Mavzu : Korxonalarda moliyaviy dastaklardan samarali foydalanish yo’llari. Reja kirish

Bob. MOLIYAVIY SIYOSAT VA MOLIYA TIZIMI

1. 
   Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari .
   

Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo‘nalishlari) quyidagilardan iborat:
Byudjet siyosati; Soliq siyosati; Pul siyosati; Kredit siyosati; Baho siyosati; Investitsion siyosat; Ijtimoiy-moliyaviy siyosat; Boj siyosati.
0‘z navbatida, moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va ijtimoiy iyosatini amalga oshirish vositasi hisoblanadi va shu ma’noda yordamchi rolni o‘ynaydi. Bir vaqtning o‘zida davlat siyosatining boshqa — milliy, geosiyosat, harbiy - yo‘nalishlari ham mavjudligini csdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha besh yo‘nalishning (iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, geosiyosat, harbiy) yig‘indisi davlat siyosatini amalga oshirishdagi asosiy vosita sifatida xizmat qiladigan moliyaviy siyosatni aniqlab beradi.
Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi Nilatida boshqaruvga xos yuqori (oliy) organlarga tegishlidir. Mamlakat sub’ektlari darajasida moliyaviy siyosat borasida qarorlar qabul qilish imkoniyatlari cheklangan va mahalliy hokimiyat oiganlarining funksiyalari unchalik katta emas. Ularning bu limksiyalari byudjet va mahalliy soliqlar bilan chegaralanadi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo‘nalishi) sifatida davlat- uiug byudjet siyosati, eng awalo, har bir mamlakatning Konstitutiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligida alohida liokimiyat organlari funksiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar iiiajmuiga muvofiq aniqlanadi. 0‘zining hajmi va muhimligi jihati- dan katta ish boiishiga qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet i u ayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatdagi qonunchilik va ijroiya organlari limksiyalarini, mamlakat sub’ektlari funksiyalarini, byudjet lcderalizmi prinsiplarini, byudjet jarayoni sub’ektlarining huquq va majburiyatlari va h.k.larni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet Niyosati shu bilan cheklanmaydi. Byudjet siyosati byudjetda to‘plana-

• 
  ligan YalM hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlari iiumosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, lurli darajadagi byudjetlar o‘rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat qarzini boshqarishda, byudjet defitsitini qoplash yoilarini aniqlashda llbdalanadi.
  

Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi. Unda davlatning o‘z funksiyalarini bajarish maqsadida davlat qoiida to‘plangan pul mablagiari harakati o‘z ifodasini topadi. Davlat siyosati aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo‘naltirish byudjet siyosati ustuvorligini tashkil etadi. Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta’minlaydigan mablagiardan ko‘p mablag‘ talab etsa, davlat qo‘shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi favqulodda usullarini qoilashga majbur boiadi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish, boylik, mol-mulkni ijaraga berish va konsessiyalar. Byudjetning daromadlar qismini toidirishga doir favqulodda choralar iqtisodiy mustaqillikning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyat qonunchilik organlari qarz olish chegarasini oldindan belgilaydi.
Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi hisoblanadi. Besh yuz yildan ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash imkoniga ega boigan. Bu munosabatlar quyidagilardan tashkil topadi:
Davlat soliqlarsiz faoliyat ko‘satishi mumkin emas;
Soliqni undirish qatiy o‘sish tendensiyasiga ega;
Oqilona soliq ostonasidan oiilganidan so‘ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi — iqtisodiyotning o‘z-o‘zidan yemirilishi sodir boiadi;
Tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o‘rnatilmog‘i lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanadi;
Soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi;
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar oichovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismi undirilishida mamlakatdagi iqtisodiy o‘sishi to‘xt.aydi;
Soliq imtiyozlari ochiq belgilanishi va barcha takror ishlab chiqarish sub’ektlari uchun teng boiishi kerak;
Soliq tizimi konfrskatsion xarakterga ega boimasligi lozim. Faqat, xususiy daromadlar o‘sishi orqali ifodalangan milliy hoylikning ko‘payishi soliqqa tortiladigan asosning barqaror o‘sishini la’minlashi mumkin;
Qonunlar va qoidalar barqarorligini davlat kafolatlagan i«|( isodiy tizimda soliqlarning summar oichovi barqaror o‘sish lciidensiyasiga ega boiadi. Barqarorlik kafolati sifatida davlat o‘zining majburiyatlarini buzishni boshlasa, kapital xufyona i<|(isodiyotga yoki xorijga o‘tib ketib, byudjetning daromadlar bazasini qisqartiraveradi;
Soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali boimogi lozim. Soliqlar ::onini, soliqqa tortish ob’ektlarini ko‘paytirish, ko‘p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni undirish bo‘yicha xarajatlar ortishiga, boqimanda va jarimalarning o‘sishiga va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq toiovchini kasod deb eion qilish singari yo‘llar orqali iqtisodiyotning yemirilishiga olib keladi;
Soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet ilaromadlarini shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi.
I ,okin bu narsa, oxir oqibatda, mamlakat aholisi asosiy qismining Maslishoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning oxirgi iste’molchisi gardaniga, ya’ni yashash minimumi darajasida yoki ijtimoiy tirikchilik darajasida daromadga ega boigan aholining 80—90% qismiga yuklanadi. Bu liolat daromadlarning turli darajalarida isteinolning nisbatan bir mi boiishiga asoslangan;
Egri (bilvosita) soliqlartiziminingxavfi shundaki, butizimda aliolining asosiy qismidan jamg‘armalar olib qo‘yiladi va bu, o‘z navbatida, kredit tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimi asoslarini buzadi. Egri (bilvosita) soliqlardan voz kechgan aqsh lajribasi bunga yaqqol misoldir;
Egri (bilvosita) soliqlarni sogiiq uchun zararli bo‘lgan tovarlar, /ebu-ziynat buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar, singari bir qancha o‘ziga xos maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur;
Daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi hisoblanishi kerak. Ularni proporsional soliqqa tortish I>i insiplariga asoslanib qurish lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyatdagi barcha a’zolarning samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkab bo‘lib qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag‘batlantirishni salohiyatini (motivatsiya qilinishini) olib qo‘yadi, xolbuki mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta’siri bevosita namoyon bo‘ladi - yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste’mol darajasi kamayadi, bu holat esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sohalarining o‘sish bazalari pasayishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo‘nalishlaridan) yana biri pul siyosatidir. Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tezligini hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining yetmagan qismi qog‘oz pullar (pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to‘ldiriladi. Va aksincha, agar pul massasi unga bo‘lgan talabdan ortiq bo‘lsa, yo pul massasining mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning qadrsizlanishi sodirbo‘ladi. Tabiiy ravishda, bu holatlaming barchasi mamlakat qonunchiligiga ham bevosita bogiiq - mamlakatda xorijiy valyutaning muomalada bo‘lishiga ruxsat beriladimi yoki yo‘qmi, milliy valyuta konvertatsiya qilinadimi yoki yo‘qmi? Va h.k.
Tovarlar massasi cheklanganda pul emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul birligiga nisbatan milliy pul birligi qadrsizlanishiga olib keladi.
Emissiya siyosati va milliy valyuta barqarorligi pul siyosatining tarkibiy qismlaridir (yo‘nalishlaridir). Einissiya siyosati muomala uchun zarur bo‘lan pulning miqdorini aniqlashdan tashqari yana boshqa bir yo‘nalishga ega. Bu yo‘nalish byudjet daromadlarini ko‘paytirishdir. Ana shu yo‘nalish alohida ehtiyotkorlikni talab etadi. Chunki maium bir miqdoriy chegaradan oiilganidan so‘ng pul tizimi inflyasiyaga moyil (ta’sirchan) boiib qoladi, yaiii byudjet daromadlarining real qadrsizlanishi sodir boiishi mumkin. Agar qandaydir bir sabablarga ko‘ra davlat o‘z pul tizimini tartibga solishga qodir boimasa, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga putur yetadi. Chunki bunday sharoitda mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning ekspansiyasiga qarshi turaolmaydi va milliy boylikdan mahrum boiib qolish mumkin .
