bayxuada yozilgan asarlar ko’p bo’lishiga karamay, asosiy adabiy til bo’lib, venyan
- kulokka tushunarsiz, o’rganish uchun o’zok vakt talab kiluvchi kadimiy tildan
foydalanilardi. Shuning uchun yangi madaniyatni shakllantirishda asosiy kiyinchilik
butunlay bayxua tiliga o’tish edi. «Adabiy kayta kurishdan» so’ng esa «Adabiy
ko’zg’aloni» boshi 1917 yili, «Yangi yoshlar», jurnalining saxifalari adabiyotni eski
xolida saklab kolishga urunar edilar. Masalan, Lu Sin o’zining «Yangilik kotillari»
degan satirik pamfletida, ikki ziyolilar obrazini yaratdi, ularning biri xozirgi kun
xakida yozish uchun, ikkinchisi esa uning asarini o’kish uchun kadimgi tilni
o’rgandi. Lu Sin shunday savol ko’yadi: Bu asarlar xakikatdan xam e’tiborga loyik
bo’lsa, nima uchun ularni zamonaviy tilga o’girish mumkin emas? Kundalik
xayotida yukorida tilga olingan «Butun Xitoy -xalki tilida gapirishni» or
xisoblaganlar.
XX asr boshlarida mamlakatda bayxua davriy nashri mavjud edi, birok «4
may xarakati» davrida ularning soni tezda ko’paydi va 400 taga yetdi. Xatto eng
reaksion gazetalar xam jamoa fikri kistovi ostida gapiruvchi tilda adabiy ilova bera
boshladilar. 1920 yil maktab va oliy-o’kuv yurtlarida xam bayxua tilida ta’lim berila
boshlandi. Shu tarika bu til to’la ma’noda adabiy til sifatida rasman tan olindi.
Birok yukorida aytib o’tilgandek bayxua tili uchun ko’rash madaniy inqilobini
yagona vazifasi emas edi. Ilg’or Xitoy ziyolilari feodal madaniyatiga karshi kattik
kurash olib bordi, shu jumladan rasmiy g’oya bo’lgan konfusiylikka xam. Juda ko’p
asrlar davomida konfusiylik etikasidan xalkni kullarcha itoatkorlikda tarbiyalash,
oilada patriarxatchilikni, ko’pincha asl uy to’zumi munosabatlarini tarbiyalash
uchun foydalanib kelingan. Konfusiylikka karshi tankid XIX asr oxirlaridanok
boshlangan edi, birok bu yetarli bo’lmagan. Shu sababli «4 may xarakati» davrida
konfusiylikning sinfiy xarakatini bu davrning g’oyasi va siyosiy to’zumi o’rtasidagi
o’zviy alokani ochib bergan Li Dachjaoning ko’pgina makolalari ommoviylanib
ketgan.
Lu Sin yozuvchilardan anik pozisiyasini talab kilib shunday deydi: asosiy
masala yozuvchi inqilobchimi yoki yo’kmi degan savolda, deb xisoblayman. Agar
u inkilobchi bo’lsa, u nima xakida yozmasin, u kanday materialdan foydalanmasin,
u yaratgan asar inkilobiy adabiyot bo’ladi. Inkilobiy adabiyotga bunday keng
dunyokarash sobik sovvetda ro’y berayotgan o’zgarishlar, ta’siri ostida vujudga
kelgan. 1921 yil yanvaridan 1923 yil yanvarigacha, ikki yil iste’dodli jurnalist
nashriyotchi va tarjimon Szyuy Syubo «Chen bao» gazetasi maxsus muxbiri sifatida
sobik Sovet Ittifoki xududida yashagan. U Pekin rus tili oliygoxini tugatgan bo’lib,
rus tilini mukammal egallagan, yozuvchi ocherk va makolalarida yosh sovet davlati
xayoti, uning yangilanish yo’lidagi muvaffakiyatlari xakkoniy xikoya kilgan.
Amalda bo’layotgan ishlarga realistik prinsipda karashlar uning Sovet Ittifoki
xakidagi «Yangi Rossiya xakida xikoyalar» kitobiga (1923y) va «Qizil poytaxt
to’g’risida taasurotlar» kitobiga tegishli. 20-yilning boshlarida u Plexanov,
Gorkiyning asarlarini xitoy tiliga tarjima kilgan. Syuy Syubo xitoy jamoatchiligini
nafakat zamonaviy ilg’or fikrlar bilan, tanishtirib kolmasdan, xalk adabiyotiga yo’lni
tozalab, Xitoydagi turli g’oyalarga karshi kurash olib borgan. Bundan tashkari, u
badiiy asarlarni tarjima kilgan, xitoy o’kituvchilarini Pushkin, D.Bedniy, Gladkov,
Pavlinko, Mayakovskiy ijodi bilan tanishtirgan.
1921 yilda Pekinda realistik san’at tarafdorlari bo’lgan kariyib 200 ta kishini
birlashtirgan adabiyotni o’rganuvchi jamiyat tashkil etilgan. Uning tashabbuskorlari
Shen Yanbin (Mao Dun), U Jendo, Syuy Dishan, Ye Jentao, Van Tunjao va
boshkalardir. Jamiyatning chop etuvchi organi «Syaosho yuebao» («oylik prozalar»)
bo’lib, u Shanxayda 1909 yildan chika boshlagan, bosh taxrirchi Shen Yanbin
bo’lgan. Mamlakatning boshka shaxarlarida jamiyatning filiallari tashkil etilgan.
Uning asosiy vazifalari kuyidagilar bo’lgan: yozuvchilarni yagona tashkilotga
birlashtirish, mamlakatning adabiyot va jamiyat xayotidagi masalalari bo’yicha
fikrlar almashuvi, jamiyatning adabiyotidagi asosiy maksadi ijtimoiy xayotdan
xakikatni ko’rsatish. «Oylik prozalar» jurnalida chop etilgan adabiy tankidiy
makolalar yosh yozuvchilarga jaxon adabiy jarayonini anglashni, g’arbga ko’r
ko’rona taklid kilishini oldini olishga, san’atda o’z yo’lini topishni, ko’pgina
mumtoz va yangi xitoy asarlarini to’g’ri tushunishga yordam bergan. Bundan
tashkari, jaridada asosan realistik adabiyotdan badiiy tarjimalar nashr etilgan. Chet
el asarlariga taklid kiluvchi eski xitoy tarjimonlaridan farki o’larok, jamiyat a’zolari
karama-karshi tarjima kilishda adabiyotning g’oyaviy va amaliy masalalarini kayta
ishlashda va Mao Dunning xissasi katta. «Oylik prozalar «Adabiyot dekadasi»
jaridalar saxifalarida uning «Adabiyot nima?», «Buyuklikka kachon erishiladi?»,
«Naturalizm va zamonaviy xitoy prozasi» va xokazo makolalari chop etilgan bo’lib,
ularda adabiyotning faol xarakteri ta’kidlab o’tilgan. «Biz xitoy estetizmi ruxida
yozilgan, xayotdan o’zok bo’lgan adabiyot asarlariga kat’iy karshi chikamiz…,»-
deb yozadi Mao Dun, adabiyot ommaning uyg’onishiga va uning zimmasida turgan
buyuk missiyasini ochishga yordam beradigan davr kelganida bizning imonimiz
komil». Mao Dun o’z makolalarida Lu Sin g’oyalarini rivojlantiradi va
umumlashtiradi, ya’ni inson takdiri va ijtimoiy sharoitlar o’rtasidagi alokadorlikni
ochib beradi. Mao Dun adabiyotda fukorochilik, amalda bo’layotgan ishlarni real
ko’rsatib berish yangi adabiyotda bosh maksad bo’lib kolish kerakligiga undaydi.
Bundan tashkari u milliy san’atni yaratishga chakirgan, xalkchilik uchun kurashgan.
