Ижодий тафаккур мураккаб билиш фаолиятидан бири булиб тадрижий равишда, изчил узаро богланган жараёнлардан ташкил топади: даставвал саволлар тугилади, вазифа аникланади, масалани ечиш ёки саволларга жавоб кидириш жараёни вужудга келади.
Хуш, ижодий фикр юритиш жараёни кандай амалга оширилади?
Биринчидан, фикр юритиш фаолиятида энг аввал хал килиниши зарур булган масала инсон томонидан аниклаб олиниши керак. Агарда инсон олдида хеч кандай масала ёки муаммо вужудга келтирилмаган булса, у холда у бирон- бир нарса тутрисида фикр хам юритмайди, демакки, унинг каршисида хеч кандай муаммо мавжуд эмас. Мабодо одам хал килиши шарт булган масала юзасидан канчалик аник ва туларок маълумотга эга булса, уни окилона ечиш йул-воситаларини шунчалик енгиллик билан топади. Бунинг учун муаммо ни ечувчилар куйилган масала мазмунини аввало тушуниб олишлари, унинг шартини текшириб чикишлари, нима маълум ва номаълум эканлигини аниклашлари мутлако зарур. Факат ана шундагина улар сира шошиб колмайдилар ва хеч иккиланмасдан масала шартини уйлаб топадилар, тугри ечимга эришадилар.
Иккинчидан, муаммо ёки масалани хал килиш учун зарур булган барча билимлар (коидалар, фактлар, конуниятлар, хоссалар, хусусиятлар, мухим белгилар, муносабатлар, богланишлар ва бошк.)ни татбик килиш учун интиладилар. Бунинг учун эса шахсий тажрибасида учраган тажриба, холат ва усуллардан унумли фойдаланиб, кучиш жараёнини амалга оширадилар.
Учинчидан, масалага - муаммога тааллукли гипотеза олга сурилади, боскичлар тахмин килинади, ечиш тугрисида фаразлар ишлаб чикилади, турли вариантлар хамда вариациялар хакида мулохаза юритилади, узаро хаёлан солиштириб, энг самарали аломатлар ажратилади ва х,.к.
Туртинчидан, муаммо олдига куйилган гипотезани текшириш зарурияти тугилади. Уни текшириш учун аналогик холатлар узаро таккосланади. Бу уринда ижодий хаёл материалларидан атрофлича фойдаланилади. Унинг хакконий эканлигига ишонч хосил килиш учун тафаккур харакатлари иерархияси татбик килиб курилади. Гипотеза мантикий усуллар ёрдамида фикран анализ ва синтез килинади, унинг адекватлигига доир оператив равишда хукм ва хулосалар чикарилади.
Бешинчидан, муаммони назарий жихатдан хал килиш учун илгари сурилган гипотеза адекват эмаслиги, нотугри эканлиги аникланса, у фикр юритиш объектидан сикиб чикарилади ва янги фаразлар, уйлар, тахминлар кабул килинади ёки уйлаб топилади. Янги амалий гипотеза фикран бир неча марта текширилади, ундан сунг амалиётга жорий килиш учун синашга тавсия килинади. Айтиб утилган мулохазаларнинг аксарияти конструктив техника масалаларини хал килишда, кашфиётларни яратишда, ихтирочиларнинг таклифларида, рационализаторликда, технология курилмаларини жорий килишда турли-туман моделлар, вариантлар, препаратлар, технологик карталар ва бошкалар фикран анализ килинади, сунгра улардан энг маъкули, энг максадга мувофик танланади ва унинг устида тухталади.
Олтинчидан, муаммо ва масалани хал килиш, ечиш, олинган натижаларни тугрилигига каноат хосил килиш учун ечувчи уни текшириш билан тафаккур
харакатларини якунлайди. Ана шу операциялардан сунг масала батамом хал килинди деб топилади ва у тутрида фикр юритиш тухтатилади.
Одатда инсон ижодий тафаккур килиш жараёнида маълум даражадаги кийинчиликларни енгади. Уларни келтириб чикарувчи объектив ва субъектив сабаблар хилма-хил булиб, турлича тарзда ифодаланиши мумкин.
Демак, ижодий тафаккур тури узининг самарадорлиги ва долзарблиги, универсаллиги билан бошка фикр юритиш жараёнларидан фарк килади, янги-янги муаммоларни уйлаб чикишда, масалани хал килишда. зарур жараён булиб, инсоннинг билиш фаолиятида етакчи роль уйнайди.
Психология фанида тафаккурни реалистик ва аутистик турларга ажратиб урганиш холати хукм суриб келмокда. Одатда реалистик тафаккур куршаб олган атроф-мухитни урганишга, акс эттиришга каратилган фикр юритиш булиб, у мантикий конун ва коидаларга бевосита буйсунади ва уларнинг ёрдами билан вокеликни акс эттиради. Мавжуд нарса ва ходисаларни акс эттириш мазкур тафаккур турининг объекти булиб хисобланади. Аутистик тафаккур инсоннинг хохиш ва истакларини амалга ошириш билан узвий ботлик равишда содир булади. Амалга оширилиши лозим булган тафаккур харакатлари факат уша шахснинг уз тилакларини руёбга чикаришга йуналтирилган фикр юритишдан иборат булса бу индивидуаллик ёки индивидуалистик тафаккурдир.
Масала ечимини кабул килишга. ва информацион тайёргарлик куришга каратилган фикр юритиш визуал тафаккур дейилади. Визуал тафаккур максадга мувофик харакатлар ёки англашилмаган операциялар, чунончи, образлар манипуляцияси ва трансформацияси ёрдами билан амалга оширилади ва «аклий айланиш»да намоён булади
Киска вакт бирлиги ичида янги, оригинал фикрлар яратиш ёки мухим илмий, амалий масалаларни хал килиш билан белгиланадиган тафаккур продуктив тафаккур дейилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |