Mavzu : Akademik litseylar fizika kursida Ideal gaz qonunlarini bayon

PV = υRT
( 6 ) 
| m = μυ
 ( 7 )
( 8 )
R = kN
A

 ( 9 ) 
Formulani yana boshqa ko'rinishlarga o'zgartirish mumkun :
Klapеyron-Mеndеlееv qonunining holat tеnglamasi, gaz holatini aniqlovchi 
bеshta - P , V , T , m , µ fizik kattaliklarni o’zaro bog’laydi va ulardan to’rttasi
bеrilgan bo’lsa, bеshinchisini aniqlashga imkon bеradi 
Avogadro qonuni – teng hajmli ideal gazlarda bir xil bosim va bir xil temperaturada 
zarralar (atomlar, molekulalar) soni bir xil boʻladi. Avogadro qonuni ga koʻra nore-al 
sharoitda (1,01105 Pa, 0°C) istagan ideal gazning gramm-moleku-lasi bir xil hajmni 
egallaydi. A. Avogadro 1811-yilda kashf qilgan 

---

Dalton qonuni: ideal gazlar aralashmasining bosimi unga kiritilgan gazlarning 
qisman bosimlari yig'indisiga teng, ya'ni. qayerda - qisman bosim - agar ularning har 
biri bir xil haroratdagi aralashmaning hajmiga teng hajmni egallagan bo'lsa, 
aralashmaning tarkibiy qismlari ko'rsatadigan bosim.
Dalton qonuni Dalton qonuni : Balondagi bir nechta gazlarning umumiy bosimi
ularning alohida bosimlari yig'indisiga teng : P = P
1
 + P
2
 + P
3
 + ... + P
n
Gaz Qonunlari ( Izotermik , Izobarik va Izoxorik jarayonlar )
Izojarayonlar. Gazning makroskopik parametrlari o`zgarayotgan paytda m= const 
holida bitta parametrning o`zgarmasidan kechadigan jarayonlar izojarayonlar 
deyiladi. 
Berilgan ideal gazning massasi va temperaturasi o’zgarmas bo’lganda gaz
holatining o’zgarish jarayoni izotermik jarayon deyiladi. Muayyan massali 
(m=const) gazning bosimi o’zgarmas bulganda (P=const) sodir bo’ladigan jarayon
izobarik jarayon deyiladi. Gaz bir holatdan ikkinchi holatga o’tishi o’zgarmas
hajmda sodir bo’lsa, bunday jarayon izoxorik jarayon deyiladi. 

---

Boyl-Marriot qonuni
Boyl-mariott qonuni — gaz bosimi bilan hajmi orasidagi bogʻlanishni ifodalaydigan 
qonun; ideal gazning muayyan massasi uchun oʻzgarmas trada gaz bosimining u 
egallagan hajmga koʻpaytmasi oʻzgarmasligini ifodalaydi. B. — Boyl-mariott qonuni 
ideal gazlarga tatbiq qilinadi, real gazlar bu qonunga qisman boʻysunadi. Biroq uy 
temperaturasi va normal bosimga yaqin sharoitda koʻpchilik gazlar B. — 
Boyl-mariott qonuni ga boʻysunadi, yuqori bosimda esa bu qonundan chetga chiqadi. 
B. — Boyl-mariott qonuni ni 1662-yilda R. Boyya va undan mustaqil ravishda 
1676-yilda E. Mariott topgan.
Boyl-Marriot qonuniga izoh : bu Izotermik jaroyon bo'lib Tempratura o'zgarmas 
bo'lganda Bosim va hajmning chiziqli o'zgarishi nazarda tutiladi.
T = const | PV = const | P
1
V
1
 = P
2
V
2
Izotermik jarayon (izo... va yun. therme — issiqlik) — oʻzgarmas tempraturada fizik 
sistemada roʻy beradigan fizik yoki kimyoviy jarayon. Massasi oʻzgarmas bosimda 
suyuqlikning qaynashi, kattik, jismning erishi va b. Qaytar va kaytmas Iztermik 
jarayonlar bor Izotermik jarayonda ideal gaz bosimi bilan hajmi oʻzaro teskari 
proporsional holda oʻzgaradi. Izotermik jarayonda issiqlik mashinalarida ham roʻy 
beradi. Uning grafigi izoterma deyiladi. Izotermik jarayonda tarkibiy qism sifatida 
Karno sikli kiradi.
Grafikdagi Izotermik jarayon chiziqlari izotermalar deyiladi 

