Mavzu : Qoraxoniylar davlati boshqaruvining ijtimoiy-siyosiy mohiyati Reja: I bob Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va uning boshqaruv tizimi

2.2 Qoraxoniylar davlatini ikkiga ajralishi va Qoraxitoylar hujum
Bug‘raxonning 992- yilgi birinchi hujumidayoq Buxoroni egallashi shundan dalolat beradi. Hasan Bug‘raxon kasallanganligi tufayli Buxoroni tark etdi va yurtiga qaytish chog‘ida yo‘lda halok bo‘ldi. Bundan foydalangan somoniylar vakili No‘h II ning o‘g‘li Nasr Somoniy Buxoro taxtiga qayta chiqib oldi. Biroq qoraxoniylar 996-yilda Buxoro tomon yangi harbiy yurish boshlaydilar. Bu yurishga Nasr Bug‘raxon boshchilik qiladi.999-yilga yilga kelib Buxoro to‘liq ishg‘ol qilinadi. Butun Movarounnahr qoraxoniylar tasarrufiga o‘tadi.1001-yilda, Sulton Mahmud Qoraxoniylar xoni Nasr bilan shartnoma tuzib, Amudaryoni ikki o‘rtadagi chegara qilib belgiladi.Somoniylar davlati o‘rnida ikki ulkan davlat tashkil topdi. Qoraxoniylar o‘rtasidagi sulolaviy kurashlar oqibatida XI asrning 40-
yillariga kelib xonlik ikkiga bo‘linib ketdi.
G‘arbiy xonlik markazi Buxoro bo‘lib, unga Movarounnahr va Farg‘onaning g‘arbiy hududlari kirgan.Sharqiy xonlik markazi Bolasog‘un bo‘lib, uning tarkibiga Talos, Isfijob,Shosh, Farg‘onaning sharqiy qismi, Yettisuv va Qashqar yerlari kirgan.Qoraxoniylarning yer, mol, dunyo va davlat talashib g‘aznaviylar,saljuqiylar va qoraxitoylar bilan olib borgan kurashlari oqibatida bu davlat kuchsizlanib qoldi. 1130-yilda Qoraxoniylar davlati saljuqiy Sulton Sanjarga butunlay qaram bo‘lib qoldi. 1211- yilda Xorazmshoh Aloviddin Muxammad qoraxoniylarga so‘nggi zarbani berdi va qoraxoniylar sulolasini butunlay tugatdi.Qoraxoniylar davri Markaziy Osiyo xalqlari hayotida muhim ijtimoiysiyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlarning ro‘y berganligi bilan tavsiflanadi. Bu davrda o‘lka somoniylar davridagidek markaziy asosda emas, balki ko‘proq mahalliy-hududiy tarzda boshqarilar edi. Xonlar xoni hisoblangan.
Tamg‘achxon asosan Qashqarda turib, viloyatlarni idora qilishni mahalliy zodagonlar ixtiyoriga to‘la topshirib qo‘ygan edi. Iloqxonlar o‘z hududlarini katta vakolatli hukmdorlari sifatida faoliyat ko‘rsatib, amalda mustaqil siyosat yuritishga intildilar. Jumladan, poytaxti Samarqand bo‘lgan Movarounnahr Iloqxoni Qoraxoniylar davlatida katta obro‘ va ta’sirga ega bo‘lgan. S
hu bois viloyat boshqaruvi ma’muriyatida somoniylar davridagidek vazirlar, sohibbaridlar, mustafiylar va boshqa mansabdorlar faoliyat ko‘rsatgan. Shaharlar esa shahar hokimi, rais va muhtasiblar tomonidan boshqarilgan. Tamg‘ochxonlar mis tanga pullar zarb qilganlar. Qoraxoniylar davrida ham musulmon ruhoniylari katta imtiyozga ega bo‘lganlar. Bunga javoban ular mahalliy aholini itoatda tutishda hukmron sulolaga xolis xizmat qilganlar. Katta-katta yer-mulklar ularning tasarrufiga vaqf mulklari sifatida berib qo‘yilgan. Qoraxoniylar davrida aholi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, ovchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan. Somoniylar davrida juda katta siyosiy kuchga ega bo‘lgan dehqonlar, yirik yer egalari qoraxoniylar davriga kelib o‘zlarining ilgarigi mavqyelarini yo‘qota bordilar.
