Mavzu : 2-sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o’rgatish uslubiyati Reja

Kurs ishining maqsad va vazifasi:
1. Boshlang‘ich sinflar ―2-sinf Ona tili‖ darsliklarida bеrilgan fonеtikaga oid
mavzular bilan yaqindan tanishish.
2. Boshlang‘ich sinflar ona tili darslarida jarangli va jarangsiz undoshlarga oid
mavzular ustida ishlash mashg‘ulotlarini kuzatish va tahlil qilish.So‘z ichida
ketma-ket kelgan undoshlar ustida ishlash usullarini belgilash.
4. So‘z ichida ketma-ket kelgan undoshlar ustida ishlash usullarini amaliyotda
sinab ko‘rish.
5. Amaliyotda to‘plangan tajribalar natijalarini tahlil qilish.
6. Mavzu bo‘yicha to‘plangan materiallarni sistemalashtirish va ishni
I.A.Karimov. Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‘kеlajagimizning asosiy omilidir.
1.1.Tovushlar va harflar, undosh tovushlarning xususiyatlari bilan
tanishtirish.
Kichik yoshdagi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni egallashlarida
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan holda
boshlang’ich sinf o’quvchilari savod o’rganish davrida o’qishni va yozishni bilib
oladilar; b) fonetik bilim so’zni to’g’ri talaffuz qilish (tovushlarni to’g’ri talaffuz
qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil
etadi; v) fonetik bilim morfologik va so’z yasalishiga oid bilimlar bilan birga
o’quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning
yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo’ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga ko’ra
to’g’ri aytish, logik urg’u va gap qurilishidagi to’xtamlarga rioya qilish uchun zarur;
d) so’zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli
qo’llash uchun muhimdir; hózir va hozúr, átlas va atlás so’zlari maьnosidagi farq
faqat urg’u orqali ajratiladi. So’zning tovush tomonini tasavvur qilish so’zlarni
talaffuzda farqlash, ayrim so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va qo’llash uchun zarur.
O’qituvchi boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda
so’zni aniq va to’g’ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda
ko’pincha so’zni tovush tomondan tahlil qilishdan foydalanadi.
Maktab dasturiga muvofiq, boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetik-grafik
ko’nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar,
jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo’q jarangli va jufti yo’q jarangsiz
undoshlar; so’zni bo’g’inlarga bo’lish, urg’uli bo’g’inni ajratish ko’nikmalariga ega
bo’ladilar.
Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o’zlashtiradilar, ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’zni bo’g’inlarga
bo’lishni, so’zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. Boshlang’ich sinf
o’quvchilarida so’zni to’g’ri talaffuz qilish, bo’g’inlarga bo’lish, undagi har bir
tovushni tartibi bilan aniq aytish ko’nikmasini shakllantirish ustida maqsadga
muvofiq ishlash, o’z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy
mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so’z tarkibida bir-biriga
ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o’zlashtirishga imkon ber
Tovush murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga ta’rif
berilmaydi. SHunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur amaliy
mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi tovushlarniig
talaffuzi hamda so’zning leksik ma’nosi so’zdagi tovushlarning tarkibiga bog’liqligi
ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota, kul, gul, qora, qara
kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so’zlar har xil lug’aviy ma’noni
ifodalaydi.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi.
Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib
oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni
bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush
tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat
beriladi.
So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib
qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham,
so’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun savod
o’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida
so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab
borish zarur.
Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar va
undosh tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari
hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og’iz
bo’shlig’idan erkin ravishda o’tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og’iz
bo’shlig’ida to’siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh
tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz
eshitiladi);
3) bo’g’in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi, undosh
tovushlar bo’g’in hosil qilmaydi).
O’quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymaslik, aksincha, 1-
sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq
a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday
kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni
o’zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o’zlashtirishga
imkon berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirish vazifasini ham
bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga,
umumlashtirishga o’rganadilar.
O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar
bilan ifodalanadi. 1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim:
a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
b) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz;
v) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O’quvchilar ko’pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo’yadilar.
Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o’rgatish zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin (masalan,
maktab so’zidagi b harfi p tovushini, maktabim so’zidagi b harfi b tovushini
ifodalaydi);
2) jo’ja, jajji so’zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal, vijdon
so’zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg’aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi;
3) tong, keng so’zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf
birikmasi (ng) bilan ifodalanadi;
4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy).
