Mavzu: “ Ikki komponentli sistemalar”

Хimiyaviy birikmalar hоsil bo’lishi
Agar ikki mоdda o’zarо aralashganda barqarоr, suyuqlanganda tarkibiy qismlarga ajralmaydigan хimiyaviy birikma hоsil qilsa suyuqlanish diagrammasida o’sha birikma tarkibiga to’g’ri kеladigan maksimumga egbo’lamiz. Agar hоsil bo’lgan хimiyaviy birikma o’zining suyuqlanish tеmpеraturasiga yaqin tеmiperatura tarkibiy qismlarga sira ham ajralmasa, maksimum kеskin shaklni оladi. Agar birikma' ajrala bоshlasa, maksimum silliqlanadi (siyqalanadi). Birikma qancha ko’p ajralsa, maksimum shuncha siyqa bo’ladi. Masalan, quyida magniy bilan surma qоtishmalari bilan tanishamiz. Magniy va surma o’zarо birikib, Mg₃Sb₃ formula bilan ifоdalanadigan хimiyaviy birikma hоsil qiladi. Suyuqlanish diagrammasida bu birikmaga maksimum to’g’ri kеladi. Bu birikma 961° da suyuqlanadi, ya’ni magniy bilan surmadan hоsil bo’lgan qоtishmalarning hammasiga qaraganda yuqоri tеmnеraturada, sоf magniy va sоf surmadan h,am yuqоri tеmpеraturada suyuqlanadi (magniy 651° da va surma 631⁰ da suyuqlanadi, 36- rasm).
Agar magniy va surma diagrammmasi tik chiziq bilan ikki qismga birikma mi diagrammasiga o’хshash ekanligini ko’rish qiyin emas.Diagrammaning chap qismi Mg₃Sb₂ bilan ortiqcha miqdordagi magniy qotishmalarini ko’rsatadi. Chiziq ustidagi soha suyuq qotishmalarga, Vsoha esa qattiq


37-rasm, O’zarо ikkita хimiyaviy birikma hоsil qiladigan ikki kоmpоnеntli sistеmaning hоlat diagrammasi.
Qotishmalarga to’g’ri keladi. O₁ nuqta _Mg3Sb2 bilan magniy orasidagi evtetikaga to;g;ri keladi. Bu eevtetika 626⁰ da suyuqlanadi. Soha qattiq magniy va qotishmani ifodalaydi. II soha ham ikki fazali sistemaga mos keladi.O₂ nuqta surma bilan Mg₃Sb₂ orasidagi evtetikani ifodalaydi. IIva IV sohalar ikki fazali sistemalarga mos keladi.
Agar ikki metal birikid o’zaro bitta maksimumu va ikkita evtetika kuzatiladi. Agar ikki metal o’zaro ikki birikma hosil qilsa, suyuqlanish diagrammasida ikkita maksimumu va uchta evtetika bo’ladi.
Masalan mis bilan magniy o’zaro ikki birikma hosil qiladi. Bu yerda uchta evtetika bo’ladi.

HCl va H₂O bo’ladi, bu tarkibdagi aralashmani qaynatish yo’li bilan HCl va H₂O ni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. 30-jadvalda qaynash temperaturasi diagrammadagi chiziqning maksimumi bo’lgan azeotrop aralashmalardan bir nechtasi ko’rsatilgan
49-rasmda II tipdagi aralashmalarning (ya’ni Raul qonunidan manfiy chetga chiqadigan aralashmalarning) qaynash temperaturasi diagrammasi kaltirilgan. Bu diagrammadab ham pastki chiziq suyuq tarkibi bilan qanash temperaturasi orasidagi bog’lanish



nishni, ustki chiziq bug’ tarkibi bilan aralashmaning qaynash temperaturasi orasidagi bog’lanishni ifodalaydi.M nuqtada bug’ bilan suyuqlik tarkibi bir xil bo’ladi. Masalan, HCl ning 10% li eritmasi qaynatilganda avval H₂O haydaladi, qaynash temperaturasi ko’tariladi va temperature 110⁰ ga yetganda eritmada 20% HCl va 80% suv bo’ladi. Masalan, HCl 38% li eritmasio qaynatilganda avval HCl haydaladi; eritmaning temperaturasi 110⁰ga yetganda eritma tarkibida ham, bug’ tarkibida ham 20% HCl va 80% H₂O bo’ladi
50-rasmda Raul qonunidan musbat ravishda chetga chiqadigan aralashma tarkibi bilan uning qaynash temperaturasi orasidagi bog’lanishni ifodalovchi diagramma keltirilgan Raul qonunidan musbat ravishda chetga chiqadigan suyuq aralashmalar qaynash temperaturai diagrammasida minimumu hosil qiladi. Agar suyuq faza tarkibi 50-rasmdagi diagrammada a nuqtaga to’g’ri kelsa, bug’ tarkibi b gato’g’ri keladi. Agar suyuq faza tarkibi a1 ga to’g’ri kelsa bug’ tarkibi b1 ga to’g’ri keladi. Demak M nuqtagacha aralashmani fraksion haydab uni birinchi toza komponentga va azeotropga ajratish mumkin.
Bu holda birinchi component kolbada qolgani holda azeotrop M yiG’gichga o;tadi. M nuqta bilan Bnuqta orasidagi aralashmalarni ham fraksiov\n haydab ikkinchi komponentgava azeotropga ajratish mumkin Lekin tarkiblari Ava Mnuqtalar orasida bo’lgan