---

Geey-Lyussak qonuni 
Agar biron m massali gazning bosimi o'zgarmas bo'lsa gaz hajmining tempraturaga 
nisbati o'zgarmas bo'ladi 
Geey-Lyussak qonuniga izoh : bu Izobarik jaroyon bo'lib bosim o'zgarmas bo'lganda 
tempratura va hajmga chiziqli o'zgarishi nazarda tutiladi.
GEY-LYUSSAK QONUNLARI — 1) gazlarning issiqlikdan kengayish qonuni: asosiy gaz 
qonunlaridan biri; unga koʻra oʻzgarmas bosimda gaz massasining hajmi t-ra 
oʻzgarishi bilan chiziqli oʻzgara bo-radi. 1802-y. da J. L. Gey-Lyussak aniqlagan;
2) hajmiy nisbatlar qonuni: t-ra va bosim bir xil boʻlganda kimyoviy reaksiyaga 
kirishayotgan gazlarning hajmi bir-biriga nisbatan ham va bu reaksiyada hosil 
boʻlgan gazsimon moddaning hajmiga nisbatan ham oddiy nisbatda boʻladi ( Faqdt 
ideal gazlar uchungina toʻgʻri. J. L. Gey-Lyussak 1808-y. da aniqlagan. Bu qonun 
Avogadro konunityug ochilishida katta rol oʻynagan.
Grafikdagi Izobarik jarayon chiziqlari izobaralar deyiladi

---

Sharl Qonuni 
Agar biron m massali gazning hajmi o'zgarmas bo'lganda uning bosimi va 
temperaturasi nisbati o'zgarmas bo'ladi
Sharl qonuniga izoh : bu Izobarik jaroyon bo'lib hajmda o'zgarmas bo'lganda 
bosimning va temperaturaga chiziqli o'zgarishi nazarda tutiladi.
Grafikdagi Izoxorik jarayon chiziqlari izoxoralar deyiladi

---

IZOJARAYONLAR 

---

4. Ideal Gaz qonunlarini o’qitishda axborot-kommunikatsion 
texnologiyalardan foydalanishning ahamiyati 
Darsda faqat bo’r va latta ishlatiladigan vaqti o’tdi. O’quvchilarni samarali
o’qitish uchun komp’yuterlar, proyektorlar va AKT dasturlari bilan jihozlangan
auditoriyalardan foydalanishlari kerak. AKT kundalik hayot talabi va j 
amiyatning globallashuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Agar fizika darsi
davomida 3D ekranda elektromagnetizm mavzusini bosqichma bosqich
tushuntiradigan virtual taqdimot paydo bo’lsa, bunday taqdimotni o’quvchi hech
qachon esdan chiqara olmaydi va chuqur o’zlashtira oladi. Fizika bu har xil
hodisa va voqealarni atrofdamizdagi olam bilan bog’lab ilmiy yondashib
diagrammalar va suratlar orqali ko’rib chiqish bo’lib hisoblanadi. to’g’risida
faqat kitobdan o’qib, aniq tushunchalariga ega bo’la olish oson narsa emas.
Mazmun tushunarli va qiziqarli bo’ladi faqat amaliy, hayot bilan bog’langan
bo’lsa. Boshqa o’quv fanlarida ifodali va mul’timediyali taqdimotlar bir birini
yaxshi tushunishlikka yordam bersa, ulardan farqli ravishda, fizika fanida e sa 
foydalaniladi. AKTdan asosiy g’oyani ravshanlashtirishda O’quvchilar ushbu fan
haqida nazariyani egallashlaridan ko’ra yangi konsepsiya (g’oya) ni tushunishlari
lozim. O’qituvchilarning AKTdan foydalanishi, fizika fani bo’yicha darslar sam 
aksariyati arali bo’lishi kerak. O’qituvchilar turli xil dasturlarni: Ms-Word, 
Ms-Excel, Ms-PowerPoint, Photoshop, Flash, Movie Maker va web 2.0 dasturlarini 
ishlatishi mumkin. Ms-Word yordamida savolnomalar, matnlar, tasvirlar va boshqa 
elektron hujjatlar tayyorlanishi mumkin. Ms-Excel dasturi yordamida grafiklar, 
diagrammalarni gistogramma va sektorli diagramma shaklida diagrammalar orqali 
ma’lumotlarni tasvirlash va taqdimot qilish mumkin. Tasvirning sifatini Photoshop 
dasturida yaxshilash mumkin. Taqdimotni PowerPoint dasturida yaratish va ular 
yordamida turli konsepsiyalarni o’rgatish mumkin. Ushbu taqdimotlarda Photoshop 
dasturida tayyorlangan tasvirlar va Flash dasturida tayyorlangan animatsiyalar 
ishlatilishi mumkin. Bunday vositalarni ishlatish orqali o’quvchilar konsepsiya
(g’oyani) yaxshi o’zlashtirishlari mumkin. Ushbu vositalar nafaqat o’qitish
jarayonini qiziqarli qiladi, balki o’quvchilarga davomli ta’sir ko’rsatadi. 
O’qituvchilarning e’tiborini olish uchun fotokameraga olingan video, 
o’qituvchilarga o’rgatilgan. Animatsiya va kliplar quyida sanab o’tilgan 
dasturlarda tayyorlanga ushbu taqdimotlarda Photoshop dast urida tayyorlangan 
tasvirlar va Flash dasturida tayyorlangan animatsiyalar ishlatilishi mumkin. 
Tasvirning sifatini Photoshop dasturida yaxshilash mumkin. Taqdimotni 
PowerPoint dasturida yaratish va ular yordamida turli konsepsiyalarni o’rgatish 

