Mavzu : Kar o'quvchilarning axloqiy tarbiyasini tashkil etish shakillari

 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II bob. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar maktabida o‘quvchilarni axloqiy 
tarbiyalash yo‘llari 
2.1. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar maktabida o‘quvchilarni
ahloqiy tarbiyalash 
Eshitishida nuqson bo‘lgan bolalarning ahloqiy tarbiyasiga oila, jamiyat 
muhim ta’sir qiladi. Kar va zaif eshituvchi bolalarning axloqiy tarbiyasida maktab 
asosiy o‘rin egallaydi. 

---

Ahloqiy tarbiyaning mazmuni va vazifalari eshitishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning 
maktab-internati 
bolalar ahloqiy 
odatlarini 
shakllantirishga 
yo‘naltirilgan bir necha vazifalami hal qiladi. Ahloqiy odatlarning ba’zi birlarini 
eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar tarbiya muassasasiga joylashgunga qadar 
o‘zlashtirib oigan bo‘ladilar. Bular asosan gigiyenik malakalardir. Xulq-atvor 
madaniyati, yashash malakasi madaniyati, jamoada ishlash kabi ko‘pgina axloqiy 
odatlar toiiq shakllanmagan bo‘ladi. Surdopedagogning vazifasi axloqiy odatlami 
aniqlash va ulaming ko‘lamini kengaytirishdan iborat. Maktabda mehnat va dam 
olishni ko‘rib chiquvchi yagona kun tartibini o‘rnatish muhim shartlardan biri 
hisoblanadi. Maktab-intematda o‘quvchilaming faoliyati turlichadir: sinfdagi 
navbatchilik, sanitar majburiyati, maktab uchastkasidagi ish, bayramlarga 
tayyorgarlik ko‘rish, kun tartibini nazorat qilish, ichki tartib-intizomga bo‘ysunish 
va boshqarish, o‘rtoqlarining harakatlarini tekshirish va rejalashtirish malakasini 
o‘zlashtiradilar. Har kuni turli faoliyatlarda ishtirok etish, axloqiy odatlarning 
shakllanishini ta’minlaydi. 0‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish gigiyenik va mehnat 
malakalarini takomillashtiradi. Hamkorlikdagi mehnat faoliyati murakkab axloqiy 
odatlar: jamoada o‘zini tutish, jamoa munosabatlarini shakllantirish uchun xizmat 
qiladi. 
Ahloqiy odatlarni shakllantirish pedagogik yordam va har kungi 
mashg‘ulotlami talab etuvchi uzoq davom etuvchi jarayondir. Kar va zaif 
eshituvchilarda rivojlanganlik sharoitida har bir yangi harakat nomlanishi talab 
qilinadi. Ayni paytda axloqiy odatlaming ko‘lami kengayadi, nutq rivojlanadi 
(lug‘at royiydi, muloqot uchun sharoit yaratiladi) so‘z talab etilayotgan harakatni : 
_qurroq anglash imkoniyatini beradi, “yaxshi”, “yomon” kabi boshlang‘ich ixloqiy 
tushunchalami shakllantiradi. Ahloqiy xulq-atvomi tarbiyalash o‘quvchilardan 
faollikni talab qiluvchi irayondir. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda faollik 
past, mustaqillik :qsiz. Ularning faolligi va mustaqilligini rivojlantirish uchun 
pedagogning ::dami talab etiladi. Bunga esa o‘quvchilarga turli topshiriqlar berish 
orqali erlshiladi. Tarbiyachining bolalarga qiladigan e’tibori juda katta ahamiyatga 