Kredit siyosati ham moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yoiialishi) boiib, uning namoyon boiishi mamlakatning krediti li/imi orqali amalga oshiriladi. Kredit tizimi ssuda kapitalining lnoliyat koisatishini ta’minlaydi. 0‘z navbatida, ssuda kapitali takror tiilab chiqarish jarayonini amalga oshirishdgi muhim shart liisoblanib, aylanma mablagiarni toidirish va investitsiyalar uchun mablagiarning qarzga olinishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotning kredit scktori o‘rtacha foyda normasini tenglashtirish uchun ham xizmat qiladi. Foiz stavkasi darajasi jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy la’sirko‘rsatishi mumkin. U asossiz darajada yuqori boisa, quyidagi sulbiy oqibatlarga olib keladi:
Kreditlaming qaytarilmasligi;
Ishlab chiqarish sohasi va xizmatlar sohasida mahsulotlar imrxining o‘sishi;
Qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatda soliqqa tortiladigan bazaning qisqarishi;
Ishlab chiqarishning qisqarishi;
Takror ishlab chiqarish jarayoni sub’ektlari daromadlari pnsayishi natijasida ichki iste’mol bozorining torayishi.
Aksincha, kreditning arzonlashuvi ishlab chiqarishning ' ogiomlashuviga, tovarlar massasi ortishiga, tovarlar va xizmatlar baliosi pasayishiga va ana shularning natijasida esa, takror ishlab i liiqarish jarayoni sub’ektlari daromadlarining oshishiga, soliqqa lorlish bazasi kengayishiga va byudjet daromadlari ko‘payishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo‘nalishi) sifatida davlatning baho siyosati monopol tovar va xizmatlar bahosi va larilming o‘zgartirilishi orqali ifodalanadi. Yer osti boyliklari, suv liav/alari, temir yoilar, elektr uzatish tarmoqlari, neft va gaz quvurlari davlatning monopol egaligidadir. Bu tarmoqlar tovarlari va xi/matlari bahosi o‘sishi (ortishi) milliy xo‘jalikning barcha boshqa Nfktorlarida baholar o‘sishiga olib keladi. Bu yerda bogianish

• 
  Liunchalik ayonki, hech qanday izohga hojat yo‘q. Shuning uchun liam baho siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning muhim omili buiib hisoblanadi.
  

Investitsiya siyosati ham moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (ynalishlaridan) biri boiib, u eng awalo, mamlakat iqtisodiyotining real sektoriga o‘z va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun sharoitlar yaratish bo‘yicha tadbirlar kompleksidan iborat. Bu siyosat davlat boshqaruvi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini boshqarishga bog’liq turli darajalarda amalga oshiriladi. Investitsion 'siyosatning asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotiga investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish, mamlakatdan kapitalning «chiqib» ketmasligi va aksincha, mamlakatga xorijiy kapitallar oqimining kirib kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi.
Ijtimoiy moliyaviy siyosat Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat aholisining huquqlarini moliyaviyjihatdan ta’minlash bilan bogiiq. Hozirgi paytda bu siyosat, o‘z navbatida, nafaqa siyosati, immigratsiya siyosati, aholining ayrim ijtimoiy gumhlariga moliyaviy yordam koisatish siyosati singari sohalarni o‘z ichiga oladi.