Xitoyda yosh realistik adabiyotni vujudga kelishida jamiyatning roli katta, birok
ko’pgina nazorat masalalari bo’yicha uning a’zolari ishida yagona fikr bo’lmagan.
Ayrim a’zolar yozuvchining mamlakat ijtimoiy xayotidagi ishtirokining zarurligini
inkor etganlar, ular adabiyotni umumiyinsoniy axamiyatini tan olganlar ba’zilar
adabiyotning g’oyaviyligini, uning davrining falsafiy konsepsiya bilan alokasini
inkor etganlar.
Jamiyatning adabiyotini o’rganishda karama-karshi fikrni Syuy-Dishan
(1893-1914) berib, Lo Xuashen taxallusi ostida imzo ko’ygan. Texnika fanlari
bakalavri darajasini Kolumbiya universtitetida olib, Angliya va Xindistonda
buddizmni chukur o’rgangan, u o’z ijodining dastlabki davrida g’arb va shark diniy
falsafiy konsepsiyasi ta’sirida bo’lgan. Uning dastlabki asarlarida turli karashlar
birlashmasi aks ettirilgan. Bu buddizm va xristianlik bilan bog’lik bo’lgan xammani
kechirish g’oyasi Syuy Dishan ijodining markazida turgan. Uning kaxramonlari
takdiri itoat kilish, nasixatlarga kulok solish bilan bog’likligi ularni inertlikka olib
kelgan bo’lsa, yakin kishisiga muxabbat, ularning o’z fikrlari uchun faol
kurashchiga aylantirgan. Birinchi tendensiyaga misol bo’lib, «takdir bilan
belgilangan» xikoyasi xizmat kiladi, unda kaxramonlar yer yuzida baxt topolmay,
o’limidan keyingi xayotda topishini umid kiladilar. Eskilik sarkitlari bilan kurashish
o’rniga ular tushkunlik girdobiga tushadilar. Shan Szyaning «o’rgimchak»
xikoyadagi o’rgimchak takdirga bo’ysinmaydi, umuman keyingi xayotdagi baxt
xakida umid kilmaydi, baxtni xozirgi xayotda topishga intiladi. Shan Szyan ichki
poklik va yaxshilik namunasi, uning xayot mazmuni «yezilganlarga yordam berish».
Bu uni kuchli, o’z xarakatlariga ishonchli, uning uchun dolzarb bo’lgan
muammolarni xal etishda kat’iylik kiladi. Eri tomonidan ta’kib kilinib, u uydan
ketadi, u o’z yaxshiligi, yordami atrofdagi odamlarga zarurligiga umid kiladi.
Insonga muxabbat Syuy Dishan ijodining asosiy kirrasidir, u shu ijodi orkali
inson uchun, uning jismoniy va ma’naviy erkinligi uchun faol kurashga olib keladi.
Yozuvchining ijodida mistika sekin-asta ijtimoiy janrlarni xakkoniy tushunishga
o’tib boradi. Mao Dun, Chjen Chjen-do, mamlakatdagi inqilobiy ko’tarishi Syuy Di
Shanning siyosiy ongini o’sishiga, uning demakratik karashini kuchayishiga olib
keldi.
Syuy Dishan keyingi xikoyalari kaxramonlari savdagor, siyosatchilar bo’lib, muallif
ularning yuzidan tashki xushmuomalik kolipini olib tashlab, ularni ikkiyuzlamachi,
va axloksiz kilib ko’rsatadi. Syuy Dishan xayotining so’nggi o’n yilligi (1931-1941)
yapon agressiyasiga karshi kurash boshlangan davrda inkilobiy xarakat bilan
bog’langan. Dushmanga karshi kurashda adabiyot va san’at faollari butun Xitoy
uyushmasi raxbarlaridan biri sifatida u ishchilar orasida bir necha bor nutk so’zlagan,
Chan Kayshining taslim bo’lish siyosatini ochib beradi, xitoy xalkining inkilobiy
kurashini olkishlaydi. Bunga Syuy Dishanning «Adabiyotni o’rganish jamiyati»
bilan xamkorligi sabab bo’ladi.