---

ega. 
O'qituvchining vazifasi o‘quvchilarga qiyinchilikni taklif qilib, uni qanday : _naraf 
etishni aytishdan iborat. Irodani tarbiyalash axloqiy xulq-atvomi .t iyalashning 
asosiy qismi hisoblanadi. 
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kar va zaif eshiruvchi bolalar har doim ham : 
z:ni talabga muvofiq tutmaydilar, talablami buzadilar. Bundan tushuntirish • ~’arini 
olib borish, mos keluvchi holatni qo‘llash kabi vazifalar kelib chiqadi. 
0‘quvchilaming axloqiy hissiyotlarini tarbiyalash - axloqiy tarbiyaning ~ -him 
vazifasidir. Kar va zaif eshiruvchilar maktabga kirgunga qadar axloqiy ■ ssiyotlari 
to‘liq rivojlanmagan bo‘ladi. Turli faoliyat jarayonida kar va zaif e s 
nituvchilarning hissiy-emotsional malakasi ortib boradi. 
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda o‘z nuqsonidan ma’naviy azoblanish 
mavjud. Nuqsonni tushunish bo‘yicha surdopedagogning maxsus ishi : quvchilarga 
o‘z kelajagini baholash imkoniyatini beradi. 
Ahloqiy xulq - atvorni shakllantirish va axloqiy hislami tarbiyalash •'zaro bir-biri 
bilan bog‘langan va bir paytda sodir bo‘ladi. Uchinchi vazifa, Tolalaming nutqiy 
rivojlanishi darajasi bilan uzviy bog‘langan axloqiy ongni sr.akllantirish 
hisoblanadi. Nutqni o‘zlashtirishda o‘qituvchi o‘quvchilarni Dolalaming amaliy 
faoliyatida mustahkamlanadigan axloqiy tushunchalar bilan tushuntiradi. 
0‘qitishda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar dastlab “yaxshi”, “uyat”, 
"chiroyli”, “xunuk” kabi sodda tushunchalami o‘zlashtiradilar. Nutqni 
rivojlantirish bilan bir paytda o‘quvchilar “muloyimlik”, “mehnatsevarlik”, 
"do'stlik” kabi axloqiy tushunchalami o‘rganadilar. Keyinroq “insof’, “burch”, 
"javobgarlik”, “vatanparvarlik” kabi tushunchalami o‘zlashtiradilar. Boshqa 
tushunchalar o‘qish va badiiy adabiyotlami tahlil qilish darslarida shakllanadi. 
Badiiy asar qahramonini tahlil qilishda insonning qilmishlari shaxs sifatini, 
ma’naviy tushunchalami tushunish imkonini beradi. 
Ko‘pgina tushunchalarni o‘quvchilar maktab-internatlardagi sinfdan 
tashqari ishlarda bilib oladilar. 

---

Axloqiy ong shakllanishini bir nechta bosqichga bo‘lish mumkin: 
1. 
Xulq-atvor meyorlarini amaliy o‘zlashtirish. 
2. 
Ahloqiy tushunchalami o‘rganish. 
3. 
Amaliyotda, jamiyatda muloqotda bilimlami qo‘llash. 
Ahloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari uning mazmunini belgilab beradi. 
Axloqiy tarbiyaning mazmunini shartli ravishda tarbiya ko‘rinishida tasawur 
qilishi mumkin: odamlarga insonparvar sifatida munosabatda bo‘lish, g‘amxo‘rlik, 
do‘stlik, o‘rtoqlik, tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, o‘quvchilaming 
yurish-turishi madaniyati. Vatanparvarlikni tarbiyalash. “Vatanparvarlik” 
tushunchasi keng tushuncha. U Vatanga muhabbat, insonparvarlik, milliy g‘urur 
tuyg‘usini o‘z ichiga oladi. Bu o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi, balki ular tarbiya 
jarayonida rivojlanadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda bu jarayon uzoq 
davom etuvchi o‘ziga xos jarayon hisoblanadi. U ota-onaga, o‘z oilasiga mehr-
muhabbatdan boshlanadi. 
Kar va zaif eshituvchi bolalar o‘z uyiga, oilasiga bogianganlar, lekin ularning 
hissiyotlari o‘z qobiliyatlarini namoyish etishda shakllanadi. Ular 
o‘zlarining ota-onalarida ma’naviy baxt-saodatni ko‘radilar. Surdopedagogning 
vazifasi bolalarda hurmat, o‘z ota-onasidan faxrlanish tuyg‘usini uyg‘otish uchun 
ota-onalami jamiyat mehnatkashlari sifatida ko‘rsatishi muhim. Eshitishida 
nuqsoni bo‘lgan bolalarga istalgan mehnatning jamiyatdagi ahamiyatini (ishchi, 
tarbiyachi, quruvchi) ko‘rsatish kerak. Kar va zaif eshituvchilar maktab-
intematdanko'p vaqt bo‘lishadi, lekin o‘qituvchilar va tarbiyachilar bolaning uyi 
bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Ular yaqinlariga yaqin munosabatda boiishga 
yordam beradilar (bayramlarda tabriknomalar yozish, iltifot ko‘rsatish). Maktab - 
kar va zaif eshituvchi bolalar uchun ikkinchi uy. Bu yerda bolalar 9-12 yilni 
o‘tkazishadi. 0‘qituvchi ularda hayotda o‘z o‘rnini topishga yordam beradigan 
maktabga muhabbat ruhini tarbiyalashi kerak. Bunday ish maktab hududi bilan 
oddiygina tanishtirishdan boshlanadi. So‘ngra o‘quvchilar maktab an’analari bilan 
tanishadilar va tadbirlarda ishtirok etadilar. 

