilib borilishi bilan «twyinganlik darajasi» wsadi, aniq qwshilgan miqdor nafliligi esa pasayadi («zaruriy ehtiyoj» darajasi). Bu mazkur ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi qwshimcha ne`mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega bwlishini bildiradi, ne`matlar zahirasi cheklangan bwlganda esa uning «zaruriy ehtiyojni» qondiruvchi keyingi nusxasi mavjud bwladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, mazkur turdagi barcha ne`matlarning qiymati ularning eng swnggi qwshilgan miqdorining nafliligi bilan aniqlanadi.

Wzining birinchi qonunidan kelib chiqqan holda, Gossen ikkinchi qonnuni ham ishlab chiqadi. Unga kwra, «iste`mol qilinayotgan turli ne`matlarning umumiy miqdori shunday tarzda aniqlanadiki, bunda sotib olingan bir necha turdagi ne`matning swnggi qwshilgan miqdori nafliligi wzaro bir-biriga teng bwladi».<sup>27</sup> Boshqacha aytganda, har bir iste`molchi bir vaqtning wzida kwplab turdagi ne`matlarni iste`mol qilish uchun ularning shunday twplamini sotib oladiki, bu twplamdagi har bir ne`matning swnggi qwshilgan miqdori nafliligi wzaro teng bwladi yoki iste`molchida bir xil miqdordagi qoniqish hosil qiladi.

Keyingi qwshilgan miqdor nafliligi muammosini wrmonda yashovchi chol ega bwlgan besh qop don misolida, uning ongida sodir bwlgan psixologik hayol orqali tasvirlab kwrsatadilar. Bu qoplardagi donning nafliligi kamayib boruvchi tartibda joylashadi: birinchi qopdagi don eng zarur, ya`ni cholning oziq–ovqatga bwlgan ehtiyojini qondirish uchun iste`mol qilinadi, ikkinchisi – ovqatlanishni yaxshilash uchun, uchinchisi – uy parrandalarini boqish, twrtinchisi – pivo tayyorlash, beshinchisi – cholning wz uyi atrofida sayrab yurgan qushlarni boqib, kwngilxushlik qilishi uchun.

Bundan kwrinadiki, beshinchi qopning nafliligi chol uchun u qadar ahamiyatli emas, chunki agar bu qopdagi dondan mahrum bwlsa u faqatgina kwngilxushlik qilish imkoniyatidan voz kechadi xolos. Biroq, twrtinchi qopdagi donning ywq bwlishi cholni pivosiz, uchinchisi esa parrandalarsiz qoldirishi mumkin. Faqat bitta qopdagi don qolgan taqdirda chol uchun uning nafliligi eng yuqori darajaga etadi, ya`ni u ovqatlanish ehtiyoji bilan tenglashadi.

Shu wrinda turli qoplardagi donlarning nafliligi turlicha ekan, ularning qaysi biri donlarning umumiy naflilik darajasini aniqlab beradi, degan savol tug`iladi. Xolbuki, qoplardagi donlarning bir-biridan farqi ywq ekan, chol uchun ularning nafliligi beshinchi, swnggi qopdagi donning nafliligi orqali aniqlanadi.

Demak, har bir ne`matning swnggi qwshilgan birligi, ya`ni uncha muhim bwlmagan ehtiyojni qondiruvchi birligining nafliligi kamayib borish xususiyatiga egadir.

Qiymat va narx nazariyasida yangi ywnalishni boshlab bergan kishi mashhur ingliz iqtisodchisi A.Marshall hisoblanadi. Tovarlarning qiymatini aniqlashda mehnat nazariyasi ham, qwshilgan naflilik nazariyasi ham etarli asosga ega emas, deb hisoblagan A.Marshall bir nechta nazariyalarni sintez qilish ywli bilan aniqlik kiritishga harakat qildi. Qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasining bir tomonliligini u qiymatni faqat naflilik bilan tushuntirishda kwrdi. A.Marshall keyingi qwshilgan miqdor nafliligi nazariyasini talab va taklif nazariyasi hamda ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog`lashga harakat qildi.

A.Marshallning tovar qiymati nima bilan aniqlanishini bilishda qwshilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlarini sintez qilish (umumlashtirish) zarurligi haqidagi fikri juda mashhur. Neoklassiklarning qiymat va narxning bir negizli (monistik) nazariyasini yaratishga urinishdan chekinish xususan A.Marshall ishlari bilan bog`liq. Neoklassiklarning qoidalari qiymatning yagona manbai, narxning yagona asosi va bozor xwjaligida jamiyat daromadlarining yagona manbai topilishi zarurligini bildiradi. Bunday yagona manba, masalan, ingliz klassik iqtisodiy maktabi va markscha nazariyalarda mehnat, marjinalistlarda qwshilgan miqdor nafliligi kategoriyasi hisoblanadi. A.Marshall nazariyasida esa qiymat va narx ham talab (qwshilgan miqdor nafliligi) va ham taklif (tovar ishlab chiqarish harajatlari) tomonida yotuvchi bozor kuchlari wzaro ta`siri orqali aniqlanadi.

A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qwshilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Shunday qilib, A.Marshalldan boshlab iqtisodiyot nazariyasida turli nazariyalarni sintez qilishga wtildi.

Lekin A.Marshall ushbu sintezni oxirigacha etkaza olmadi. U ijtimoiy zaruriy naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat tovarning ikki tomoni ekanligini aniq kwra olmadi. Shuning uchun, u ijtimoiy naflilik wrniga qwshilgan naflilikni, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari wrniga ishlab chiqarish xarajatlarini qwydi. Natijada tovarning qiymati ham, nafliligi ham twliq hisobga olinmadi. Umuman aytganda uzoq tarixiy davrdan boshlab tortishuvga sabab bwlgan narsa tovarda gavdalangan ijtimoiy mehnatning ikki yoqlama tavsifi va shu asosda hosil bwladigan tovarning ikki xil xususiyatiga ega bwlishini inobatga olmaslikdir. Mehnat nazariyachilari tovarga sarflangan mehnat miqdoriga asosiy e`tiborni qaratgan bwlsa, marjinalistlar uning nafliligiga e`tibor berib keladilar. Ularning biri kwproq tovarni ishlab chiqaruvchilar manfaati nuqtai nazaridan tahlil qilgan bwlsa, ikkinchisi iste`molchi (xaridorlar) manfaati nuqtai-nazaridan qaraydilar. Xolbuki tovarning qiymatini va binobarin narxini aniqlashda uning ikki tomoniga va sotuvchilar bilan xaridorlar manfaati twqnashgan tugunga e`tibor qaratish zarur (3-chizma).

4-§. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari.

Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma`lum. Pulning kelib chiqishi turli nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog`liq holda tushuntiriladi.

Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy kontseptsiyalari mavjud bwlib, ular orasida ratsionalistik va evolyutsion kontseptsiyalar muhim wrin tutadi.

Ratsionalistik kontseptsiya pulning kelib chiqishini kishilar wrtasidagi bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash chog`ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin bwlishiga asoslanadi. Pulning wzaro kelishuv sifatida amal qilishi twg`risidagi mazkur g`oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga sub`ektiv psixologik yondoshuv kwplab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning qarashlarida ham uchrab turadi.

Masalan, P.Samuel`son pulni sun`iy ijtimoiy shartlilik sifatida belgilaydi. Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt pulning vazifasini qimmatbaho metallar va boshqa predmetlarga biriktirib qwyilishi – kishilar wrtasidagi kelishuv mahsuli, deb hisoblaydi. Bu qoida ingliz

3.Tovar xususiyatlari va baho
Jamiyat taraqqiyoti jarayonida kengayib va chuqurlashib borayotgan mehnat taqsimoti tovar ishlab chiqarishining paydo bo'lishi, ishlashi va rivojlanishi uchun moddiy asos bo'lib xolisona harakat qildi. Muayyan mehnat faoliyatining har qanday izolyatsiyasi boshqa faoliyat turlarini yoki mehnat funktsiyalarini bajarishdan bosh tortishga olib keladi. Biroq, odam o'z ehtiyojlarini qondirish uchun barcha tovar gamutiga muhtoj. Bundan tashqari, ushbu ehtiyojlar doimiy ravishda o'sib boradi, o'zgarib boradi va kengayib boradi. Shu bilan birga, uning mehnat faoliyati tobora ko'proq bajariladigan funktsiyalar doirasiga jamlangan.
Shuning uchun, ma'lum bir shaxs ishlab chiqarishdan bosh tortgan kamida bitta mahsulotga bo'lgan ehtiyojini qondirish uchun u o'z mahsulotiga kirishi kerak. almashinuv munosabatlari ushbu mahsulotni ishlab chiqaradigan boshqa odamlar bilan. Ayirboshlash munosabatlariga kirishgan holda, har bir tovar ishlab chiqaruvchisi o'z kontragentidan qandaydir foyda olganda, buning evaziga boshqa imtiyozlarni berishi kerak. Tovarlar almashinuvi mavjud. Dastlab odamlar kirishdi oddiy almashinuv yoki tovarlarni sotish va sotib olish o'z vaqtida bir-biriga to'g'ri keladigan va pulni hisobga olmasdan sodir bo'lgan bunday ayirboshlash munosabatlari. 
Tovar munosabatlarining rivojlanishi jarayonida tovar ayirboshlash tovar aylanmasi bilan almashtirilgunga qadar muhim o'zgarishlarni amalga oshirdi, bu pulga asoslangan - har qanday tovarga almashtirish imkoniyatiga ega bo'lgan universal sotib olish vositasi. Pul paydo bo'lishi bilan ayirboshlash ikki qarama-qarshi va bir-birini to'ldiruvchi harakatlarga bo'lindi: sotish va sotib olish. Bu vositachi savdogarga birjaga qo'shilish imkoniyatini yaratdi. Natijada, yangi yirik mehnat taqsimoti - maxsus katta ko'rinishda savdoni ta'kidlash iqtisodiy faoliyat... Shunday qilib, tovar aylanishi Pul ekvivalenti vositachiligidagi almashinuv munosabatlari.
Har bir tovar ishlab chiqaruvchi tomonidan iqtisodiy foyda izlash ularni savdoni kengaytirishga undadi. Shunday qilib, tijorat ishlab chiqarishining asosiy sharti har qanday jamiyatda - bozorning mavjudligi, ya'ni. tovar almashinuvi, to'qnashuv va tovar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar manfaatlarini muvofiqlashtirish mavjud bo'lgan maxsus soha. Oddiy tovar ayirboshlash asta-sekin tovar aylanmasi bilan almashtiriladi. Tovarlar qiymati pul yordamida o'lchanishni boshlaydi, narxlar shaklida bo'ladi. Bir qator funktsiyalarni bajaradigan pul rivojlangan tovar ishlab chiqarishning atributiga aylanadi.
Tovar ishlab chiqarishda unga xos bo'lgan iqtisodiy qonunlar amal qiladi: qiymat qonuni, talab va taklif qonunlari, pul muomalasi qonuni. Tovar ishlab chiqarish bilan birga qiymat qonuni vujudga keldi. Nafaqat ishlab chiqarishda, balki taqsimot sohasida ham amal qiladigan ushbu qonunga ko'ra tovar ayirboshlash ekvivalentlik printsipi asosida amalga oshiriladi. Ayirboshlashning ekvivalentligi tovar ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biridir.
Tovar ishlab chiqarish o'z rivojlanishida ikki bosqichni bosib o'tdi: oddiy va kapitalistik... Ularning o'rtasida o'xshashlik va farqlar mavjud. Oddiy va kapitalistik ishlab chiqarish bir xil, ular xususiy mulkka asoslangan, ular tovar ishlab chiqaruvchilarning raqobati bilan tavsiflanadi. Oddiy tovar ishlab chiqarish kapitalizmning paydo bo'lishi va rivojlanishining boshlang'ich nuqtasidir. Oddiy va kapitalistik tovar ishlab chiqarish o'rtasidagi farqlar to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalariga bo'lgan munosabatlari tabiatida, mehnatning har xil tabiatida, ishlab chiqarish maqsadida va butun ishlab chiqarish jarayoni tabiatida namoyon bo'ladi. Oddiy tovar ishlab chiqarishda ishlab chiqarish vositalarining egasi bir vaqtning o'zida to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchi edi - u o'zi yoki uning oila a'zolari ishlagan. Uni ishlab chiqarishning maqsadi oilaning ehtiyojlarini qondirishdir. Ushbu davrda ishlab chiqarishni turli xil, kichik tovar ishlab chiqaruvchilar amalga oshiradilar, bu anarxiya va raqobat bilan ajralib turadi. Kapitalistik tovar ishlab chiqarish sharoitida egasi va to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchisi ajralib turadi: ishlab chiqarish vositalari kapitalistga tegishli, yollanma ishchilar uning uchun ishlaydi. Shuning uchun kapitalizm sharoitida mehnat ekspluatatsiya qilinadi va ishlab chiqarish maqsadi foyda olishdir. Kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish keng miqyosli bo'ladi, uning ijtimoiy xarakteri kuchayadi. Mehnat tovar shaklida bo'ladi.
Mahsulot va uning xususiyatlari
Ayirboshlash uchun mo'ljallangan mehnat mahsuli bu mahsulot... Ammo tovarga aylanish uchun mahsulot ikkita xususiyatga ega bo'lishi kerak: foydalanish qiymati va ayirboshlash qiymati. Mahsulotning jamiyat ehtiyojlarini qondirish, odamlarga foydali bo'lish qobiliyati tovarlardan foydalanish qiymati... Foydalanish qiymatlari sifatida barcha tovarlar har xil va bir narsani boshqasiga almashtirish uchun ularning umumiy xususiyati bo'lishi shart - ega xarajat.
Mahsulot tannarxi haqidagi savol eng qiyin masala, chunki tannarx mahsulotda yashiringan. Agar foydalanish qiymati ko'rinadigan bo'lsa (siz har doim u yoki bu narsaning qanday ehtiyojni qondirishini aniqlay olasiz), unda qiymatning mohiyatini tushunish uchun avvalo almashinuv qiymatiga murojaat qilishingiz kerak. Birja qiymati Mahsulotni ma'lum bir nisbatda boshqa mahsulotga almashtirish qobiliyati. Tovarlar, avvalambor, foydalanish qiymatlari turlicha bo'lganligi sababli almashinadi. Hech kim boltani bir xil boltaga yoki bitta qora nonni bir xil nonga almashtirmaydi. Ammo boltani nonga almashtirishingiz mumkin. Ammo nima uchun bitta bolta bitta nonga almashtiriladi, ikki-uchtaga emas? Qiymat almashinuv nisbati orqasida yashiringan, ya'ni. ishlab chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari, mahsulot ishlab chiqarish uchun ularning jismoniy va aqliy energiyasining xarajatlari. Foydalanish qiymatlari sifatida barcha tovarlar sifat jihatidan farq qiladi, chunki qiymatlar bir hil. Ishlab chiqaruvchilar o'z tovarlarini almashtirishda turli xil mehnat turlarini taqqoslaydilar (duradgor, temirchi, tikuvchi va boshqalar). Binobarin, tovar qiymati ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi ma'lum aloqalarni, munosabatlarni ifodalaydi. Aniqlanishicha xarajat - bu ishlab chiqarish munosabati.
Tovarlar almashinadigan nisbatlar ularning qiymatiga asoslanadi; tovarlar ularni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat miqdoriga muvofiq ravishda almashtiriladi.Har bir buyum kiyadi ikkilangan belgi... Bir tomondan, u foydalanish qiymati sifatida ishlaydi, boshqa tomondan, bu inson mehnati natijasidir, ya'ni. qiymatga ega. Foydalanish qiymati va qiymatining birligi qarama-qarshi - bu tovarning ichki qarama-qarshiligi. Bu shundan iboratki, foydalanish qiymatlari sifatida barcha tovarlar heterojen va taqqoslanmaydi, qadriyatlar sifatida, aksincha, ular bir hil va o'lchovlidir.
Bitta tovarni bir kishi qiymat va foydalanish qiymati sifatida ishlata olmaydi. Ishlab chiqaruvchi uchun tovar bu sotish uchun ishlab chiqargan narsadir, avvalo, qiymat - boshqa tovarga, boshqa foydalanish qiymatiga almashtirish vositasi. Xaridor biror narsani qiymatga ega bo'lgani uchun emas, balki foydalanish qiymatiga ega bo'lganligi sababli o'z ehtiyojlarini qondirishga qodir bo'lganligi sababli sotib oladi. Binobarin, tovar qiymatida foydalanish qiymatisiz va aksincha, mavjud bo'lmasligi mumkin bo'lsa-da, ma'lum bir shaxs bilan birga bo'lganida, tovar ushbu xususiyatlardan birini yo'qotganga o'xshaydi, ammo u inkor etiladi. Bu qarama-qarshiliklarning birligi sifatida mahsulotning ichki qarama-qarshiligi.
Tovarning ikkilamchi xususiyati tovarni yaratadigan mehnatning ikkilik xususiyatiga bog'liq. Bu mehnat qiymati nazariyasining eng muhim savollaridan biridir. Har bir tovar ishlab chiqaruvchining mehnati aniq shaklda namoyon bo'ladi: bu nafaqat mehnat, balki tokar, temirchi, poyabzal va hokazolarning mehnati. Ishning o'ziga xos turlari uch jihatdan farq qiladi:
1) mehnat ob'ektlari (ya'ni qayta ishlanadigan materiallar);
2) mehnat qurollari (ularning yordamida mehnat predmetlari qayta ishlanadi);
3) ishlov berish usullariga ko'ra (ya'ni texnologiya) mehnat vositalariga mehnat predmetiga ta'sir qilish usullari.
Beton mehnat natijasida ba'zi narsalar olinadi: poyabzal ishlab chiqaruvchisi poyabzal, tikuvchi - kiyim, temirchi - soxta metall buyumlar va hk. aniq ish ma'lum bir foydalanish qiymatini yaratadi.
Beton mehnat jarayonida har bir ishlab chiqaruvchi o'z kuchini, jismoniy va aqliy energiyasini sarf qiladi. Inson energiyasining bu sarflanishi mavhum mehnatdir. Abstrakt mehnat tovarlarni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqaruvchining jismoniy energiyasining xarajatlarini tavsiflaydi, ushbu mahsulotning qiymatini yaratadi. Shuning uchun, qiymat tovarda mujassamlangan mavhum mehnat deb ta'riflanishi mumkin... Abstrakt mehnat bu tarixiy kategoriya bo'lib, u tovar ishlab chiqarishi bilan birga paydo bo'lgan. Albatta, mahsulotni yaratishda inson energiyasining harajatlari doimo mavjud bo'lib kelgan, ammo ularning xarajatlari o'lchovi sifatida mavhum mehnat, faoliyat natijalari almashinishida har xil o'ziga xos mehnat xarajatlarini taqqoslash zaruriyati paydo bo'lganda ajralib turdi.
Mehnatning ikkilikliligi u nafaqat konkret va mavhum ekanligi, balki xususiy va jamoat ekanligi bilan ham ifodalanadi. Tovar ishlab chiqarishda ishlab chiqaruvchining o'ziga xos mehnati quyidagicha ko'rinadi xususiy mehnat, chunki u ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan narsani ishlab chiqaradigan va bozorda unga foyda keltiradigan narsa ishlab chiqaruvchining manfaatlaridan kelib chiqib sarflanadi. Ammo, shu bilan birga, bu ish va jamoatchunki mahsulot bozor uchun, boshqa odamlarning ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarilgan. Ammo mehnatning bu tomoni yashirin, u faqat bozorda o'zini namoyon qiladi: agar mahsulot sotib olinadigan bo'lsa, demak, jamiyat unga haqiqatan ham muhtoj. Bu, go'yo, sarflangan kuchlar va energiyaning ijtimoiy mohiyatini tasdiqlaydi.
Agar tovar sotib olinmasa, uni ishlab chiqarish uchun mehnat xarajatlari kerak emas edi, bu mehnat ijtimoiy emas. Binobarin, tovar qiymati nafaqat moddiylashtirilgan abstrakt mehnat, balki ijtimoiy mehnat hamdir. Qanday qiymat va foydalanish qiymati o'rtasida bo'lgani kabi, xususiy va ijtimoiy mehnat o'rtasida aniq va mavhum mehnat o'rtasida ziddiyat mavjud. Jamiyat yuzasida mehnat aniq ifodalangan xususiy xususiyatga ega, garchi shu bilan birga u ijtimoiy mehnat bo'lsa ham, ya'ni. o'zlari uchun emas, balki jamiyat uchun mehnat.
Tovar qiymati ishchi kuchi bilan belgilanadi. Mehnat, o'z navbatida, vaqt bilan o'lchanishi mumkin. Ammo mahsulot ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan ishchi kuchi yoki ish vaqti har xil sharoitda turli ishlab chiqaruvchilar uchun har xil bo'lishi mumkin: ish joyining texnik jihozlari, malakasi, ishchilar tajribasi va boshqalar. shuning uchun ish vaqtialohida ishlab chiqaruvchidan mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan individual ish vaqti, va shunga mos ravishda tovarlarning individual qiymatini belgilaydi. Bozorda tovarlar shaxsiy xarajatlar evaziga emas, balki ijtimoiy zarur bo'lgan narsalarga almashtiriladi, ya'ni. ijtimoiy xarajatlar bo'yicha. Ostida ijtimoiy zarur vaqt ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va o'rtacha mahorat va mehnat intensivligi bilan berilgan tovarni ishlab chiqarish vaqtini anglatadi.
«Bozor munosabatlariga o‘tishning amalga oshirib borish demokratik o‘zgarishlar uchun mustahkam iqtisodiy zamin hozirlaydi, respublikani taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga olib chiqadi, uning halqaro miqyosdagi obro‘sini mustahkamlayd”. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tishni hisobga olgan holda, savdo korxonalari faoliyatining kelgusi davrlardagi vazifalari, ilmiy nazariyalardan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Erkin iqtisodiyot tizimida savdoni boshqarish, savdo korxonalarini iqtisodiy ko‘rsatkichlarini, ya’ni tovar aylanishini rejalashtirishga ta’sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni aniqlash talab etiladi. Iste’mol bozorida savdo tashkilotlarining tijorat faoliyati savdo-sotiq jarayoniga asoslanadi. Tovar va xizmatlar savdosi iqtisodiy iuqtai nazardan tashkilotning, tovar aylanmasini ifodalaydi. Savdo faoliyatida, xususan chakana savdoda tashkilot va muassasalarning tovar aylanmasi deganda iste’molchilarga yetkazib bergan, ya’ni sotilgan iste’mol tovarlarining pul shaklida ifodalangan hajmi tushuniladi. Savdo faoliyatida tovar aylanishining mohiyati aholi daromadlarini ists’mol tovarlariga ayirboshlashga asoslangan iqtisodiy munosobatlarda namoyon bo‘ladi.
Mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy siyosatida mulkchilikning barcha turdagi savdo tashkilotlari va faoliyatning barcha tashkiliy-huquqiy shakllarining tovar aylanmasi muhim ahamiyatga ega. Boshqacha qilib aytganda, tovar aylanmasi aholining iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabi darajasi va ko‘lamini harakterlaydi, shuningdek u ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi va ishlab chiqarish tashkilotlarida kapital aylanishini jadallashishiga ko‘mak beradi. Bundan tashqari ushbu jarayon ma’lum bir ma’noda tashqi iqtisodiy faoliyat ko‘lami, pul mablag‘lari aylanishi, budjet tushumlari va shu kabi boshqa bir qator maqroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni aniqlashda ham ishlatiladi. Aniq biror bir savdo tashkiloti faoliyatida ham tovar aylanmasi muhim iqtisodiy omil va ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib hisoblanib, uning hajm yoki miqdoriy o‘sishi tashkilotning iste’mol bozoriga kirib borishining qo‘lami, bozordagi raqobatbardoshliligini strategik istiqboldagi umumiy imkoniyatlari va tashkilotning iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini aniqlab beradi.
Savdo faoliyati tovar aylanmasining o‘sishi ishlab chiqarishning to‘xtovsiz va tez sur’atlarda amalga oshishiga, aholining pul daromadlarining ko‘payishiga ko‘p jihatdan bog‘likdir. Aholi daromadlariiipg o‘sishi iste’mol fondlari hissasiga to‘g‘ri keladigan imtiyoz va to‘lovlar oshishiga, tovar aylanishining yanada yuksalishiga mustahkam asos bo‘ladi. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari sanoat va qishloq xo‘jaligining mahsulot ishlab chiqarib, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni qondirish darajasining yuksalib borishi, ya’ni tovar aylanishining rivojlantirilib borilishi shahar va qishloq, sanoat korxonalari va qishloq xo‘jaligi korxonalari orasidagi iqtisodiy munosabatlarni o‘rnatish va aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo tashkilotlarida tovar aylanishining ahamiyati shundan iboratki, chakana savdo bosqichida tovarlar muomalasi tugallanib, ulardagi shaxsiy-insoniy va moddiy-ashyoviy mehnat sarflari, harajatlar va iste’mol qiymati realizatsiya qilinadi. Buning natijasi o‘laroq jamiyatning pul ko‘rinishidagi ishlab chiqarish va ayirboshlash harajatlari qoplanib, ishlab chiqarish korxonalarida o‘z faoliyatini yangilash imkoni tug‘iladi va takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga qulay sharoit yaratiladi. Bundan tashqari bozor iqtisodiyoti tovar aylanishi iste’mol buyumlariga bo‘lgan ehtiyojlarning qondirilishi, uning o‘sishi esa shaxsiy iste’mol uchun kelib tushadigan tovarlar massasining ko‘payishidan dalolat beradi. YA’ni tovar aylanishi ishlab chiqarilishi ko‘payib borayotgan barcha tovarlar massasining realizatsiyasi orqali aholi iste’moliga ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinib turibdi-ki, tovar aylanmasi hajmi halq iste’moli darajasiiing ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish bilan har tomonlama uzviy bog‘liklik va mustahkam mutanosib aloqadorlikda bo‘ladi. Uni o‘stirish esa halq turmush darajasi, moddiy va madaniy farovonligining yuksalishini tavsiflaydi.
Tovar aylanishi savdo tashkilotlari rivojini ifodalovchi belgilar tizimida faqatgina bir yoklama rol o‘ynamaydi, aksincha u savdo tashkilotlari faoliyat hajmi va darajasini belgilab beruvchi asosiy ko‘rsatkich bo‘lish bilan birga resurslar potensiali, ya’ni mehnat, xom-ashyo va moliyaviy zahiralar sarfi, tarkibi, shuningdek muomala harajatlari yig‘indisi va tarkibini aniqlovchi ko‘rsatkich sifatida ham e’tiborga molikdir. Ayni vaqtda tovar aylanmalari uchun, bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo tashkilotlarining tovar aylanmasi, ushbu savdo faoliyatidan keluvchi foydaga nisbatan elastik, ya’ni egiluvchan munosabatda bo‘ladi.
Savdo tashkilotlarida tovar aylanishi bir nechta ko‘rinish va shakllarda amalga oshishi mumkin. Shu o‘rinda, savdo tashkiloti tovar aylanmalarining umumiy tarkibida, ularning birnecha turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Tovarlarni sotilish hajmi va strukturasini rejalashtirish tovar aylanishini iqtisodiy boshqarish tizimidagi eng muhim bosqich bo‘lib hisoblanadi. Bu hol ushbu ko‘rsatkichlarning korxonani iqtisodiy va moliyaviy rivojlantirish tizimidagi yuqori ahamiyati bilan izohlanadi. Savdo korxonalarida tovarlarni sotish hajmi va strukturasini rejalashtirish jarayoni alohida bosqichlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu bosqichlarning eng asosiylari quyidagilar (12-chizma).
1. Korxonada tovar aylanishini rivojlantirilishining ustuvor maqsadlarini belgilab olish. Tovar aylanish hajmi va tarkibiy tuzilishini rejalashtirishda berilgan savdo korxonasida aylanishini rivojlanishi usul belgalanadigan maqsadlardan kelib chiqish mumkin. Bunday maqsadlar ichida quyidagi kabilari asosiy hisoblaiadi.

1.1-chizma. Savdo tashkilotlarida tovar aylanishi hajmi va tarkibini rejalashtirishning alohida bosqichlari ketma-ketligi.
a) Tovar aylanishining iste’mol bozorining berilgan segmenti va uning konyunktura o‘zgarishlari imkoniyatlarini maksimal ravishda hisobga olgan holda ma’lum ko‘rsatkichlarga erishishi. Bunday maqsadli yondashish iste’mol bozorining iste’molchilar talabi to‘liq qondi-rilmagan segmentlari uchun harakterli bo‘lib, odatda bunday segmentlarda faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar rejali davrda o‘z faoliyatining na assortimentli, na regional diversifikatsiyasini hisobga olgan bo‘ladi. Tovar aylanishi yuksalishining tabiiy cheklanishlari bu holda iste’mol bozoridagi berilgan segmentda xaridorlar talabi va raqobat muhiti bo‘lib hisoblanadi.
b) Tashkilotning mavjud resurs potensialini maksimal darajada samarali ishlatilishini ta’miilaydigan tovar aylanishi ko‘rsatkichlariga erishish. Bunday maqsadda yondashish oldin o‘z faoliyati uchun istiqbolsiz segmentlarni tanlagan va ulardagi konyunkturaning salbiy o‘zgarishlari sababli tovar sotilish hajmi, bundan esa savdo maydonlari, personal va boshqa resurslardan foydalanish samaradorligi birdaniga pasaygan korxonalar uchun harakterlidir. Bunday tashkilotlar tovar aylanmasini yuksaltirilishini ta’min etish rejali davrda ular faoliyatini assortimentli diversifikatsiyalash sharoitidagina mumkindir (tijorat faoliyatini hududiy diversifikatsiyalash cheklangan, chunki ularning (tashkilotlarning ) bir qism resurslari - savdo nuqtalari, personal va shu kabilar berilgan hududga «bog‘lanib qolgan») Tovar aylanishini, bu holda cheklovchi omil bo‘lib mavjud resurs potensialining hajmi tushuniladi.
v) Kelishilgan yoki kutilayotgan, tashkilot rivojining (rejali davrda) strategik maqsadlarini asoslaydigan foydaning hajmini, ya’pi summasini shakllanishi ta’minlaydigan tovar aylanishi ko‘rsatkichlariga erishish. Bunday maqsadning qo‘yilishi savdo korxonalari hayotiy siklining boshlang‘ich yoki oraliq bosqichlaridagi holati uchui harakterlidir. Bunday maqsadni amalga oshirilishi tovar aylanishini rejalashtirish davrida (jarayonida) na assortimentli, na hududiy diversifikatsiya bilan cheklangan bo‘ladi.

4.Bozor iqtisodiyotida iste’mol qiymati
Tovar aylanishini rivojlantirilishining yuqorida aytib o‘tilgan maqsadlari o‘zaro nozik aloqada bo‘lishiga va ularning kompleks majmuisiz amalga oshirilishi qiyin bo‘lishiga qaramay, ular orasida biror ustuvor maqsadni tanlash (aynan shu savdo korxonasiga mos keladiganini) rejali ko‘rsatkichlarni hisoblash uslublariga va bu ko‘rsatkichlarning miqdoriy qiymatlariga hal qiluvchi, asosiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bunday tahlilni o‘tkazish vazifasi va uning ko‘lami darajasi rejalashtirilgan davrda savdo korxonasining tovar aylanishi yuksalishi uchun belgilangan ustuvor maqsadga muvofiq kelishi lozim. Shunga bog‘liq tarzda tahlil jarayonida reja oldi davrdagi tovar aylanishi yuksalishini tavsiflovchi umumiy ko‘rsatkichlar va shu yuksalishning u yoki bu belgilangan ustuvor maqsadi (rejalashtirilgan davr uchun) bilan bevosita bog‘lik bo‘lgan xususiy ko‘rsatkichlar ko‘rib chiqiladi.
Tovar aylanishining alohida ko‘rsatkichlari dinamikasini o‘rganishda, reja oldi davrda, narxlarning qiyosiy darajalari mavjud bo‘lishi kerak. Nashr etilayotgan birinchi tahlil qilinadigan davrga nisbatan olingan inflyatsiya indekslari ham aynan shu maqsadlarda qo‘llaniladi.
Tovarlarning umuman sotilishining keyingi ko‘rsatkichlari quyidagi formula orqali taqqoslama holga keltiriladi:
Бу ерда:
St - qiyosiy narxlarda tovar aylanishi hajmi;
Sf - haqiqiy narxlarda tovar aylanishi hajmi;
1i - birinchi tahlil davriga nisbatan inflyatsiya indeksi.
Tahlilning umumiy ko‘rsatkichlari tizimida tovarlar sotilishining o‘sishi (reja oldi davrda)da quyidagilar katta ahamiyatga ega:
a) tovarlar aylanishi dinamikasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. Ushbu dinamika ko‘rib chiqilayotgan ko‘rsatkichlarning o‘zgarish templari bilan ifodalanib, o‘rta geometrik qiymat formulasi bo‘yicha hisoblanadi:
Bu yerda:
Tu - qaralayotgan vaqt oralig‘ida (yil yoki kvartal) tovarlar aylanishining o‘rtacha o‘zgarish darajasi (%);
Sp - qarab chiqilayotgan vaqt oralig‘ining oxirgi davrida (oxirgi kvartal yoki oylar) qiyosiy narxlardagi tovar aylanishi hajmi (so‘mda);
S^ - qaralayotgan vaqt oralig‘ining boshlang‘ich davrida (birinchi oy, kvartal)gi tovar aylanishi;
p - qaralayotgan vaqt oralig‘idagi davrlar soni.
b) tovarlar aylanishining bir tekisligini ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar. Bu ko‘rsatkichlar tarkibida o‘rtacha kvadratik chetlanish va variatsiya koeffitsiyenti (notekisligi) ham ko‘rib chiqilib, ular quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi.

Bu yerda:
S - o‘rtacha kvadratik chetlanish (tovarlar tebranuvchanligi diapazonini aniqlaydi);
Ri - qaralayotgan vaqt oralig‘ining har bir aniq davridagi tovarlar aylanish hajmi;
R - ko‘rilayotgan vaqt oralig‘idagi bir davrda tovarlar aylanishining o‘rtacha hajmi;
p - ko‘rilayotgan vaqt oralig‘idagi davrlar soni;
V - variatsiya koeffitsiyenti (alohida davrlarda tovarlar aylanishining notekisligini ifodalaydi), %da ifodalanadi.
v) tovarlar aylanish tarkibini ifodalovchi ko‘rsatkichlar -tarkibiy tahlil jarayonida alohida realizatsiya formalari yoki alohida tovar guruhlarining tovar aylanishining umumiy hajmidagi ulushi hisoblanadi.
g) alohida omillarning tovar aylanishi hajmi o‘zgarishlariga ta’sirini ifodalovchi ko‘rsatkichlar — bunday tahlil alohida ko‘rsatkichlarning o‘zgarish indekslarini oldindan hisoblash asosidagi zanjirli almashtirishlar usuli bilan olib boriladi. Masalan, mshiat resurslari bilan bog‘liq bo‘lgan omillarning realizatsiya hajminiig o‘zgarishiga ta’sirini quyidagacha ifodalash mumkin:

Iр = Iпр ^Х Iму,
Bu yerda:
Tr - tovarlar aylanishi hajmining o‘zgarish indeksi;
1pr - personalning o‘rtacha ro‘yxati miqdorining o‘zgarish indeksi (personal sonining);
1mu - personal mehnat unumdorligining o‘zgarishi (bir ishchiga to‘g‘ri keladigan tovar aylanishining o‘zgarishi).
Xususiy analitik ko‘rsatkichlar tizimi tovar aylanishi yuksalishining tanlab olingan ustuvor maqsadlari majmuasidan kelib chiqib mustaqil ravishda shakllanadi. Bu tizim rejalashtirish ko‘rsatkichlariga mos keluvchi hisoblarning boshlang‘ich bazasini to‘ldirishga mo‘ljallangai.
O‘tkazilgan tahlil natijalari rejalashtirilgan davrdagi tovar aylanish darajasini o‘sishining zahiralarini aniqlashga asos bo‘lib hizmat qiladi.

XULOSA
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko‘tarishda, qolaversa xalqning farovon hayoti uchun bevosita o‘z ta‘sirini ma‘lum bir ma‘noda o‘tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o‘rni bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog‘lom raqobat muhitida o‘z mavqega ega bo‘lishda, davr talabiga monand ilmiy tixnik va ma‘naviy yangiliklarning o‘z vaqtida amaliyotda tadbiq qila oladigan kadrlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir. O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda bilimdon va ishbilarmon xodimlarni shakllantirishga erishish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga egadir. Bu borada hukumatimiz tomonidan bir qator me‘yoriy qonun hujjatlari qabul qilingan. Shulardan, ,,Mehnat kodeksi’‘, ,,Ta‘lim to‘g‘risida’‘gi, ,,Aholini ish bilan ta‘minlash to‘g‘risida’‘gi qonunlari, ,,Istiqbolli yosh pedagog va ilmiy kadr malakasini oshirish va tajriba almashuv tizimini takomillashtirish to‘g‘risida’‘gi Prezident Farmoni kabilarni misol qilib keltirish mumkin.
Zamonaviy korxonalar faoliyatini samarali ta‘minlashda mehnat qurollari va predmetlaridan inson resurslari – kadrlar muhim ahamiyatga ega. Aynan kadrlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni boshqarib, joriy va istiqboldagi rejalashtirishni amalga oshiradi hamda samarali boshqaruv jarayonini ta‘minlaydi. Kadrlarning kasbiy malakasi qanchalik yuqori bo‘lsa, korxona va tashkilotning, iqtisodiy, moliyaviy va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari shunchalik yaxshi bo‘ladi. Respublikamizdagi iqtisodiy va siyosiy tizimlarda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar har bir shaxs uchun, turmushi barqarorligi uchun katta imkoniyatlar tug‘dirish bilan bir qatorda jiddiy xavf–xatar ham tug‘diradi, amalda har bir kishining hayotiga ma‘lum darajada noaniqlik kiritadi. Bunday vaziyatda kadrlarni boshqarish alohida ahamiyatga ega, chunki u shaxsning tashqi sharoitga moslashish, tashkilotdagi samarali boshqarish tizimining tuzilishida shaxsiy omilni hisobga olish masalalarining butun majmuini amalga oshirish imkonini beradi. Shuning uchun ham ma‘naviyat va qadriyatlarning ustuvorligiga butunlay yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish zarur bo‘ladi. O‘zbekistondagi va chet ellardagi tashkilotlar tajribasini umumlashtirish kadrlarni boshqarish tizimining asosiy maqsadini, ya‘ni xodimlar bilan ta‘minlash, ularning samarali ishlashi, kasbiy va ijtimoiy jihatdan rivojlantirishni shakllantirishga imkon beradi. Shunga ko‘ra korxona va tashkilotlarda samarali boshqarish tizimi shakllantiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2007.
2. Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv qo'llanma. T.: TDIU, 2007.
3. Shodmonov Sh., G'afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. - T.: TDIU, 2009.
4. Shodmonov Sh, Minovarova G va Xalilov M. ''Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha o'quv uslubiy majmuasi.
5. Shodmonov Sh va Minovarova G.”Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha o'quv uslubiy ta'lim texnologiyasi. “Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2007 , 323 b.
6. Shodmonov Sh., Alimov R., Jo'raev T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: Moliya. 2002.
7. Shodmonov Sh.Sh., G'afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - T., «Media» nashriyoti, 2013. - 794 b.
8. O'lmasov A., Vahobov A.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - T.: «Sharq» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. - 480 b.
9. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch.T.:Ma'naviyat, 2008,176-b
10. O'zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi. T.: O'zbekiston, 2007
11. O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. - T.: “Adolat”, 2001.
12. O'zbekiston Respublikasi qonuni. Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to'g'risida. 1999 yil 14 aprel. - T.: “Adolat”, 1999.
13. O'zbekiston Respublikasi qonuni. Bank va bank faoliyati to'g'risida. 1996 yil 5 aprel. - T.: “Adolat", 1999.
14. Razzoqov A., Toshmatov Sh., O'rmonov N. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi. Darslik (lotinyozuvida).-T.“Iqtisod-moliya”,2007.-320b. 15. O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasi. O'zbekiston Respublikasining 2004 yil statistik axborotnomasi, T., 2005.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
5. www.buxdu.uz