|
GANDIMIYON SHARTNOMASI VA UNING OQIBATLARI
Xiva xoni Muhammad Rahimxon II Kaufmai) tomonidan taklif etilgan sulh shartnomasini imzolashga majbur bo`ldi. 1873-yil 12-avgustda imzolangan, diplomatiya tarixiga Gandimiyon shartnomasi nomi bilan kirgan shartnomasida: "Xiva xoni hazratlari Rossiya bilan sulh va do`stlik shartnomasini tuzadi va imperator hazrati oliylarining yuksak himoyatidan foydalanadi", — deb ta’kidlangan.
Diplomatiya tilida bu Xiva xoni Rossiya imperatori tobeligiga o`tganini bildiradi. I moddada: "Sayid Rahim Bahodurxon o`zini butunrossiya imperatorining sodiq xodimi deb tan oladi. U qo`shni hukmdorlar va xonlar bilan har qanaqa bevosita do`stona munosabatlardan va ular bilan biron-bir savdo yoki boshqa shartnomalar tuzishdan voz kechadi hamda Rossiyaning o`rta Osiyodagi oliy hokimiyati ruxsatisiz ularga qarshi hech qanday jangovar harakatlarni amalga oshirmaydi", — deb to`g`ridan-to`g`ri yozib qo`yilgan. Xiva xoni tashqi olamdan, shu jumladan, eng yaqin qo`shnilardan ham to`liq ajralish, ular bilan amalga oshiradigan munosabatlarni Rossiya imperiyasi hokimiyati ruxsati bilangina yuritish majburiyatini oldi.
Shu paytgacha Xiva xonligining mulki hisoblangan Amudaryo o`ng sohilining va unga yondosh yerlarning hammasi o`sha yerda istiqomat qiluvchi va ko`chmanchi xalqi bilan xonning qo`lidan to`liq chiqib ketdi. Rossiya kemalariga Amudaryo bo`ylab harakatlanishda mutlaq huquq berildi. Rossiya savdogarlari butun xonlik bo`ylab erkin yurish va boj to`lovlarisiz savdo-sotiq qilish huquqiga ega bo`lishdi. Xiva xoni va mahalliy hokimiyat rossiyalik savdogarlar hamda ularning mollari xavfsizligi uchun javobgar edi.
Rossiya va Xiva xonligi o`rtasida imzolangan shartnomada yana shunday yozilgan edi: "Chap qirg`oqdagi mslar uchun zarur va qulay bo`lgan yerga ular o`zlarining pristanlarini qurish huquqiga ega. Xonlik ushbu pristanlarning saqlanishi va xavfsizligi uchun javobgar. Pristanlar uchun joyning tanlanishi o`rta Osiyodagi rus oliy hokimiyatining tasdiqlashiga bog`liq.
Xiva xonligidagi hamma shahar va qishloqlar rus savdosi uchun ochiq. Rus savdogarlari va karvonlari xonlikda erkin harakatlanadilar va mahalliy hokimiyatning alohida g`amxo`rligidan foydalanadilar. Karvonlar va omborlarning xavfsizligi uchun xon hukumati javob beradi. Xonlikda savdo qiluvchi rus savdogarlari har qanday soliqlardan ozod qilinadi, xuddi shunday Xiva savdogarlari ham Kazalinsk yo`lida va Kaspiy dengizining Orenburg pristanida savdo qilganlari uchun soliq to`lamaydilar. Rus savdogarlariga xonlik yerlaridan qo`shni davlatlarga yuklarini bojsiz olib o`tish huquqi beriladi"9.
Xiva xonligi zimmasiga 2,2 million rubl miqdorida mashaqqatli tovon (kofitributsiya) to`lash yuklandi. Xon xazinasida pul bo`lmagani uchun bu mablag` xalqdan yig`ib olinishi lozim edi. Uni 20 yil davomida to`lash rejalashtirildi.
Gandimiyon shartnomasi Xiva xonligini amalda podsho hukumatiga to`liq bo`ysunadigan mayda viloyat bekligi darajasida yerga urgan og`ir sharmandali shartnoma edi. U Xiva xalqi zimmasiga yangi soliqlarni va yangi majburiyatlarni yuklar edi. Xonlik hududi uch baravar kichraydi. Xiva xonligi o`z nomini va arzimagan hududini saqlab qoldi-yu, ammo mustaqillikdan to`liq mahrum bo`ldi.
Xulosa.
Mazkur kurs ishini yoritishda Chor Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyoni bosib olinishi sabablarini o‘rganish zaruriyati yuzaga keldi. Kelajak yoshlariga tarixiy tarbiya berishda va madaniyatimizni, tarixiy qadryatlarizni o‘rgatishda biz, albatta, o‘z tarixini biladigan yoshlarni tarbiyalashimiz shart. Tarixni o‘rganishda unga mos adabiyotlar o‘rganib tahlil qilinadi. Shu narsani alohida ta’kidlash joizki, talabalarga tarixiy tushunchalarni singdirish ota-bobolarimizdan bizlargacha yetib kelgan ulkan boy ma’naviy qadryatlaridan foydalanish tizimini o‘rganib chiqiladi. Bo‘lajak boshlang’ich sinf o‘quvchilarga tarixiy tarbiya berishda milliy ma’naviy qadryatlarga tayanish ijtimoiy asos sifatida o‘rganiladi. Tarixiy tushunchalarni bo‘lajak boshlang’ich sinf o‘quvchilari ongiga singdirmasdan turib tarixiy tarbiya berish mumkin emasligiga alohida e’tibor qaratilgan.
Mazkur kurs malakaviy kurs ishida o‘rganib chiqilgan narsalar shuki, Chor Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyoni bosib olish jarayonlari, sabablari va bosqichlari o‘rganib chiqildi. Rossiya bosqinlari oqibatida O‘rta Osiyoga ko‘plab zararlar yetgan. Keyinchalik O‘rta Osiyo o‘zini tiklab olishi juda qiyin bo‘lgan. Lekin mana yurtimiz gullab yashnagan va o‘zini tiklab olgan, hozirda bizning yurtimizdanda go‘zal yurt yo‘q.
Do'stlaringiz bilan baham: |