Chunki qoraxoniylar bu yirik yer egalarining mulklarini tortib olib, asli kasbi-kori ko‘chmanchi chorvachilik bo‘lgan o‘z amaldorlari, lashkarboshilariga bo‘lib bera boshladilar. Qoraxoniylarda ikki poytaxt Qoshg‘ar va Bolasog‘un sanalib, ulug‘xon shu shaharlardan birida qarorgohda o‘tirgan. Ulug‘ hoqon yoki xon ulhoqon degan nomda yuritilgan. Arab manbalarida mazkur unvon sulton ulsalotin, fors tarix asarlarida shahanshohga muvofiq keladi. Aynan yuqoridagi oliy unvon qoraxoniylar davri kitoblarida tamg‘achxon deb ham yuritilgan. Qoraxoniylarga qarashli yerlar tamg‘achxon tomonidan uning o‘g‘illari, qarindoshlari o‘rtasida taqsimlangan edi. Shu bois yer-mulk masalasida ota-o‘g‘il, amaki, jiyanlar hamda aka-uka-yu, amakivachchalar o‘rtasida doimiy nizolar yuz berib, u siyosiy ahvolga salbiy ta’sir ko‘rsatib turgan.
Qoraxoniylar davlati boshlig‘i lavozimi hoqonning taxti merosiy sanalgan. Ma’muriy idoralar ikkiga: dargoh va devonga bo‘lingan. Hoqon harbiy qo‘shinlari cherik deyilgan, unga suboshi, yoki sipahsolor qo‘mondonlik qilgan. Qo‘shin o‘nlik, yuzlik, mingliklarga bo‘lingan. Qoraxoniylarda oddiy xalq budun deyilgan. Soliq to‘lovchi fuqaro raiyyat deb atalgan. Qabila boshliqlari bek deyilgan. Savdogarlar sart deb atalgan. Qoraxoniylar davlatida hunarmandchilik (kulolchilik, to‘quvchilik, shishasozlik, temirchilik, zargarlik), shuningdek ziroat va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi sohalar taraqqiy etgan.
Xulosa
Shunday qilib biz, ,,Qoraxoniylar davlati tarixi” mavzuidagi kurs ishimizda ajdodlarimiz yashagan bu jonajon makonda qadimgi davrlardayoq kichik-kichik kishilarning guruhlari yashagan xududlarda jamoaviy uyushmalardan yiriklari siyosiy birlashmalarga uyushib davlat asoslari tashkil qilib, o’zaro kurashlar zaminida qanday yo’sinda davlatga birlashganliklari va bu birlashmalar sinovlardan keyin tom ma’noda davlat shakllanishining evolyutsion jarayonlari hamda inqilobiy holatlarini ko’rdik.
Ma’lumki, ,,O’zbek davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam shu muqaddas zaminda ayni Xorazm vohasida qo’yilgan”. Buni ko’plab tarixiy tadqiqotlar isbotlaydi. Shuningdek dastlabki davlatchalar bo’lmish Baqtriya, Parfiya, Girkaniya, Marg’iyona va Farg’ona kabi viloyatlar ham har biri o’ziga xos va, o’zaro farqli tarzda davlat birlashmalariga uyushgan.Keyinchalik orta asrlarda esa bu hududlarda Safforiylar toxiriylar somoniylar qoraxoniylar gaznaviylar davlati kabi sulolaviy davlatlar vujudga keldi.
Ta’kidlash joizki, har bir davlatning o’ziga yarasha ijobiy va salbiy oqibatlarini ko’rsatish zarur. Mamlakatni birlashtirish, xududiy yaxlitlikni ta’minlash, savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish, madaniy aloqalarni o’stirish, xalqaro maydonda izchil va faol siyosat yuritishda davlatchilik shubhasiz, ijobiy ahamiyat kasb etadi.