Boj siyosatini moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yoiialishi) sifatida qarash bilan birgalikda uni soliq va baho siyosatlarining ham bir qismi sifatida eiiborga olish kerak. Chunki soliqlar va boj yigimlari tovar va xizmatlarning bahosiga bevosita ta’sir koisatadi. Bir vaqtning o‘zida boj siyosati mamlakat iqtisodiyotiga ta’sir koisatishning o‘ziga xos usuliga ham ega boiadi. Usulning o‘ziga xosligi shundaki, bu siyosat bir tomondan, mamlakat ichki bozoriga import qilinayotgan tovarlar va xizmatlarni kengaytirishi yoki cheklashi, ikkinchi tomondan esa, mamlakatdan tovarlar va xizmatlar eksportini rag‘batlantirishi yoki unga to‘sqinlik qilishi mumkin. Masalan, mamlakatda mavjud boimagan texnologik asbob—uskunani import qilishga 20% li boj yigimi oinatilsa, bu narsa mamlakatdagi ishlab chiqaruvchilarning investitsion imkoniyatlarini kamaytiradi, ichki ishlab chiqarish o‘sish sur’atlarini pasaytiradi, import mahsulotlari salmogini oshiradi.
Har qanday mamlakatning boj siyosati bumerang harakatiga egadir. Chunki boj undirishning cheklovchi yoki rag‘batlantiruvchi hajmlarining joriy qilinishi xuddi shunday javob choralari qoilanilishini taqozo etadi. Boj siyosati yo‘nalishi tanlanishi mamlakat iqtisodiy ahvoliga mos kelishi kerak.
Umuman olganda, aksari hollarda mamlakatning boj siyosali Itojxona bojlari va toiovlarini oshirishga yo‘naltirilgan byudjet ayosatiga bogiiq boiadi.
Xullas, moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismlari (voiialishlari) ilmiy jihatdan asoslangan, maium bir maqsadlarga i-rishishga yo‘naltirilgan, muvofiqlashtirilgan, takror ishlab chiqarish ul)’ektlarining manfaatlariga zid kelmaydigan boiishi kerak. Uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat ichki va tashqi qarzlari l amayishiga, davlatning oltin-valyuta zaxiralari ortishiga, inflyasiyani iilovlashga, byudjet defitsitining kamayishiga, yalm ko‘payishiga, mamlakat tovarlarining raqobatbardoshligi kuchayishiga olib kelmogi lozim.
Yaqin oimishda, ya’ni sho‘rolar davrida mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga, maium ma’noda, to‘sqinlik qilib kiigan moliyaviy siyosat yurgizilgan edi. Buning ustiga shu davrlar mobaynida mamlakat taraqqiyotini ta’minlashda faol moliyaviy siyosatning roliga yetarlicha baho berilmadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida va eng awalo, iqtisodiy sohada moliyaviy munosabatlarning mavqyei buzib ko‘rsatildi. Moliya va moliyaviy dastaklarning faol roli inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan muammolarni hal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga moijallangan va ilmiyjihatdan asoslangan konsepsiyalarning ishlab chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko‘zlab amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni qiyin ahvolga olib keldi.
Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib turuvchi, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj siyosati ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki bozoriga past sifatli, inson salomatligiga putur yetkazuvchi tovarlar kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik va ilg‘or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natija- larining mamlakat iqtisodiyotida yetakchi boiishini rag‘batlantirish vositasida ogishmay amalga oshirilmoqda.
2.2. Hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o‘ziga xos xususiyatlari
0‘zbekistonda moliyaviy siyosatning hozirgi kundagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Davlat byudjetidagi defitsitni yo‘1 qo‘yilgan eng kam daraja doirasida cheklashga yo‘naltirilgan qattiq moliyaviy siyosatni amalga oshirish;
Davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zamr tarkibiy o‘zgarishlarini amalga oshirish, ishlab chiqarishning o‘sishini ko‘zlab yo‘naltirishni ta’minlash;
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan kelib chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, fuqarolar konstitutsiya bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi moliyaviy bazani yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush darajasini koiarish uchun zamr shart-sharoitlarni yaratish;
Ijtimoiy himoyaning maqsadli boiishiga erishish, moliyaviy mablagiarning ijtimoiy yordamga haqiqatda muhtoj aholi qatlamlariga yetib borishini ta’minlash;
Davlat byudjeti va korxonalar moliyaviy ahvolining barqa- rorligini ta’minlash;
Byudjet intizomiga qatiy rioya qilish;
Soliq siyosatini takomillashtirish, soliqlarning iqtisodiyotga rag‘batlantiruvchi ta’sirini kuchaytirish maqsadida: soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy, tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sirini oshirish; korxonalar zimmasidagi soliq yukini, qo‘shilgan qiymat va
Inyila solig‘idan olinadigan soliq stavkalarini kamaytirish va shu mmisdii ishlab chiqarishni jonlantirishga turtki berish; soliq tushumlari tarkibini tubdan o‘zgartirish, resurslar, mol- tmilk solig‘ining rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirish- itiiii’ ilg‘or tizimini joriy etish.
Mahalliy byudjetlarni shakllantirish manbalari boigan res- luihlika soliqlari bilan mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara oika- /inii;
Davlat byudjeti daromadlarining katta qismini joylarga birik- ni isli, mahaliiy byudjetlarning daromad manbalarini mustahkam- litsli;
Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga i .ulhiq etuvchi tegishli moliya-soliq mexanizmini ishlab chiqisli va lakomillashtirish; va boshqalar.
I lozirgi vaqtda mamlakatimiz moliya siyosati muammolari ■ iiiloriga uning hayot bilan hamnafasligini ta’minlash, davlatimiz i ivojlanishining o‘zgargan sharoitlariga tezda moslasha bilishini ia'minlash, o‘z yechimini kutayotgan vazifalarni hal etish uchun

1. 
   U akli usullarni o‘z vaqtida topa bilish, strategik konseptual vcchimlarni ishlab chiqish, mablagiarga qarab yashash talabiga noya etilishini ta’minlash, fuqarolar ijtimoiy talab-ehtiyojlarini qondirishning moliyaviy asosini belgilashda qoldiq usulidan ijtimoiy varajatlarning maqsadliligini ta’minlashga o‘tish kabi tadbirlar kiradi.
   

Hozirgi sharoitda ishlab chiqilgan davlat moliya siyosati konsepsiyasining maqsadi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ijl iinoiy ishlab chiqarish samaradorligini butun choralar bilan oshirish iisosida jamiyat a’zolarining turmush farovonligi darajasini ta’min- lashdan iborat. Moliya strategiyasining ijtimoiy yo‘naltirilganligi xalq farovonligini oshirishga yuboriladigan moliya resurslarini ko‘paytirish imkoniyatlarini qidirib topishda namoyon boiibgina (|olmay, balki iqtisodiy siyosatning bosh maqsadiga butunlay yangicha yondoshuvda ham namoyon boiadi va endilikda aholi lurmush darajasi va ishlab chiqarishning o‘sishini moliyaviy resurs- laridan samarali foydalanish yo‘nalishlarini belgilaydi.
Ijtimoiy himoya, birinchi navbatda, kam ta’minlangan fuqarolarni, shuningdek, byudjet tashkilotlari xodimlarini ijtimoiy himoya qilishni ham nazarda tutadi. Ijtimoiy himoya, eng awalo, daromadlarni indeksatsiyalash vositasida, ya’ni, byudjet mablagiari hisobiga, ba’zan esa kompensatsiyalarni iste’mol indeksiga mufoviq oshirish yoii bilan ta’minlanadi.
Jamiyat hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sohasiga moliyaviy ta’sir oikazishning asosiy uslublari sifatida, soliq solish, moliya resurslaridan mohirona va oqilona foydalanish, moliyalashtirish, moliya bozori va boshqalarni ko‘satish mumkin. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi moliya siyosati moliya strategiyasi talablari asosida va yuzaga kelgan iqtisodiy shart- sharoitlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan.
Xo‘jaiik yuritishning turli-tuman shakllaridan foydalanish jamoat talab-ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish, resurslarni tejash, mahsulot assortimenti va texnika bazasini yangilash, mehnat jamoalarining ijtimoiy muammolarini hal- etishi yoiida raqobatni rivojlantirish, tashabbuskorlik koisatish uchun shart-sharoitlarni yaratadi.
Ijtimoiy va boshqa ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltiriladigan moliya resurslarining o‘sishiga, eng awalo, samarali faoliyat ko‘rsatish orqali erishiladi. Biroq siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoit o‘zgarishi bilan davlat xarajatlari doimo o‘sib boradi. Shu munosabat bilan hozirgi moliya siyosati davlat moliya resurslarining muntazam o‘sishini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni nazarda tutadi.
Byudjetga tushayotgan toiovlar hajmini oshirish zarurligi xo‘jalik bo‘g‘inlaridagi ishchanlik kuchini jonlantirishga qaratilgan moliya siyosatini hayotga tatbiq etilishini talab qiladi.
Moliyaviy siyosatni faollashtirish maqsadida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash amaliyotini tubdan o‘zgartirish katta ahamiyatga ega. Byudjet vositasida, shuningdek, yuqori tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan «vertikal» uslubga qarama-qarshi moliyaviy resurslarni moliya bozori orqali «gorizantal» qayta taqsimlash ham borgan sari yanada keng rivoj topadi. Mablagiaming o‘tkazib turilishi esa moliyaviy resurslardan talab va taklifni hisobga olgan holda foydalanishni nazarda tutadi.
Moliya bozorining rivojlanishi munosabati bilan milliy l*|li ndlyoliii rivojlantirish va urnumdavlat ehtiyojlarini qondirish in 11mii iilioli, korxona va tashkilotlarning pul daromadlari va


2.3. Moliya tizimining sohalari va bo‘g‘inlari
Amaliy ish jarayonida turli pul fondlaridan shaklianadigan va loydalaniladigan moliyaviy munosabatlarning turli sohalari majmuiga moliya tizimi deyiladi. Unga boshqacha ta’rif berish ham mumkin: davlat va korxonalarning pul fondlarini shakllantirish, lat|simlash va foydalanish borasidagi shakl va metodlar tizimiga moliya tizimi deyiladi. «Moliya tizimi» tushunchasi keng ma’nodagi ••moliya» tushunchasining taraqqiyoti natijasidir. Mamlakatda bozor islohotlarining amalga oshirilishi va mohiyatiga ko‘ra butunlay yangi blgan iqtisodiy va moliyaviy siyosatning hayotga tatbiq etilishi moliya tizimining sohalari va bo‘g‘inlariga nisbatan ob’ektiv ravishda yangichayondashuvni taqazo etdi. Unga muvofiq ravishda, dastlab, rnoliya tizimi quyidagi ikki sohaga boiinadi
www.press-service.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi sayti .
Davlat moliyasi va mahalliy moliya; Xo‘jalikyurituvchi sub’ektlar moliyasi.
0‘z navbatida, moliya tizimining har bir sohasi pul fondlari va daromadlarni shakllantirishning aniq shakllari va metodlariga bogiiq ravishda bir necha bo‘g‘inlardan tashkil topadi. Masalan, davlat moliyasi va mahalliy moliya quyidagi bo‘g‘inlardan iborat boiishi mumkin:
Davlat byudjeti; Maqsadli nobyudjet fondlari;
Davlat krediti. Shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi quyidagi bo‘g‘inlardan iborat: Tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi; Moliyaviy vositachilar moliyasi; Notijorat tashkilotlari moliyasi.
«Boshqaruv» atamasi umumiy tarzda ob’ektni rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida unga ongli ravishda ta’sir ko‘rsatishni anglatadi. Moliya tizimi doirasida moliyaviy resurslarni qayta taqsim- iash har doim maium bir maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan boiadi. Bu narsa shakllangan boshqaruv tizimini tashkil etishni taqazo etadi. Shu ma’noda va eng umumiy ko‘rinishda boshqaruv sub’ektining boshqaruv ob’ektiga maqsadli yo‘naltirilgan ta’siri boshqaruv deyiladi.
Davlat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun zarur boigan moliyaviy resurslarni sogiomlashtirishga qaratilgan munosa- batlar tizimini takomillashtirishi va bu resurslardan samarali hamda oqilona foydalanish ustidan nazoratni yoiga qo‘yishi kerak. Ana shu vazifani bajarish moliyaviy boshqaruv zimmasiga yuklatilgan.
Moliyaviy boshqaruv murakkab jarayon boiib, boshqariladigan (ob’ektlar) va boshqaruvchi (sub’ektlar) tizimlarning yagonaligidan iboratdir. Boshqaruvchi tizim, buyerda moliyaviy tashkilotlarning majmuidan iborat boigan moliya tizimini nazarda tutsa, boshqariladigan tizim esa pul munosabatlari majmuidan tashkil topgan moliya tizimini o‘z ichiga oladi. Bunda moliyaviy boshqaruv jarayoni bir xil tarzda boimasdan, u faqat ob’ektlarni boshqarishni emas, balki boshqaruv sub’ektlarini tashkil qilishni va ularning faoliyatini takomillashtirishni ham o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy boshqaruv ob’ekti sifatida moliyaviy munosabatlar- ning turli ko‘rinishlari, shu jumladan, davlatning ijtimoiy tuzumi mamlakatdagi siyosiy kuchlarning nisbati va qayta taqsimlash jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadigan boshqa omillar bilan belgilanadigan o‘ziga xos moliyaviy munosabatlar maydonga chiqadi. Davlatning xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va uy xo‘jaliklari bilan moliyaviy munosabatlar sohasidagi o‘zaro munosabatlari soliq tizimi, kredit munosabatlarini, moliya bozorini tartibga solish, davlatning qoilab-quwatlash tizimi, pensiya ta’minoti tizimi, ishlovchi aholining daromadlarini tartibga solish mexanizmi va h.k.lar orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy boshqaruvning maqsadi makroiqtisodiy muvozanatda, byudjet profltsitida, davlat qarzining kamayishida, miliiy valyutaning barqarorligi va mustahkamligida, nihoyat, davlat va jamiyat a’zolarining iqtisodiy manfaatlari mushtarakligida namoyon boiadigan moliyaviy barqarorlik va moliyaviy mustaqillikni ta’minlashdir.

Shunday qilib, davlat xarajatlari barcha talab-ehtiyojlarning qondirilishida ijobiy tarkibiy qism hisoblanishi mumkin. Teskari holatlarda esa, ya’ni harbiy, boshqaruv, mafkuraviy xarajatlar salmogi koiarilib, shuningdek, davlat qarzlariga xizmat qilish xarajatlari hajmi kattalashganda davlat xarajatlari faqat suniy ijtimoiy talablarning o‘sishiga olib keladiki, ular oxir-oqibatda, qutilib boimaydigan vayronagarchilik kuchlar(i)ni vujudga keltiradi. (Jahon amaliyotida bunday misollar juda ko‘p, masalan, oigan asrning 70-80—yillarida butun kapitalistik dunyoni qamrab olgan inflyasiya, 1998 yilning avgustida Rossiyada sodir boigan moliyaviy tanazzul va boshqalar).
Umumdavlat pul fondi mablagiarining sarf etilishi, shubhasiz, davlatning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishini moddiy jihatdan ta’minlaydigan resurslarning mobilizatsiya qilinishini taqoza etadi. Qo‘shilgan qiymatni moliyaviy qayta taqsimlashning dastlabki bosqichida davlat daromadlari — YalM va MDning bir qismini qaytarilmaslik sharti bilan davlatning ixtiyoriga oikazishga doir iqtisodiy munosabatlar xizmat qiladi.
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat chtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan MD va uning alohida qismlarining — iste’mol fondi va jamg‘arish fondining — hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish nisbatlari va tarkibiy luzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun ham barcha mamlakatlarda MD statistikasiga katta ahamiyat berilayotir.
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab boimaydi. Moliya MDni yaratish va undan foydalanishning ajratib boimaydigan bogiovchi bo‘g‘ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga ta’sir etuvchi, ob’ektiv xarakterga ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining maium bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir.