Mavzu : Fe`llarning mayl kategoriayasi reja

3.Shart mayli biror ish-harakatning yuzaga chiqishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan harakatni ifodalaydi. Shart mayli -sa affiksi va shaxs-son qo‘shimchalarining qo‘shilib tuslanishidan hosil bo‘ladi.

	B i r l i k	K o‘ p l i k
1- shaxs 2- shaxs 3- shaxs	Bor+sa+m bor+sa+ng bor+sa+0	bor+sa+k bor+sa+ngiz bor+sa+(lar)

Fe’lning bu shakli quyidagi ma’­nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi: 1. Shart mayli shaklidagi fe’l boshqa biror harakatning bajarilishi uchun shart bo‘lgan harakatni bildiradi: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko‘payadi (A.R). 2. Shart maylidagi fe’l payt ma’nosini bildiradi va payt ergash gapning kesimi vazifasini bajaradi:


Ertalab derazadan qarasam, hammayoq oppoq qor ekan. 3. Istak ma’nosini bildiradi. Bunday holda edi to‘liqsiz fe’li ishtirok etib bu ma’noni kuchaytiradi: Qani edi bir parcha soya-salqin joy topilsa…(H.G‘). 4. Agar edi to‘liqsiz fe’li bilan qo‘llangan shart maylidagi fe’l bo‘lishsiz shaklda qo‘llansa, gumon manosi hosil
bo‘ladi: Biror qaltis gap aytib, sharmanda qilmasa edi.


4. Maqsad mayli -moqchi affiksi yordamida yasaladi va harakatning bajarish maqsadini, niyatini, mo‘ljalini bildiradi:

	B i r l i k	K o‘ p l i k
1- shaxs 2 -shaxs 3 -shaxs	bor+moqchi+man bor+moqchi+san bor+moqchi	bor+moqchi+miz, bor+moqchi+siz bor+moqchi+(lar)

Fe’lning bu shakli faqat maqsad, mo‘ljal ma’nosini bildiradi. -moqchi affiksli fe’l edi to‘liqsiz fe’li bilan qo‘llanganda, o‘tgan zamon ifodalanishi mumkin. Lekin bunda harakat o‘tgan zamonga (o‘tgan zamonda bajarilishi) emas, balki maqsad o‘tgan zamonga oid bo‘ladi: bormoqchi edim, bormrqchi eding, yubormoqchi edi.

-moqchi affiksi bilan yasalgan shakl bo‘l fe’lining o‘tgan va hozirgi zamon shakllari bilan qo‘llanganda ham harakatning emas, balki maqsadning hozirgi zamon yoki o‘tgan zamonga oidligi ifoda-lanadi: bormoqchi bo‘layapman, bormoqchi bo‘laman, bormoqchi bo‘ldim.
Mayl kategoriyasi — harakatning voqelikka munosabatini soʻzlovchi nuqtai nazaridan belgilovchi grammatik kategoriya. Oʻzbek tilida maylning quyidagi turlari bor: 1) buyruqistak mayli: ayt, aytgin, ayting kabi; 2) shart mayli. Bu mayl shakli sa affiksi yerdamida yasaladi: borsam, borsang , kursa kabi; 3) shartli mayl


— bajarilishi shart ergash gapdan anglashilgan harakatning bajarilishiga bogʻliq boʻlgan (shartlangan) harakatni bildiruvchi mayl. Bu mayl shakli (a)r edi, maye edi yerdamida yasaladi va bu shakldagi F. bosh gapning kesimi boʻlib keladi: Vaqting boʻlsa, kinoga borar edi k. Imkoning boʻlsa, bunday qiynalib yurmas eding; 4) maqsad mayli. Bu mayl shakli moqchi affiksi yerdamida yasaladi va harakatni bajarishbajarmaslik maqsadini bildiradi: soʻramoqchiman, oʻqimoqchiman, aytmoqchi emasman; 5) ijro mayli — harakatholatni uning bajarilishi (ijrosi) bilan kar uch zamondan birida ifodalaydigan mayl. Bu mayl turi zamon va shaxsson koʻrsatkichlari orqali shakllanadi: oʻqidim, oʻqiyapman, oʻqiyman; koʻrganman, koʻrgansan, koʻrgan.
Fel - harakat bildiruvchi sozlar turkumi va shu turkumga oid har bir soz. Grammatikada "harakat" sozi keng tushunchali bolib, nafaqat harakatni, balki holat yoki hodisani ham bildiradi, mas: yugurmoq, sakramoq, yiglamoq, uxlamoq, oylamoq, sevmoq, tinchimoq, qurimoq, kopaymoq va boshqa 
F.lar lugaviy manoga ega yoki ega emasligiga kora 2 turga bolinadi: mustaqil F.lar, yordamchi F.lar. Mustaqil F.lar, xuddi boshqa mustaqil soz turkumlariga oid sozlar kabi, lugaviy manoga ega boladi, gapning mustaqil bolagi vazifasida kela oladi va h.k. qarang Soz turkumlari. Yordamchi F.lar lugaviy manoga ega bolmaydi. Ular turli yordamchi vazifalarda kelib, turli qoshimcha manolar ifodalash uchun xizmat qiladi. Yordamchi F.lar oz vazifasiga kora 3 asosiy turga bolinadi: 1) fel yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi F.lar: qil, et, ayla, bol ; 2) F.ning analitik shaklini yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi F.lar. F.ning bunday shakllari turli grammatik, modal va boshqa manolarni ifodalaydi: oqib boldi, korib qoldi, qorqib ketdi va boshqa; 3) boglama vazifasini bajaruvchi yordamchi F.lar. Mac, qil, bol: sportchi bolmoq, oqituvchi bolmoq. 
Hozirgi ozbek tilida yordamchi F.lardan farklanuvchi "toliqsiz F." lugaviy manosini tamomila yoqotgan, hozirgi ozbek tilida malum bir grammatik mano va vazifalarda qollanuvchi F.ning edi, ekan, emish, esa shakllari ham qollanadi. 
F. turkumi, boshqa soz turkumlari kabi, oziga xos soz yasalishi va shakl yasalishi tizimiga ega qarang Soz yasalishi, Shakl yasalishi. Yasama F.lar la, lan, lash, lantir, lashtir affikslari hamda qil, et ayla yordamchi F.lari bilan hosil qilinadi: olqishlamoq, ruhlanmoq, birlashmoq, jabr qilmoq, ruxsat etmoq. 
F.lar oziga xos murakkab grammatik kategoriyalar tizimiga ega. Xususiy manolari bilan ozaro farklanuvchi, bir umumiy manosiga kora birlashuvchi shakllar tizimi F.ning grammatik kategoriyalarini hosil qiladi. Ozbek tilida F.ning quyidagi grammatik kategoriyalari bor: nisbat kategoriyasi, bolishlibolishsizlik kategoriyasi, mayl kategoriyasi, zamon kategoriyasi, shaxsson kategoriyasi. 
Nisbat kategoriyasi - harakatning subyekt va obyektga munosabatini korsatuvchi grammatik kategoriya. Harakatning subyekt va obyektga munosabatini korsatishiga kora nisbat kategoriyasining 5 turi farklanadi: bosh nisbat; ozlik nisbati; orttirma nisbat; majhul nisbat; birgalik nisbati. Har bir nisbat shakli maxsus qoshimcha yerdamida yasaladi. Faqat bosh nisbat maxsus yasovchi korsatkichga ega emas. Bosh nisbat harakatning ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajarilishini bildiradi: oldi, keldi, sorayapti va boshqa Ozlik nisbati shakli in, il qoshimchalari yerdamida yasaladi va harakatning subyektning oziga obyekt sifatida karatilganligini yoki subyektning ozi doirasida yuzaga kelishini bajarilishini bildiradi: maqtanmoq, korinmoq, tugilmoq va boshqa Orttirma nisbat shakli dir, ir, t affikslari yerdamida yasaladi va obyektsiz F.ni obyektiv F.ga aylantiradi, obyektli F.dan yasalganda esa unga yana obyekt qoshilganini bildiradi: keltir, kuldir, ichir, oqit va boshqa Majhul nisbat shakli il, in qoshimchalari bilan yasaladi va asosiy etiborni harakatning bajaruvchisiga emas, balki obyekt bilan harakatning oziga qaratilishini bildiradi: keltirildi, tozalandi. Bu nisbat shakli obyektsiz otimsiz F.lardan yasalganda, shaxssizlik manosi ifodalanadi: koprikdan otildi, mehmonga borildi va boshqa Birgalik nisbati sh affiksi yerdamida yasaladi va harakatning birdan ortiq shaxs tomonidan, birgalikda bajarilishini bildiradi: yer haydashdi, meva terishdi va boshqa Demak, nisbat shaklining ozgarishi bilan harakatning subyekt yoki obyektga munosabatida ozgarish boladi. Bolishli bolishsizlik kategoriyasi - harakatning tasdiq yoki inkori manosini ifodalovchi shakllar tizimi. Bu kategoriyaning ozaro zidlik hosil qiluvchi 2 jihati bor: bolishlilik va bolishsizlik. Bolishli F.ning maxsus korsatkichi yoq nol korsatkichli. Bolishsiz F. shakli esa ma affiksi yerdamida yasaladi: keldi bolishli shakl - kelmadi bolishsiz shakl. Bolishsizlik inkor manosi "yoq" sozi va "emas" toliqsiz F.i bilan ham ifodalanadi: borgani yoq, borgan emas. 
Mayl kategoriyasi - harakatning voqelikka munosabatini sozlovchi nuqtai nazaridan belgilovchi grammatik kategoriya. Ozbek tilida maylning quyidagi turlari bor: 1) buyruqistak mayli: ayt, aytgin, ayting kabi; 2) shart mayli. Bu mayl shakli sa affiksi yerdamida yasaladi: borsam, borsang, kursa kabi; 3) shartli mayl - bajarilishi shart ergash gapdan anglashilgan harakatning bajarilishiga bogliq bolgan shartlangan harakatni bildiruvchi mayl. Bu mayl shakli ar edi, maye edi yerdamida yasaladi va bu shakldagi F. bosh gapning kesimi bolib keladi: Vaqting bolsa, kinoga borar edi k. Imkoning bolsa, bunday qiynalib yurmas eding; 4) maqsad mayli. Bu mayl shakli moqchi affiksi yerdamida yasaladi va harakatni bajarishbajarmaslik maqsadini bildiradi: soramoqchiman, oqimoqchiman, aytmoqchi emasman; 5) ijro mayli - harakatholatni uning bajarilishi ijrosi bilan kar uch zamondan birida ifodalaydigan mayl. Bu mayl turi zamon va shaxsson korsatkichlari orqali shakllanadi: oqidim, oqiyapman, oqiyman; korganman, korgansan, korgan. 
Zamon kategoriyasi - harakatning nutq paytiga munosabatini bildiruvchi grammatik kategoriya. Harakatning nutq paytiga munosabatiga kora F.ning 3 zamon turi farqlanadi: otgan zamon - keldi, oldim; hozirgi zamon - kelyapman, kelyapti; kelasi zamon - kelaman, olasan va boshqa 
Shaxsson kategoriyasi - harakatning 3 shaxs dan biriga oidligi manosini bildiruvchi grammatik turkum: keldi m birinchi shaxs, birlik, keldik birinchi shaxs, koplik, kelding ikkinchi shaxs, birlik, keldingiz ikkinchi shaxs koplik. 
Ozbek tilida F.ni malum bir vazifaga xoslovchi shakllar ham mavjud. Bular: sifatdosh qarang, ravishdosh qarang, harakat nomi q shakllaridir. 
Bulardan tashqari F.ning turli modal mano, takror manosi va boshqa manolarni bildiruvchi shakllari ham bor. Ular maxsus qoshimchalar, komakchi fellar yerdamida hosil qilinadi: keta qol, ketib qoddi, keta kormoq, turtkilamoq, qorqinqiramoq, kulimsiramoq va boshqa 
F.lar qanday grammatik shaklda qollanishiga qarab gapning turli bolagi vazifasida keladi. Mas, mayl, zamon, shaxsson paradigmasiga mansub shakllardan birida qollanganda - kesim vazifasida; sifatdosh, ravishdosh shakllarida - anikdovchi, hol vazifasida; harakat nomi shaklida esa ot turkumiga oid sozlarga xos vazifalarda keladi.