---

Tarbiyaning ijtimoiy ahamiyatini tushunish uchun eshitishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalaming maktab bitiruvchilari bilan uchrashuvlari o‘tkaziladi. Ulaming o‘z 
hayoti, mehnatlari, erishgan muvaffaqiyatlari haqidagi hikoyalari eng yaxshi 
ko‘rgazmali vosita hisoblanadi. U o‘quvchilarda o‘z kuchiga ishonchini 
kuchaytiradi, maktabga, o‘qituvchiga, tarbiya-tarbiya tizimiga hurmat tuyg‘usini 
tarbiyalaydi.Vatanparvarlikni tarbiyalash uchun maktab-intematda bayramlar 
yilnomasini olib borish katta ahamiyatga ega. Buni olib borish shakli 
o‘quvchilaming yoshiga bog‘liq. 1-tayyorgarlik sinf o‘quvchilari uchun irodaviy, 
bayramona kayfiyatni yuzaga chiqarish juda muhimdir. Bu o‘quvchilar nutqni hali 
yomon o‘zlashtirgan boiadilar. Shuning uchun tashqi xonaning jihozlanishi, 
bayramona kiyimlar, konsertlarda ishtirok etish yuzasidan nutqni rivojlantirish 
maqsadida suhbatlar olib boriladi. Nutqi shakllangan yuqori sinflarda ham 
bayramlarni o‘tkazishda faqatgina suhbat va himoya bilan cheklanib qolish kerak 
emas. Vatanparvarlik tarbiyasi bilimlarni egallash jarayonida shakllantiriladi. 
Deyarli har bir o‘quv fani milliy g‘ururga doir ma’lumotlarga tayanadi. 
Vatanimizning tabiiy boyliklari kishilar mehnati bilan tanishadilar. Biolog, fizik, 
ximik, o‘zuvchilarning ishlari bilan tanishib ularda Vatanimizdan faxrlanish 
tuyg‘usini tarbiyalaydi. Sinfdan tashqari ishlar vatanparvarlik tarbiyasi uchun katta 
imkoniyatlarga ega. Ularga kitob o‘qish, filmlami ko‘rish, foydali jamoatchilik 
ishlari tegishlidir. 
Eshitishida nuqsoni bor bolalarga faoliyatning amaliy turlari katta ta’sir 
ko‘rsatadi.Shu bois, kitob bilan ishlash talab etiladi. 0‘qituvchilar o‘qilgan matn 
mazmunini tushuntirishlari, o‘quvchilar bilan birgalikda badiiy qahramonning 
ishlarini tahlil qilishlari kerak. 
Shunday qilib, vatanparvarlik tarbiyasi barcha tarbiyaviy ish vositalari orqali 
shakllantiriladi. Kar va zaif eshituvchilar maktabida o‘quvchilaming 
vatanparvarlik faoliyatida kattalarning yordami muhim hisoblanadi.

---