20-yillarning oxirida yozuvchilarning siyosiy va adabiy karashlaridagi
karama-karshiliklar jamiyatning tarkalib ketishiga olib keldi. 1925-27 yillardagi
millliy inkilob bunga ta’sir ko’rsatdi, bu vokea imperialistik xukmronlik va feodal
militarstik kuchlarga karshi yo’naltirilgan edi. Isloxotlar tarafdorlar reaksiya
tomoniga o’tdilar. Buron jamiyatning ilg’or a’zolari bo’lgan Mao Dun, Chjen,
Chjen-do, Syuy Syu-bo va boshkalar inkilobiy xarakatda bevosita ishtirok etdilar va
ularning san’atlarini shu masalalarga bag’ishladilar. 20-yillarda yangi xitoy
adabiyotida romantinizm bilan bog’langan antimperialistik protest bilan chikkan
yozuvchilar ta’siri ostida bo’lgan. Bu yo’nalish Go Mojo (1842 yilda tug’ilgan.)
nomi va «Ijod» jamiyati faoliyati bilan bog’lik. Go Mojo asarlarini taxlil etishdagi
kiyinchilik shundan iboratki, u xakida ko’pincha inkilobiy romantizm vakili sifatida
gapiriladi. Romantizmda ijodiy usul sifati xam, badiiy fikrning aloxida shakli
sifatida xam karash mumkin.
Dastlabki ko’rinishida u realizm okimi sifatida vujudga keladi. «Shaxs va
jamiyat» majaro realistiklar tomonidan falsafiy umumlashma darajasiga ko’tarilgan.
Romantizm bu ma’noda amaldagi karama karshilikni ko’rsatgan va burjuaziyaga
karshi bo’lgan. Birok romantizm ob’ktiv xayotiy alokalarni tan olmagan real
munosabatlarni taxlil etish o’rniga romantiklar amaliyotini xayoliy tushunishini
taklif etganlar.
Realizm g’alabasi bilan romantizm sub’ektizmni yuzaga keltiruvchi, estetik
idealga ega bo’lmagan g’oya sifatida realizm dushman bo’lib koldi. Birok amalda
ular bu sinfning na dunyo karashini, na uning kurashi maksadini tushunmaganlar.
20-yillarda Xitoyda ekspression romantizm chet el kapitali kirishiga karshi
bo’lgan maydon burjuaziya reaksiyasi sifati, komprador burjuaziya xukmronligini
mustaxkamlash uchun vujudga kelgan.
«4 may xarakati» davrida feodal madaniyati Xitoydagi yirik burjua ideali,
yangi madaniyat xarakati dushmani bo’lgan, lekin uning estetik platformasi asosida
progmatizm-sub’ektiv idealistik yo’nalish nazariyasi yotadi. Progrmatizm yoki
instrumentalizm XX asr boshida Sharkda keng tarkalgan. Kolumbiya Universtitetida
amerika progmatizm asoschisi bo’lgan Dyuy ko’lida falsafiy bilim olgan Xu Shi
AQShdagi reaksion siyosiy guruxlari bilan alokada bo’lgan. Xitoyga kaytgach u
Xitoyda amerika progmatizm siyosatini yurita boshladi. «4 may xarakati» ni burjua
yo’nalishiga burishga xarakat kildi. Xuddi shuningdek, u 1918 yilda, «Ibsen
prinsiplari» makolasida ibsen asarlarini talkin etgan.
Xu Shining progmatizm va individualizmiga karshi kurash bilan birlashib ketgan
xususan, u «yangi yoshlar» jaridasini sovet xarakterida deb tankid ostida olgan. Bu
jaridani ximoyasiga Li Da Chjao, Lu Sin, Syuy Syu-bo turdilar, ular progmatizmini,
isloxatchiligini va amaliy tajribani tankid kilib chikdilar. Xususan, Lu Sin ilg’or
g’oyalarga karshi chikkanlarning nikobini olib tashlab, ularni tajriba deb atalgan
narsa-bu imperator va ularning kullari tajribasi deb ko’rsatdi. Agar Lu Sin
boshchiligidagi yozuvchi realistlar ijodi rus klassikasi va adabiyoti ta’sirida
rivojlangan bo’lsa, Xu Shi faoliyati amerika progmatizmi yo’nalishda ketgan,
uchinchi yo’nalish-bu yo’nalish yaponiyada yashagan Go Mojo, Chen Fanu, Fi Dafu,
Chjan Szipin va boshka yosh shoir va yozuvchilar ijodida yorkin aks etgan. Ular
vatandan o’zokda bo’lgan va g’arb romantiklari g’oyalariga berilgan xolda Xitoy
ro’y berayotgan vokealarni shaxsning romantik isyoni-noxaklik bilan yagona shakl
sifatida kabul kilganlar.
Go Mojoning “Ma’buda” («Bogini» 1921y) asari bu yo’nalishda xarakterli
dastlabki asaridir. “Ma’buda” poemasi «Ijod» jurnalida chop etilgan, 1921 yilda
Shanxayda tashkil etilgan yozuvchilar jamiyati xam shunday nomlangan. Go Mojo
va «Ijod» jamiyatining boshka a’zolari uchun erkinlikni sevuvchi va ommaviy
norozilik rafasi xarakteruvchi bo’lgan, birok bu kandaydir abstrakt shaxsdan kelib
chikkan. «Ma’buda» so’z boshida u o’zini proletariat va kommunist deb atagan
bo’lsada, bu uning xakikiy karashlaridan o’zok bo’lgan fakat balandparvoz so’zlar
edi. 20-yillaridagi nemis va xitoydan yangi romantistlar she’rlarini solishtirib,
ulardagi umumiy muammo va obrazni to’zumning o’xshashligini ko’rish mumkin.
«Ijod» a’zolari nemis falsafasi va she’riyati bilan kizikkanlar. Go Mojo fakat
ekspressionistlar asarini emas, balki Gyote, Shillerlarning asarlarini xam tarjima
kilgan, birok u bu asarlarda ko’prok ekspression ruxni kabul kilgan. Anik siyosat
dasturning yo’kligi va estetik g’oyaning tarkokligi masalan «ijod» shoirlarining
yorug’lik, ijodlik, birok xaddan tashkari abstrakt yangi dunyoni kuylashga olib
kelgan.
Go Mojoning «Bogini» to’plamida «Syanley» va «Nein» drammatik asari
xam kirgan, uning kaxramonlari ko’prok e’tiborga loyik. Birinchi dramada kadimgi
Xitoydagi shoir Syuy Yuan chukur lirik obraz yaratilgan, u yolg’on va zo’ravonlikka
karshi chikib, o’zini-o’zi o’ldiradi. Ikkinchi kaxramon lein o’z ukasini zolim
xukmronni o’ldirishga chorlaydi.
Realistik usulni mustaxkamlanish davrida (Bu davrda Lu Sinning «Akldan ozgan
kishining xayotlari», «Mayda vokealar» va boshka asarlari ma’lum edi).
Neoromantizm bir muncha eskiga ko’ringan. Shu bilan birga bu vokea yagona
emasdi, shuningdek Xu Shi boshchiligidagi adabiy okim xam. Masalan, «Yangi oy»
guruxida Xu Shi bilan birga shoir Ven I-do (1899-19466) faol xamkorlik kilgan, u
demakratik yoshga a’zosi, davlatni inqilobiy kayta kurilishi uchun ashaddiy
kurashchisi edi, keyinchalik u Gomindan polisiyasi tomonidan o’ldirilgan.
1925-27 yillardagi inqilobiy ko’tarilishga, rus adabiyoti katta ta’sir ko’rsatgan.
Turli yo’nalishdagi kuyidagi savollarga javob berishga to’g’ri kelgan: adabiyot nima?
U kimga xizmat kiladi, adabiyot va inqilob o’rtasida kanday fark bor va xakozo.
«Adabiyot va inqilob» nomli makolalar shu yillarda oddiy vokea bo’lib koldi, birok
ular juda turli siyosiy va estetik karashlarga yozilgan. Masalan, Xu Shining do’sti
Len Shi-Syu, adabiyotning sinfiy xarakterini inkor etgan, bunda u Xitoyning
individuallari san’atida burjuaziyaga xarakatni tasdiklagan. «Ijod» jamiyati bu
muammoni boshkachorok xal etgan. Go Mojo karashlarida dunyoni abstrakt kabul
kilishdan chetlashilgan; shunga karamay, uning asarlarida ekpressionistik ruxi xali
xam kuchli edi. Lu Sin Xitoy adabiyotining sinfiy xarakterini to’la tan olgan.
Xitoydagi realistik badiy usul 20-yillarda Inqilobiy ruxdagi yozuvchilar (Syuy
Syubo, Mao Dun, Ye Shentao, Xu Chin, Din Men, Fin Syuefin va boshkalar) va
adabiyotchilar (Lao She, Ba Szen, Syuy Dishan, Van Tunchjao va boshkalar)
asarlarida bayon etilgan. Xitoyda Realistik adabiyot yo’nalish boshida Lu Sin turardi.
Lekin bu adabiy yo’nalish vakillari-Syuy Syubo, Mao Dun, Xu Fin, Fin Syuefin va
boshkalar shu davrda adabiy tankidiy faoliyotga katta e’tibor berganlar, chunki bu
davrda asosiy vazifa adabiyotning anik dasturining ishlab chikishdan iborat edi.
20-yillar oxirida ular xitoy amaliyotdagi xayoti bilan badiiy obrazlar o’rtasida
karshi-karashlar mavjudligini anglay boshladilar. 20-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab, Lao She orkali yangi xitoy adabiyotida ijtimoiy-maishiy roman vujudga
kelgan, bu an’anani Mao Dun, Ba Szyan, Chjan Tyanlar uni rivojlantirdilar. 20-
yillarda Van Tunchjao, Chyuy Dafu va boshka realistik yo’nalishdagi yozuvchilar
o’z yo’llarini boshladilar. Ularning asarlarida usha yillarda Xitoydagi og’ir ijtimoiy
xayot-ko’rsatilgan: feodalizm davrining ortga ketishi, yangi shaxsning shakllanishi
va uning jamiyat bilan o’zaro munosabati. Birok ichki tashki karama-karshiliklar
kuchayishi va malakatda proletar xarakati faollashuvi bilan tankidiy realizm ustalari
bu yo’nalishning cheklanganligini seza boshladilar, boshka badiiy prinsiplarning
kidirishni boshladilar. Tankidiy okimdagi realistlar oddiy insonni ezilgan shaxs
sifatida ko’rsatganlar, unga yordam berish xakida gapiradilar, amaldagi xayotni
o’zgartirishini talab kilganlar, birok ularni proletarlatning faol xarakati bilan
bog’lanmaganlar. Xitoyda inkilobiy jarayonining rivojlanishi shuni tasdikladiki,
xalk eziluvchi sinfdan kurashuvchi, faol sinfga, aylanib borgan. Xayot yangi
kaxramonni yuzaga keltirdi, uning o’z xukuki uchun kurashishi xayot-mamot ishiga
aylanib kolgan. Bu adabiyotda yangi usul - ijtimoiy realizm usulining yaratilishiga
olib keldi. 20-yil oxiri 30-yillar boshida Lu Sin Syuy Syubo, Xu Yepin, In Fu ijodida
yangi usul yaratilgan. Lu Sin «Lao Xechjen ocherki kaxramonni g’oyasi xitoy
ziyolisini chukur ishonch bilan koo’rsatilgan, u xayoti bilan ximoya kilishga tayyor.
Neoromantiklar ijodida xam yirik o’zgarishlar ro’y bergan. Ular orasida
insoniyatning ozod etishiga chindildan xarakat kilganlari, ozodlik va akl g’alabasiga
ishonganlar realistik san’at tamoniga o’tdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |