Интуитив ва аналитик тафаккур. Тафаккур активлигига караб ихтиёрсиз (интуитив) ва ихтиёрий (аналитик) тафаккур турларига ажратилади. Интуиция деб, мантикий тафаккур ёрдамида куп вактлар давомида хал килинмаган аклий вазифаларнинг тусатдан, кутилмаганда хал килиниб колиши жараёни аталади. Шахснинг муайян сохадаги хаётий ёки илмий тажрибаларига асосланган интеллектуал сезгирлигидан иборат фаолиятдир. Купинча ихтиёрий тафаккур жараёни мулохаза, мухокама, исботлаш, гипотеза килиш каби шаклларда намоён булади.
Инсоният тараккиёти тарихидан шу нарсалар маълумки, йирик илмий кашфиётлар хам купинча худди шундай беихтиёр фикр килиб турган махалда тусатдан очилган. Жумладан, юнон олими Архимед солиштирма огирлик конунини зур бериб аклий мехнат килиш пайтида эмас, балки хеч кутилмаган жараёнда, ваннада чумилиб турган пайтида кашф этган. Улуг рус олими Д.И.Менделеевнинг хикоя килишича, у элементлар даврий тизими жадвалини тузиш вактида уч кеча-ю уч кундуз бетиним мехнат килган, аммо бу вазифани нихоясига етказа олмаган. Шундан сунг чарчаган олим иш столи устида уйкуга кетган ва тушида бу элементлар тартибли жойлаштирилган жадвални курган. Шунда Д.И.Менделеев уйкудан уйгониб, бир парча хогозга тушида аён булган жадвални кучириб куйган.
Купинча психолог ва физиологлар таъкидлашларича, муаммонинг бундай осон равишда ечилиши хеч кутилмаган юкоридаги каби беихтиёр хал килиниши шу кашфиётлар олам юзини кургунича булган давр ичида ойлаб, йиллаб килинган мехнатнинг якуни, яъни тугалланмай холган тафаккур жараёнининг нихоясига етишидир, деб бахоламокдалар.
Фикр юритилиши лозим булган нарса ва ходисаларни идрок ёки тасаввур килиш мумкин булса, бундай тафаккур конкрет тафаккур деб аталади. У уз навбатида яккол-предметли тафаккур ва яккол-образли тафаккур номи билан икки турга ажратилади. Агар фикр юритиш объекти бевосита идрок килинса, бундай тафаккур яккол-предметли тафаккур дейилади. Фикр юритилаётган нарса ва ходисалар факат тасаввур килинса, бундай тафаккур яккол-образли тафаккур деб аталади. Тафаккурнинг бир тури хотира ёки хаёл тасаввурига асосланган холда намоён булади.
Абстракт тафаккур нарсаларнинг мохиятини акс эттирувчи ва сузларда ифодаловчи тушунчаларга таяниб фикр юритишдир. Алгебра, тригонометрия, физика, чизма, геометрия, олий математика масалаларини ечиш вактида фикр юритиш, мулохаза билдириш абстракт тафаккурга хос мисоллардир.
Ходисаларни изохлашга, фараз килишга каратилган тафаккур назарий тафаккур деб аталади. Тушунчалар уртасидаги богланишларни, муносабатларни, ички богланишларни ёритиб бориш ва шу богланишларни назарий жихатдан фикр юритиш йули билан изохлаш каби жараёнларни назарий тафаккур ёрдамида амалга ошириш мумкин.
Назарий тафаккур жараёнларида «Нега?», «Нима учун?», «Нима сабабдан?», «Бунинг узи нима?», «Бу ходиса, холатлар ёки тушунчалар уртасида хандай ухшашлик ва тафовутлар мавжуд?» каби катор саволлар вужудга келади. Берилган саволларга атрофлича уйлаб, мантикан окилона тузилган жавоблар хам топилади. Жумладан, «Кит - сут эмизувчидир», «Характер - ижтимоий турмуш махсулидир» ва бошк.
Вохкликни узлаштириш воситаси билан реал нарса ва ходисаларни яратишга йуналтирилган фикр юритиш амалий тафаккур деб аталади. У куйилган амалий ва назарий вазифаларни янги усуллар билан хал килиш, онгимизда янги тасаввур, тушунча ва хукмлар хосил килиш, муайян янги нарсалар яратиш билан ботлик мураккаб тафаккур жараёнидир.
Психологияда бир-бири билан узвий равишда богланган мулохаза юритишдан иборат мантикий тафаккур жараёнини дискурсив тафаккур деб аташ кабул килинган.
Do'stlaringiz bilan baham: |