Mavzu : Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari Reja

Fond birjasining asosiy vazifalari:

  



 

qimmatli  qog‘ozlarning  bir  maromda  muomalada  bo‘lishining  zarur 

sharoitini ta’minlash;  



 

qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan talab va takliflar o‘rtasidagi muvozanatni aks 

ettiruvchi narxlarni, ya’ni bozor bahosini belgilash;  



 

qimmatli  qog‘ozlar  va  qimmatli  qog‘ozlar  bozori  qatnashchilarini  kasb 

mahoratini yuqori darajada saqlab borish;  



 

muntazam  ravishda  narx  aniqlanishiga,  indeksatsiya  o‘zgarishiga,  savdo-

sotiq  vaqti,  qimmatli  qog‘ozlar,  shartnomalarning  miqdoriga  va  boshqa 

ko‘rsatkichlarga doir axborotlarni, birjaning holatini va uning rivojlanishiga 

doir taxminiy shartlarni e’lon qilish.  

Hozirgi  vaqtda,  rasmiy  statistik  ma’lumotlarga  ko‘ra,  duyoda  150  dan  ortiq 

fond  birjasi  bo‘lib,  ulardan  o‘n  ikkitasi  eng  yirik  birja  sifatida  xalqaro  qimmatli 

qog‘ozlar  bozorining  asosini  tashkil  etadi.

1

  Bularga  Nyu-York,  London,  Tokio, 

Frankfurt,  Tayvan,  Seul,  Syurix,  Parij,  CHikago,  Kuala-Lumpur,  Gonkong, 

Istambul fond birjalaridir. 

Xalqaro  fond  birjalarining  infrato‘zilmasida  yuzaga  kelgan  muhim 

o‘zgarishlardan  biri  birjalar  o‘rtasida  mijoz  uchun  raqobat  kurashining 

kuchayganligi  hisoblanadi.  Uning  isboti  sifatida  bozorning  professional 

ishtirokchilari sonining tobora oshib borayotganligini ko‘rsatish mumkin.  

XX asrning 80-yillarida Angliya SEAQ International yuzaga keladi. 

---

7 

 

Bu nafaqat ingliz korxonalarining aksiyalarini, balki ular bilan birga, boshqa 

evropalik  emitentlar  hamda  amerikalik  va  yaponiyalik  emitentlar  tomonidan 

chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni oldi-sotdi qilish maqsadida tashkil etilgan dilerlik 

bozori 

hisoblanadi. 

Undan 

keiyn 

Bryusselda 

yuqori 

texnologiyali 

kompaniyalarning  aksiyalarini  oldi-sotdi  qilish  amalga  oiriladigan  Evropa  savdo 

tizimi-ESDAQ yuzaga keladi.  

XX  asrning  90-yillarida  muqobil  savdo  tizimlari-  |INSTINET  va 

TRADEPOINT  yuzaga  keladi.  Bularning  birinchisi  litseziyali  broker-diler  bo‘lsa, 

ikkinchisi Angliyadagi litsenziyali investitsiya birjasi hisoblanadi. 

90-yillarning ikkinchi yarimida elektron kommunikatsiya tarmog‘i-Elektronic 

communiction  networks  yuzaga  keladi.  Ushbu  tizim  AQSHning  an’anaviy  birja 

xizmatlaridan  qoniqmasdan,  investitsiya  kompaniyalarining  tashshabusi  va 

ishtiroki bilan yuzaga keladi.  

Xalqaro  qimmatli  qog‘ozlar  bozorining  yuqorida  qayd  etilgan  professional 

ishtirokchilari  va  ularga  xizmat  ko‘rsatuvchi  kommunikatsiya  tizimlarining 

rivojlanishi,  provard  natijada,  ular  o‘rtasidagi  raqobat  muhitini  keskinlashuviga 

olib  keladi.  Buning  natijasida  ko‘satilayotgan  xizmatlar  uchun  olinadigan 

to‘lovlarning kamayishi yuz beradi. Ular mijozlarga an’anaviy birjalar yopilgandan 

keyin  ham  savdo  qilish  imkoniyatini  yaratadi,  investitsiyalar  uchun  turli  xildagi 

instrumentlar foydalanishni taklif qiladi va kotirovkalarni sir tutilishi kafolatlaydi. 

2000  yilning  boshiga  kelib  §arbiy  Evropadagi  barcha  yirik  fond  birjalari  to‘liq 

elektron  birjalarga  aylanadi.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  savdo  ishtirokchilari  sonini 

keskin oshirish, savdo chiqimlarini kamaytirish imkonini beradi.  

Bir  qator  mamlaktlarda  fond  birjalari  o‘zlarining  raqobat  pozitsiyalarini 

mustahkamlamoqda. 

Bu 

holat 

moliyaviy 

bozorlarning 

xizmatlaridan 

foydalanuvchilar 

uchun 

bir 

necha 

xizmat 

turlarini 

bir 

joyda 

markazlashtirayotganligida  yaqqol  namoyon  bo‘lmoqda.  Parij,  Amsterdam, 

Frankfurt,  Xelsinki,  Bryussel  birjalari  birlamchi  va  ikkilamchi  bozorlarni,  hosila 

institumentlari bozorlarini, kliring va hisob-kitoblarni birlashtiradi. 

---

8 

 

Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining infrato‘zilmasidagi ikkinchi jiddiy 

o‘zgarishlar  birja  ittifoqlarini  to‘zish  jarayonlarining  boshlanganligi  va  tobora 

chuqurlashib borayotganligi hisoblanadi.  

Birja  ittifoqlarini  to‘zish  yo‘lidagi  dastlabki  qadam  1997  yilda  Benilyuks 

birjasining  to‘zish  orqali  qo‘yildi.  Ushbu  birjani  to‘zish  to‘g‘risidagi 

shartnomaning  imzolanishi  bir  vaqtning  o‘zida  uchta  birjaga  kross-a’zolik 

huquqini  ta’minladi.  Hamkorlik  hosila  instrumentlari  bozorlariga  (forvard, 

fyuchers, opsion bozorlari), kliring va hisob-kitoblar jarayoniga ham tarqaldi. 

Ayni  vaqtda,  AQSHning  birjadan  tashqari  savdo  tizimi 

NASDAQ

  global 

ahamiyatiga ega bo‘lgan xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozoriga aylanib bormoqda. 

U  amerika  bozorida  muvaffaqiyatli  tarzda  faoliyat  yuritish  bilan  birga,  jahonning 

10 ta yirik fond birjasidan biri sifatida e’tirof etiloqda.