Mavzu : Qimmatbaho qog ‘ozlar bozorining o ‘ziga xos xususyatlari

2.3. Jahon moliya bozorini rivojlanishi tendensiyalari va muamolari .
Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining segmentlari tadrijiy ravishda muayyan bosqichlarda shakllangan (pastdagi-jadvalga qarang). Mazkur bozor taraqqiyotining oxirgi bosqichida fond segmenti va xalqaro derivativlar bozorlari jadal rivojlangan. Zamonaviy xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendensiyalari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:⁸
1. Moliya bozori barcha sektorlarining jadal sur'atlarda rivojlanishi bilan birga kechayotgan baynalminallashuv va globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi;
2. Transmilliy kompaniyalar, banklar va global moliya muassasalari, shuningdek, alohida davlatlar va davlatlar guruhlari o‘rtasidagi xalqaro raqobatning kuchayishi;
3. Chegaralarni oshib o‘tadigan moliyaviy oqimlarning yuqori sur’atlarda harakatlanishi va moliya bozorining tuzilmaviy sektorlari o‘rtasidagi aloqadorlikning oshishi;
4. Axborot tizimlari va elektron aloqa vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi;
5. Bozorni bevosita tartibga solishning susaytirilishi;
6. Moliya bozori ishtirokchilari faoliyatining an'anaviy sohalari o‘zgarishi (universal banklar fond sektorida anderrayter, tashkillashtiruvchi va treyderlarga aylanmoqda; investitsiya banklari sindikatlashgan kreditlarni tashkillashtirmoqda, shuningdek, loyihalarni moliyalash bilan shug‘ullanmoqda; tijorat banklari, o‘z navbatida, investitsiya banklarining an’anaviy faoliyatlariga aralashmoqda va h.k.);
7. Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo‘shilishi yoki yirik ishtirokchilar tomonidan o‘z tarkibiga olinishi jarayonlari kuchaymoqda, bu esa, o‘z navbatida, moliya bozorining barcha sektorlarida operatsiyalarni amalga oshirish imkoniga ega bo‘lgan universal moliyaviy xoldinglarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda;
8. Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga sabab boluvchi derivativlar bilan bitimlar hajmi o‘sish tendensiyasiga ega;
9. AQSH dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu o‘z navbatida, xalqaro moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga, zamonaviy moliya bozorining inqirozdan keyingi rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin.
Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog‘liq quyidagi tendensiyalar jahon iqtisodiyoti amaliyotda kuzatilmoqda:
1. Jahondagi kapitalni eksporti va importida rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qilmoqda.
2. Xalqaro tadbirkorlik kapitali harakati tarkibida portfel investitsiyalar tomonga siljish tendensiyasi mavjud.
3. Xalqaro kreditlar va depozitlarning jahon investitsiyalari tarkibidagi ulushi jahon moliyaviy inqirozidan keyingi davrda kamayib bormoqda.
4. Jahon kapital eksportidagi Xitoyning ulushi o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan bir sharoitda, kapital importida AQSHning ulushi kamayish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Shunga qaramay jahon kapital importida AQSHning ulushi hali-hamon saqlanib qolmoqda.
5. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda chet el investitsiyalarini joylashtirishning asosiy sohasi bank-moliya sektori, xizmatlar sohasi (buning ichida axborot telekommunikatsiya sohasi eng yetakchidir), farmatsevtika, biotexnologiya, elektron sanoat, ilmiy va texnologik mashinalar ishlab chiqarish bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda avvalgidek to‘g‘ridan to‘g‘ri chet el investitsiyalar neft-gaz qazib chiqarishga, mashinasozlikning alohida sektorlariga, agrosanoat kompleksiga jalb etilmoqda;
6. Jahon chet el investitsiyalari bozorida asosiy subyekt sifatida TMKlarning roli oshmoqda;

Xalqaro fond bozori rivojlanishining asosiy tendensiyalari quyidagilarda o‘z aksini topmoqda:

1. Fond bozorining tobora kengayib va chuqurlashib borishi;
2. Xalqaro fond aktivlari bilan hosila moliyaviy vositalar savdosining o'sishi;
3. Jahonning yetakchi moliyaviy markazlarida bozorning konsentratsiyasi;
4. Bozorning yangi vositalarni yaratishi;
5. Bozorning kompyuterlashuvi;
6. Xalqaro fond bozorida rivojlanayotgan mamlakatlar qimmatli qog‘ozlarining ahamiyatini ortishi.
Bundan tashqari, global moliyaviy inqiroz sharoitida fond bozorlarida quyidagi tendensiyalar yuzaga keldi:
— xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va operatsiyalarning asosini tashkil etgan holda xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlari va xalqaro aksiyalar bozorining oxirgi o‘n yillikdagi hajmi olti barobardan ko‘proqqa oshgan, 2008-yil inqiroz davrida ularning o‘sishi sekinlashgan, xalqaro aksiyalar bozorining hajmi asosan rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga qisqargan bo'lsada, hozirda uiarning hajmi yana o'sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda
— xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlar va aksiyalar bozorida rivojlangan mamlakatlar, xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlar bozorida moliyaviy institutlarning yetakchiligi saqlanib qolmoqda.
— rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorining iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha diversifikatsiyalashuv darajasini kichikligi inqiroz davrida uning barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan;
— moliyaviy inqiroz sharoitida jahonning rivojlangan mamlakatlari fond birjalarida aksiyalar bozori kapitallashuvining YalMga nisbatan salmog‘i keskin pasaygan. Jahon mamlakatlari YalMga nisbatan aksiyalar bozori kapitallashuvi inqiroz davrida 55% ni, oxirgi besh yillikda rivojlangan mamlakatlarda qarz munosabatini ifodalovchi qimmatli qog‘ozlar YalMga nisbatan kamida 100% ni tashkil etishi kuzatilgan;
— rivojlanayotgan mamlakatlar fond birjalarida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida aksiyalar va obligatsiyalar bo‘yicha savdolar hajmi kamaygan.
Xalqaro moliya bozorida 2 ta yonalish eng muxim o’rinda turadi.
Xalqaro rivojlangan davlatlar(Amerika, Buyuk Britaniya, Germaniya va boshqalar) eksportni yaxshilash.
Bu yo’l bilan ichki moliya bozoriga tashqi valyutani olib kirish va mamlakat ichkarisida infulyatsiya(pulning qadrsizlanishini) oldini olish va moliyani rivojlantirish mumkin. AQSh birjalarida aksiyalari savdo qilinadigan Xitoy kompaniyalari o’tgan yilning o’zida $80 milliarddan ortiq bozor qiymatini yo’qotdi. Alibaba, Baidu, JD, China Petro, Tencent kabi Xitoy aksiyalarini o’z tarkibiga oluvchi Golden Dragon China indeksi (HXC) 2021-yil oxiriga ko’ra 45% pastladi. Xitoy aksiyalarining bunday keskin pasayishining asosiy sababi – Xitoy hukumatining kompaniyalar faoliyatiga aralashuvi va kutilmagan qonun-qarorlar qabul qilishi.
1/1/2021 – 31/12/2021 holatiga ko’ra HXC indeksining o’zgarishi. Manba: Nasdaq
Bunga yaqqol misol sifatida DIDI aksiyasini keltirishimiz mumkin. DIDI o’tgan yilning Iyun oyida IPOga chiqarilgan. IPOga chiqarilishidan oldin Xitoy hukumati tomonidan qarshilik bildirilgan (foydalanuvchilar ma’lumotlarining xavfsizligi sabab qilib ko’rsatilgan). IPOga chiqarilganidan so’ng, DIDI dasturlaridan Xitoyda foydalanish to’xtatib qo’yildi. O’tgan yil oxirida ham Xitoyning Kiberxavfsizlik Boshqaruv (CAC) organi DIDI dasturlari mamlakatda foydalanishga ruhsat berilishi uchun AQSh birjasidan chiqishi kerakligi haqida ogohlantirdi. Natijada, DIDI kompaniyasi Nyu York birjasidan delist (ro’yhatdan o’tganini bekor qilishi) bo’lishini ma’lum qildi. DIDI aksiyasi IPOga chiqqandan beri hozirgacha (01/11/2022 holatiga ko’ra) 65% tushib ketdi.
O’tgan 1 yil davrda Xitoy aksiyalarining o’zgarishi: DIDI (-65.3%), BABA (-41.7%), TCEHY (-19.3%), VIPS (-53.4%)
Ayni vaqtda, Xitoy aksiyalari faqatgina Xitoy hukumati tomonidan emas, AQShning Qimmatli qog’ozlar va Birja Komissiyasi (SEC) tashkiloti tomonidan ham to’sqinlikka uchramoqda. AQSh birjalarida ro’yhatdan o’tgan chet el kompaniyalari uchun SEC yangi talablarni qo’ymoqda . Kompaniya hukumat tashkiloti tomonidan egalik qilinishi yoki boshqarilishi haqida ma’lumot. SEC Buxgalteriya Kengashi tomonidan chet el auditorlar hisobotlarini tekshirishga rozi bo’lishi.
Bu talablardan, ayniqsa ikkichisi muammoliroq. Xitoy hukumatiga chet el nazorat tashkilotlari tomonidan Xitoyning mahalliy audit firmalarini tekshirilishi yoqmaydi. Bunday holatni Xitoy o’z milliy xavfsizligiga tahdid solishi mumkin deb biladi.
Hozirda ko’plab Xitoy aksiyalari ancha arzon narxga tushgan. Lekin 2022-yilda ham yuqorida aytib o’tilgan ta’sir qiluvchi omillar va buning natijasida Xitoy aksiyalarida yuqori risk saqlanib qolishi kutilmoqda.