---

mumkin, dars jarayonida dars ishlanmalaridan foydalanish yaxshi samara 
beradi. Deyarli barcha komp ’ yuterlarda OFFICE dasturlari o’rnatiladi. Shu 
dasturlardan elementar foydalanishni biladigan deyarli barcha o’qituvchilar 
darslard a o’zlari tayyorlag an ele k tron ishlanmalardan foydalanishlari mumkin. 
4. Ideal Gaz qonunlarini o’qitishda innovatsion texnologiyalardan 
foydalanish namunalari
Innovatsion texnologiyalar o’qituvchilarning ta’lim berishida kasbiy rivojlanishi 
uchun katta imkoniyatlar yaratadi: 
1. Ko’p marotaba foydalanishga mo’ljallangan o’quv materiallarini yaratish (Vaqtni 
tejash);
2. Internet orqali o’qituvchilarning o’zaro almashinuvi;
3. O’quvchilarning o’quv materiallari xoxlagan paytda murojaat qilishi; 
4. Mazmunni tushunarli qiluvchi mul’timediyali materiallarni tayyorlash; 
5. O’quvchilarning davomatini va o’sishini qayd qilish; 
6. Zo’riqishsiz o’quv tizimini ta’minlash.
O’qituvchilar uchun asosiy afzalliklari o’quvchilar ishini samarali boshqarish, 
saqlash va olib borish hamda vaqtni tejashdan iborat. Vaqtni tejash mashg’ulotlarga 
yaxshi tayyorlanish imkoniyatini beradi. O’qituvchilar AKT resurslaridan 
foydalangan holda nafaqat o’z bilimlarini yangilaydi, balki nazariy bilimlarni ham 
ortirish imkoniyatiga ega. Masalan, fizika darsi davomida prezentatsiya (taqdimot) 
lardan foydalanish mumkin. Har bir prezentatsiya bir necha slayddan tashkil topgan 
bo’lishi mumkin. Prezentatsiya-universal, imkoniyatlari keng bo’lgan, ko’rgazmali 
grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar, animatsiya 
effektlari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish 
imkonini beradi. 

---

Xulosa
Ideal gaz bu Real gazning moduli hisoblanib bunda gazlarning o'zaro tasiri tortishish 
kuchlari hisobga olinmaydi. Ideal gazlarni o'rganar ekanmiz bunda gaz qonunlari 
judayam katta ahamiyatga ega bunda molekulalar kinetik nazariyaning asosiy 
tenglamalari , Boyl-Marriot qonuni Izotermik jarayonlar , Geey-lyussak qonuni 
Izborik jarayonlar , Sharl qonuni Izohorik jarayonlar , Klapeyron tenglamasi va 
Mendiliyev Klapeyron tenglamasi bizga gaz xususiyatlarini tushunishda katta rol 
o'ynaydi.
IDEAL GAZ : Gaz molekulalari orasidagi o'zaro tortishish kuchlari e'tiborga olmaslik 
darajasida kuchsiz va molekulalarining xususiy hajmi gaz egallagan hajmdan juda
kichik bo'lgan gazlar ideal gazlar deyiladi. Demak, ideal gaz molekulalarini moddiy 
nuqta deb faraz qilish mumkin.
Nafaqat Ideal gaz qonunlarini bayon qilishda balki Molekulalar Fizika fanini 
tushuntirishda axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanishning 
ahamiyati va o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish benihoya o'z 
ahamiyatiga ega va bu fizik hodisalarni tushuntirishda bizga chizib tasavvur qilib 
tushuntirishdan ko'ra ularni vediorolik , slayd va foto jarayonlar orqali bayon 
etishda kattaroq natijaga erishish mumkinligi maʼlum yani talabalarning 
o'zlashtirishiga yana yordam beradi va o'rganish jarayonida o'z natijasini beradi.

---

Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Djo’rayev M. “Fizika o’qitish metodikasi” Toshkent:TDPU 2013yil. 
2. Xabibullayev P, Boydadayev A., Bahromov A., Yo`ldasheva M, “Fizika” 
Umumiy o`rta ta’lim maktablarining 9-sinflari uchun darslik”, Toshkent-2010-yil 
3. Bahromov A, Yuldasheva M, “Fizika o`qituvchilari uchun metodik
qo`llanma” Toshkent, 2010yil. 
4. G`aniyev A. G, Avliyoqulov A.K, Alimardonova G.A, “Fizika”1-qism, Akademik
litsey va kasb hunar kollejlari uchun darslik, Toshkent-2008-yil. 
5. O`lmasova M.X. “Mexanika va molekulyar fizika” AL. lar uchun o`quv 
qo`llanma, professor Mirzahmedov B.M. tahriri ostida Toshkent: “O`qituvchi” 
2003-yil. 
6. No`manxo`jayev A. Xudayberganov A., Tursunmetov K., Xusanov A., Suyarov
Q, Zoitova B, Xudoyberdiyev L. “Fizika” 1-qism, AL. va KHKlari uchun o`quv
qo`llanma sifatida tafsiya etilgan. Toshkent: “O`qituvchi” 2002-yil. 
7. Wikipedia.com sayti maʼlumotlaridan
8. ZiyoUz.com sayti kutubxonasidan.