A a harfi. badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past, rasm,
talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini ifodalash
uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq, Qahhor kabi
so’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi so’zlardaieshitilsa
ham, a yoziladi.
O o harfi. obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur,
och, oq, og’ir, ohkabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi.
Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom,
morfema, nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor, shonkabi so’zlarda o’zbekcha
o’harfi o’rniga ishlatiladi.
I i harfi . ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhimkabi so’zlarda old qator tor unlini
ifodalash uchun yoziladi.Bir, sira, bilankabi so’zlarda qisqa eshitilsa hami yoziladi.
U u harfi.Bur, quv, tuzkabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun ishlatiladi.
Tovush, qovun so’zlaridavdan keyiniishlatilsa ham,uyoziladi.
O’o’ harfi.Lekin, kel, tejamoqkabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash
uchun qo’llanadi.
Diqqat! a, i, u, o harflariso’z ortasida,a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish
mumkin:manfaat, tassurot, tabiiy, shuur, mudoffa.
Undoshlar imlosi.
Bb harfi.Odob, kitob so’zlarida pkabi,qibla, tobla so’zlaridavtarzida eshitilsa
hamfyoziladi.Vv harfi chetdan kirgan avtobus, avtomatkabi so’zlardaftarzida
eshitilsa ham,v kabi yoziladi. Dd harfi.Obod, ozodkabi so’zlardat kabi eshitilsa
hamdyoziladi.J j harfi. Jo’ja, jo’rakabi so’zlardatil oldi qorishiq portlovchini
ifodalasa,chetdan kirgan jurnal, gijja,ajdarkabi so’zlarda til oldi sirg’aluvchi
tovushni ifodalash uchun qo’llanadi.Zz harfi.Izsiz, yuz ko’rmaskabi so’zlarda
seshitilsa hamzyoziladi. N n harfi. Manba, tanburkabi so’zlardameshilsa
hamnyoziladi. F f harfi. Fayz,Fotimakabi so’zlarda ba’zan ptarzida aytilsa
hamfyoziladi.Q q harfi.To’qson, maqsad, maqtovkabi so’zlarda x eshitilsa ham
qyoziladi.Tutuq belgisi ( ‘ ). Quyidagi vazifalarni bajaradi.
1. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ayirish belgisi o’rnida
ishlatiladi.Unlilardan keyin ularning cho’ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa,
undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini
ko’rsatadi: a’lo,me’yor, qat’iy, tal’at.
S , h harflari yonma-yon kelganda, ularni shharfi birikmasidanfarqlash uchunham
qo’llanadi: as’hob, is’hoq.Mo’tabar, mo’jiza kabi so’zlarda o’unlisi cho’zib aytilsa hamtutuq belgisi qo’yilmaydi.
Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar ham turlicha harakat qilishi
mumkin. Masalan: t,d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa
b, p tovushlari hosil bo’lishida lablar ishtirok etadi.Undosh tovushlarning talaffuzida
faol ishtirok etgan a’zolar shu tovushning hosil bo’lish o’rni hisoblanadi.Shunga
ko’ra, t,d undoshlari til undoshlariga,b,p undoshlari esa lab undoshlariga kiradi.
Undosh tovushlar nutq a’zolarining biror yerida to’siqqa uchrab o’tishlari bilan
o’ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va
holatiga, hovo oqimi og’iz bo’shlig’ining qayerida to’siqqa uchrashiga, faqat
shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko’ra bir-biridanfarqlanadi:
1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra;
2.Hosil bo’lish o’rniga ko’ra;
3.Hosil bo’lish usuliga ko’ra;
I . Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra ikkiga bo’linadi: a)
shovqinlilar; b) sonorlar.
Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko’proq bo’lgan
yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, k, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g’, h
kabi undoshlardir.
Shovqinli undoshlar ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi:
1) jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, y, j, g’.
2) Jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, ch, k, q, x, h.
Undoshlarni janrangli va jarangsizga ajratishda quyidagi sabablar nazarda tutiladi:
a) jarangli undoshlarni talaffuz etganda,tovush paychalari qatnashib taranglashadi.
Jarangsizlarni talaffuz etganda esa ovozdorlik sezilmaydi, chunki havo oqimi tovush
paychalarini titratmaydi va tranglashtirmaydi; b) jarangli undoshlarni talaffuz
etganda jaranglashish seziladi. Shovqinli undoshga ovoz qo’shiladi, lekin ovoz
miqdori shovqinga nisbatan kam bo’ladi; c) jarangsiz undoshlar faqat shovqindan
hosil bo’ladi vaovoz mutlaqo ishtirok etmaydi.
Sonor undoshlar tarkibida ovoz miqdori shovqinga qaraganda ko’p bo’ladi. Shuning
uchun ham ular undoshlar ichida ovozliroq bo’ladi, unlilarga yaqin turadi. Ammo tarkibida qisman bo’lsa ham, shovqin ishtirok etgani uchun sonorlar undoshlarga
kiradi. O’zbek tilida sonorlarbeshta: m,ng,n,l,r .
Boshqa undoshlarning hammasi shovqinlilar hisoblanadi.
II. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi.
1. Til undoshlari. To’rt xil bo’ladi: a) til oldi: d,j,z,l,n,r,s,t,ch,sh.b) til o’rta: y. c) til
orqa: k,g,ng. d) chuqur til orqa.
2. Lab undoshlari. Bevosita lablar ishtirokida hosil qilinuvchi tovushlar bo’lib,
ulargab,v,m,p,fundoshlari kiradi. Bular ham o’z navbatida ikki turga bo’linadi. A)
lab-lab undoshlari: b,p,m. B) lab-tish undoshlari: v,f. Lab tish
undoshlari boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar tarkibida keladi: vagon, vaqt, vafo,
fazo, farmon, telefonkabi.
3Bo’g’iz undoshlari:h
III. Hosil bo’lish usuliga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi.
1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a’zosining o’zaro jipslashuvi va o’pkadan
chiqayotgan havo oqimining ana shu a’zolariga zarb bilan urilib, portlab o’tishidan
hosil bo’ladi: b,g,d,j,k,p,t,ch,q. portlovchilar ham o’z xususiyatiga ko’ra ikki turga
bo’linadi: sof portlovchilar: b,g,d,k,p,t,q. Qorishiq portlovchilar: ch,j.
2. Sirg’aluvchi undoshlar ikki nutq a’zosi o’zaro yaqinlashuvi va havo oqimining
ana shu ikki a’zo orasida ishqalanib-sirg’alib chiqishi bilan hosil bo’ladi va unga
v,j,z,y,s,f,x,h,sh,g’undoshlari kiradi.
Masalan, havo oqimining ikki lab o’rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tishlar
orasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi v, f undoshlarini;Til bilan yuqori milk
o’rtasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi j,z,s,shundoshlarini; Tilning o’rta qismi
bilan qattiq tanglay o’rta qismi orasidagi tor oraliqdan sirg’alib
o’tishiyundoshini;Tilning o’rta qismi bilan tanglayning orqa qismi o’rtasidagitor
oraliqdan sirg’alib o’tishig’,xundoshlarini;Bo’g’izdagi un paychalari orasidagi tor
oraliqdan sirg’alib o’tishihundoshini hosil qiladi.
3. Portlovchi-sirg’aluvchi undoshlar portlash va sirg’alish jarayoning bir vaqtda yuz
berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m,n,ng,rundoshlari kiradi.
Tarkibida yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so’zlar qo’sh undoshli so’zlardir.
Ikki,chaqqonkabi so’zlarda undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday
yoziladi.
Million,artillereyakabi so’zlarda kelgan qo’sh undoshlar bir undoshdek
talaffuz etiladi, lekin qo’sh undosh bilan yoziladi.
Gramm,metalkabi so’zlar oxirida kelgan qo’sh undoshlardan biri talaffuzda
tushirilib qoldirilsa ham yozuvda hamisha ifodalanadi. Bunday undosh bilan
tugagan so’zlarga qoshimchalar qo’shilganda qo’sh undoshning biri yozilmaydi.
Qatorundoshlarning talaffuzi va imlosi.Bir bo’g’inida yonma-yon ikki xil
undosh kelgan so’zlar qator undoshli so’zlardir.So’z boshidagi qator undoshlar
o’rtasiga yoki oldiga bir qisqa unli qo’shib talaffuz qilinsa ham bu qisqa unli
yozilmaydi.Go’sht,do’st,bargkabi so’z oxirida kelgan qator undoshlardan biri
talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda ifodalanadi. Paxta nimcha o’simlik so’zlarida
ham yonma-yon kelgan ikki undosh bor, lekin bu undoshlar bir bo’g’inda
bo’lmaganligi uchun qator kelgan undoshlar hisoblanmaydi.
Quyidagi so’zlarning ichidan ng harfi bitta tovushni ifodalaydiganlarini ajratib
oling va ular ishtirokida gaplar tuzing:bunga, tongga, so’nggi, arqonga, ko’nglim,
bongi, jarangi, ingliz, arang senga, o’shanga.Tovushlar va harflar. Tovushlar va
harflarga oid asosiy bilimlar o‘quvchilarning savod o‘rgatish jarayonida
o‘rgangan amaliy bilimlariga asoslangan holda, 1-, 2-sinflarda bеriladi, ularga
oid ko‘nikma va malakalar hosil qilinadi. Tovushlar va harflar, unli va
undoshlar, ularning harfiy ifodasi; bo‘g‘in, jarangli va jarangsiz undosh
tovushlar haqida tushuncha bеriladi. Bolalar shu bilimlar asosida aytilishi va
yozilishida farq qiladigan so‘zlar; a va o, u va i tovushli so‘zlarning atilishi
va yozilishi; so‘z oxirida kеlgan jarangli b va d undoshlarining jarangsiz jufti p
va t eshitilsa ham, b va d harfining yozilishi; ayrim so‘zlar oxirida kеlgan d va t
undoshlarining talaffuzda tushib qolishi, ammo yozuvda saqlanishi; yonma-yon
kеlgan ikki bir xil undoshli so‘zlarning aytilishi va yozilishini bilib oladilar
2.2. 2-sinfda “Aytilishda tushib qoladigan undoshlar” mavzusu ustida ishlash
O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini kuzatishga
asoslanib tanishtiriladi. Bundajufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar ajratiladi.
Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan
jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun
faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gul - kul, dil — til,
zina — sina, joy — choy kabi so'zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq.
Bunda o‘qituvchi o'quvchUar diqqatini b~p, v—f, g~k, d~t, z~s,j—ch, j—sh
tovushlari bid jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil
qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh
tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat
shovqin eshitiladi).
O‘zbek tilida ikki har xil undosh yonma-yon keladigan so‘zlar mavjud.
Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli rost, do’st, xursand, payvand, xo’rozqand
kabi so‘zlardagi d, t undosh tovushlar ba‘zan aytilmaydi (talaffuz qilinmaydi),
ammo yoziladi.
Dasturga ko‘ra, o‘quvchilar nutqida ko‘p qo‘llanadigan, ularning faol
lug‘atiga aylangan ayrim so‘zlar misolida bunday so‘zlarning aytilishi va
yozilishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilish ko‘zda tutiladi.
1-dars
Mavzu: Aytilishda tushib qoladigan undoshlar
Ta‘limiy maqsad: So‘z oxirida aytilishida tushib qoladigan d va t undoshli
so‘zlarning to‘g‘ri aytilishi va imlosi haqida ko‘nikma hosil qilish.
Ta‘rbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni so‘zlarni orfoepik me‘yorlarga amal qilgan
holda talaffuz qilishga o‘rgatish, ularda nutq madaniyatini shakllantirish.
Darsning borishi:
Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli so‘zlarning to‘g‘ri aytilishi va
yozilishini kuzatish.
I. Lug‘at ustida ishlash.
Lug‘at ustida ishlashda so‘zlarning izohi o‘qituvchi tomonidan aytiladi,
o‘quvchilar izohga mos so‘zni topib aytadilar. Bi mashq ―Bir so‘z bilan
ayting‖ deb nomlanishi mumkin.
─ O’zbekistonning markaziy shahrining nomi. (Toshkent)
─ Biror o’simlikni boshqa o’simlik tanasiga ulab o’tkazish usuli. (Payvand)
Ota-onaning o’g’il va qizi. (Farzand)
─ Tana qo’yib, shoxlar chiqarib o’sadigan o’simlik. (Daraxt)
─ Oziq-ovqat mahsuloti. (Go’sht)
─ Insonning yaqin kishilaridan biri. (Do’st)
─ Biror harakatni bajarish uchun astoydil bel bog’lash. (Qasd)
─ Odamning shod bo’lgandagi holati. (Xursand)
─ Amir Temur poytaxt qilgan shahar nomi. (Samarqand)
─ Bolalarning sevimli shirinligi nomi. (Xo’rozqand)
O‘quvchilar aytgan so‘zlarni o‘qituvchi doskaga yozib boradi.
─ Shu so‘zlarning oxirida nechta undosh harf yozilgan?
O‘qituvchi muammo mohiyatini qisqacha tushuntiradi: o‘zbek tilida mana shu
kabi oxirida ikkita undosh yonma-yon kelgan so‘zlarni aytganimizda, ba‘zan
so‘z oxiridagi d, t tovushlari tushib qoladi, ammo bu so‘zlarni yozganda, asliga
muvofiq, ya‘ni oxiridagi undosh harfni tushirib qoldirmay, xursand, Samarqand,
do’st, g’isht kabi yozamiz.
II. Aytilishda tushib qoladigan undoshlarni kuzatish.
1. So‘z oxirida d, t harflari tushirib qoldirilgan so‘zlarni yozdirish,
aytilishi va yozilishni qiyoslash.
131-mashq. Nuqtalar o‘rniga d, t harflaridan mosini qo‘yib ko‘chiring.
Xursan… , balan… , darax… , pas… , farzan… , payvan… , ros… , do‘s… .
2. O‘quvchilarga qoidani darslikdan o‘qitish.O‘quvchilarga qoidani tushuntirishda Samarqand, farzand, do’st, daraxt so‘zlari bilan obod, ozod, hayot, iqtisod, ma’naviyat kabi so‘zlar qiyoslanadi, ya‘ni
qoida ketma-ket kelgan undoshli so‘zlar uchun yozilganligi eslatib o‘tiladi
III. Aytilishda tushib qoladigan undoshlarning aytilishi va yozilishi haqidagi
ko‘nikmani shakllantirish. Buning uchun darslikdagi 132-mashqdan
foydalaniladi.
Mashq sharti quyidagicha: O‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning aytilishi
va yozilishidagi farqni ayting.
Ona shahrim – azim Toshkent,
Go’zallikda tengsiz poytaxt.
Kelajagi buyuk shahar,
Quchog’ida yuz ochar baxt.
Ko’chalari ravon, nurli,
Binolari ko’rkam, baland.
Bo’lsam deyman bir koriga
Yaraydigan komil farzand.
Abdurahmon Akbar
1. O‘qituvchi o‘quvchilarga ―Men she‘rni o‘qib beraman, sizlar aytilishida
tushib qoladigan d va t undoshli so‘zlarni aniqlab aytasiz‖ topshirig‘ini berib,
yuqoridagi she‘rni ifodali o‘qiydi. O‘quvchilar Toshkent, poytaxt, payvand, baland
so‘zlarini aniqlaydilar (zarur bo‘lsa, o‘qituvchi yordam beradi).
O‘quvchilar 133-mashqni mustqil bajaradilar. O‘qituvchi o‘quvchilar javobini
umumlashtiradi, mavzu haqidagi fikrlarni xulosalaydi.
Darsni yakunlash.
Savol: Darsda nimalarni bilib oldingiz?
IV. Uyga vazifa. 134-mashq. O‘rganilgan mavzuga mos to‘rtta so‘z
yozish.
2- dars
Mavzu: Aytilishda tushib qoladigan undoshlar
Maqsad: So‘z oxirida aytilishida tushib qoladigan d va t undoshliso‘zlarning
to‘g‘ri aytilishi va imlosi haqidagi ko‘nikmani o‘stirish.
Darsning borishi.
I. Uy vazifasini tekshirish.
Mashq parta oralab ko‘rib chiqilgach, bir necha o‘quvchi yozib kelgan
so‘zlarni o‘qiydi, qanday yozganini tushuntiradi.
II. So‘zlarning aytilishi va yozilishini taqqoslash bilan aytilishda tushib
qoladigan undoshlarning imlosi haqidagi ko‘nikmani mustahkamlash.
1. Izohli yozuv: o‘qituvchi quyidagi so‘zlarni to‘g‘ri qilib aytadi: payvand, farzand,
baland, xursand, Samarqand, do’st, mashinist, juft, g’isht, go’sht.
O‘quvchilar navbat bilan so‘zlarni izohlab doskaga yozadilar, qolgan
o‘quvchilar daftarlariga ko‘chirib yozadilar. Masalan, payvand so‘zida ikki
bo‘g‘in bor: pay-vand, so‘z oxiridagi d undoshi aytilishda ba‘zan eshitilmaydi,
ammo so‘z oxirida d harfi yoziladi.
2. 135-mashqni birgalikda bajarish.
135-mashq. Maqollarni o‘qing.
Mehnatdan do‘st ortar. Boshingga qilich kelsa ham rost gapir. Rejasiz ish – olipsiz
g‘isht. Baland tog‘da qor bo‘lar, mard kishida or bo‘lar.
Ikkita maqolni ko‘chiring. Aytilishi va yozilishida farq qiladigan so‘zlarning
tagiga chizing.
3. 136-mashqni mustaqil bajarish.
4. O‘z diktant yoki yoddan yozuv. 137-mashq.
III. Darsni yakunlash.
IV. Uyga vazifa. 138-mashq.
3. 3-sinfda “Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar” mavzusi ustida ishlash
Fonеtik tushunchalar ustida ishlash ona tili o‘qitish tizimida asosiy vazifalardan
biri sanaladi. Chunki tovush tilshunoslikda til birligi sifatida muhim ahamiyatga
ega. Shuning uchun tovush ma‘no farqlovchi fonema sifatida boshlang‘ich
sinflardan boshlab o‘rgatib boriladi.
3-sinfda fonеtik tushunchalarga oid bilimlar yanada kеngaytiriladi.
3-sinfda sinfda ―Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar‖ mavzusi asosida
o‘quvchilar so‘z oxirida tushib qoladigan undoshli so‘zlar va ularning imlosi bilan
tanishadilar. Quyida aynan shu mavzu asosida tashkil qilingan dars ishlanmasini kеltirib o‘tamiz.
Mavzu: Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar
Darsning maqsadi: Talaffuzda tushib qoladigan undoshlarning imlosini takrorlab, mustahkamlash; chiroyli yozuv malaka va ko‘nikmalarini
takomillashtirish; Vatanga mеhr-muhabbat tuyg‘ularini tarbiyalash.
Darsning turi: takrorlash, mustahkamlash.
Darsning mеtodi: suhbat, savol-javob, kuzatish.
Darsning jihozi: shahar va qishloqlarning bugungi go‘zal qiyofasi tasvirlangan
rangli rasmlar.
Darsning borishi:
Darsni tashkil etish. O‘quvchilarning darsga tayyorgarligi kuzatiladi. Yoddan
yozuv diktanti.
53-mashqdagi shе'r kitobdan bir nеcha marta o‘qitiladi (o‘qituvchi bilan
birgalikda jo‘r bo‘lib, ovozsiz, ichdan, yakka holda).
Farzand bo’lib maqtayman,
Xursand bo’lib maqtayman.
Shu o’lka suvin ichdim,
Dilband bo’lib maqtayman.
Onajon O’zbekiston,
Mehribon O’zbekiston.
Po’lat Mo’min
O‘qituvchi o‘quvchilar shе‘rni yod olganlariga ishonch hosil qilgach, kitoblar
olib qo‘yiladi. O‘quvchilarga shе‘rni yoddan mustaqil yozish tavsiya etiladi.
O‘quvchilar yozganlarini kitobdan tеkshiradilar. Talaffuzda tushib qoladigan
undoshlarning imlosini kuzatish, o‘rgatish. So‘z oxirida tushib qoladigan t, d
undoshlarining imlosi 54-mashqni o‘quvchilar jamoasi bilan doskada va daftarda
bajarish orqali eslatiladi. O‘quvchilar mashq talabini bajarib, so‘zlarni qayta
o‘qib, yozganlariga qiyoslaydilar. O‘qituvchi rahbarligida bunday so‘zlarning
talaffuzi va yozilishidagi farqni aniqlaydilar, shu so‘zlar bilan og‘zaki gaplar
tuzadilar. Darslikdagi qoida ustida ishlanadi. O‘qituvchi qoidani tushuntirgach,
o‘quvchilar uni kitobdan o‘qiydilar, qoidaga mos misollar tanlaydilar, o‘quvchilar
aytgan so‘zlardan 6 – 8 tasi doskaga (talaffuzda tushib qoladigan undoshlar o‘rniga
nuqta qo‘yilgan holda) ikki ustun
shaklida yozib boriladi.
Samarqan... Toshkеn...
Payvan... darax...
Bahraman... kaf...
O‘quvchilar birinchi ustundagi so‘zlarning oxiriga ―d‖, ikkinchi ustundagi
so‘zlarning oxiriga ―t‖ undoshlarini qo‘yib, so‘zlarni ko‘chiradilar. O‘qituvchi
so‘zlarni o‘qiydi. Bolalar so‘zlarning aytilishi bilan yozilishini kuzatib boradilar.
Birinchi ustundagi so‘zlar o‘qilganda ―d‖ undosh tovushining tushib qolayotganini,
ikkinchi ustundagi so‘zlar o‘qilganda esa ―t‖ undosh tovushi tushib qolayotganini
aniqlaydilar. Qoidani bilganlaricha aytib bеradilar. So‘ngra 55-mashq bajariladi.
Mustaqil ish. O‘qituvchi doskaga farzan., mush., balan., mashinis., dilban.,
g‘ish., ros. so‘zlarini yozib qo‘yadi, o‘quvchilarga nuqtalar o‘rniga ―d‖, ―t‖
undoshlaridan mosini qo‘yib, doskada bеrilgan so‘zlarni ikki ustun shaklida
yozishni topshiradi
va birinchi ustunga oxirida ―d‖ harfi yoziladigan so‘zlarni yozish tushuntiriladi.
Mustaqil ish o‘quvchi rahbarligida tеkshiriladi.
Mantiqiy mashq.
57-mashq. Bu mashq topshirig‘iga ko‘ra og‘zaki bajariladi. O‘quvchilarning diqqati
juft, to‘rt so‘zlarining talaffuzi va imlosiga qaratiladi. Bu so‘zlar o‘quvchilarga
takror-takror talaffuz qildiriladi. Talaffuzda to‘rt emas to‘r eshitilayotgani, bunda
so‘z ma'nosi butunlay o‘zgarib kеtganligi, juft so‘zini talaffuz qilishda juft
emas, jup, ya'ni ―f‖ o‘rnida ―p‖ eshitilayotgani, shunga qaramay, bu so‘zlar
aslicha yozilishi tushuntiriladi. So‘ngra gap mazmunan qanday gap ekanligi
aniqlanadi. Gap mantiq tomondan ko‘rib chiqiladi va unda so‘raldayotgan narsa
qanday joylashtirilishi haqida xulosa chiqariladi.
Husnixat mashqlari. Husnixat uchun matеrial.
Uu. Umid, Murod, Umid Murod bilan inoq.
Darsni yakunlash.
Uyga vazifa: 56-mashq. Talaffuzda ―d‖, ―t‖ undoshlari tushib qoladigan
so‘zlardan 10 ta topib yozish.
Dars davonida o‘quvchilarning bilimini mustahkamlash, orfografik hushyorligini
ta‘minlash uchun “So’z ichida ketma-ket kelgan har xil undoshlar” mavzusiga
doir ta‘limiy mashqlarni o‘ylab toppish, ijod qilish hamda ularni dars davomida
qollash yaxshi samara beradi. Quyida ana shunday mashqlardan misollar
keltirilgan.
Tushunchani so’z bilan ifodalash mashqlari:
Onalarda tugamaydigan ―narsa‖ (mehr)
Eng yaqin o‘rtoq (do‘st)
O‘zbekistonning poytaxti (Toshkent)
Nomi shirinlik bilan tugaydigan shahar (Samarqand)
Ayollar bayrami oyi (mart)
Va‘dasida turadigan, saxiy (mard)
Ertaklardagi podshohlar yashaydigan joy (qasr)
Yuz yil (asr)
Hech to‘xtamaydigan jarayon (vaqt)
Bolalar yaxshi ko‘radigan shirinlik (qand)
Antonim so’zlardan:
Xafa emas (xursand)
Tez emas (sust)
Baland emas (past)
Suyak emas (go‘sht)
Yolg‘on emas (rost)
Bo‘sh emas (band)
Aql emas (jahl)
Nasiya emas (naqd)
Loy emas (g‘isht)
Vodiy emas (dasht)
Bunday mashqlar o‘quvchining so‘z boyligini oshiradi, darsga bo‘lgan
qiziqishini orttiradi.
Mavzu: Diktantni tahlil qilish. Yo‘l qo‘yilgan xatolar ustida ishlash. O‘rganilgan
mavzularni mustahkamlash mashqlarni bajarish.
Maqsad: Xatolar ustida ishlash ko‘nikmasini shakllantirish; jarangli va jarangsiz
undoshlarni, talaffuzda tushib qoladigan va ketma-ket kelgan bir xil undoshli
so‘zlarni to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini o‘stirish.
Darsning borishi.
Diktant natijasi haqida tushuntirish.
II. Ko‘pchilik o‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xatolar ustida ishlash.
1. Diktant matnidagi so‘z oxirida talaffuzda tushib qoladigan undoshli
so‘zni va shu qoidaga mos o‘zingiz yozgan so‘zlarni o‘qing.
2. So‘z ichida ketma-ket kelgan bir xil undosh harf yozilgan so‘zlarni
o‘qing. Talaffuzda tushib qoladigan undoshli va ketma-ket kelgan bir xil
undoshli so‘zlarni xato yozgan o‘quvchilar shu so‘zlarni to‘g‘ri yozadilar. Boshqa
o‘quvchilar aytilishida tushib qoladigan va ketma-ket ikkita bir xil undosh harf
yoziladigan so‘zlarga ikkitadan misol aytadilar va yozadilar.
III. Darsni yakunlash.
IV. Tarqatma materiallar bilan ishlash.
V. Uyga vazifa. O‘rganilgan qoidalarni yodda tutish.
Mavzu bo’yicha dars ishlanma
Mavzu: Undosh tovushlar va harflar
Dars maqsadi:
Тa’limiy: O`quvchilarning undosh tovushlar va undosh harflar
haqidagi bilimlarini aniqlash, undosh tovushlarni hosil
bo`lishi, ularni so`z tarkibida aniqlay olishini
mustahkamlash.
Tarbiyaviy:
O`quvchilarni topqirlikka o`rgatish, tabiat ne`matlarining
foydasi haqida tushuncha hosil qilish, tabiatni asrashga,
parvarishlashga o`rgatish.
Rivojlantiruvchi:
O`quvchilarning undosh tovush va harflar haqidagi
bilimlarini, so`z boyligini, chiroyli yozuv malakalarini
rivojlantirish.
Dars turi: Mustahkamlovchi dars.
Dars jihozi:
Undosh harlarning kesma shakli, narsalarning rasmlari,
ko`rgazmalar, proektor, 1-sinf darsligi muallif
E.Shodmonova, T.G’afforova, 2014 yil, ona tilidan
qo’llanma.
Dars uslubi:
Savol-javob, suhbat, o`tilgan mavzuni mustahkamlashda
“So`z o`yini”dan foydalanish, tarmoqlash usulidan,
proektor yordamida “So`z tuz” o`yinidan foydalaniladi.
Darsning borishi
TASHKILIY QISM:
Navbatchi axborotini tinglash.O’quvchilar davomatini aniqlash. (3 daqiqa)
O`qituvchi: Hozir qaysi fasl?
Kuz faslida ob-havo qanday bo’ladi?
Bugun ob-havo qanday?
Shu kunning yangiliklari asosida suhbat tashkil etish.
O`qituvchi: Hozirgi kunda qanday yangiliklarning guvohi bo`lyapsiz yoki
eshitdingiz?
O`quvchi: Sport yangiliklari, poytaxtimizga tashrif buyurgan mehmonlar
haqidagi yangiliklari aytiladi.
O`qituvchi: Hozir qaysi dars? (6 daqiqa)
O`quvchi: Ona tili.
O`qituvchi: Biz o`tgan ona tili darsimizda qanday mavzu bilan tanishganmiz,
uyga vazifa nima?
O`quvchi: Unli tovush va harflarni mustahkamlash.Uyga vazifa 23-mashq.
Shartiga ko`ra so`zlar tuzib, yozish lozim.
O`qituvchi: 2-3- o`quvchidan uy ishi so`raladi, muhokama qilinadi. Uyga
berilgan vazifa baholanib, umumlashtiriladi.
O`qituvchi: Otilgan mavzularni biz yodga olaylik. Unli tovushlar qanday
aytiladi?
O`quvchi: Unli tovushlar hech qanday to`siqqa uchramaydi, cho`zib talaffuz
qilinadi.
O`qituvchi: Unli tovushlar nechta va qaysilar?
O`quvchi: 6 ta: a, o, e, i, u, o`.
O`qituvchi: Uchqur so`zini bo`g`in-tovush, tovush-harf jihatidan tahlil qilinadi.
O`quvchi: Uch – 1 bo`g`in, 2 ta tovush (u, ch), 2 ta harf (u, ch).
qur – 2 bo`g`in, 3 ta tovush (q, u, r), 3 ta harf (q, u, r).
O`qituvchi: a, u, o unlilari bilan boshlanuvchi so`zlar topadi, izohlaydi.
O`quvchilar bilimlari izohlanadi, rag`batlantiriladi.
Dam olish daqiqasi:
Bo`yin cho`zib qarag`ay,
Yon atrofga qaragay.
Der u: barcha daraxtdan,
Baland akang qarag’ay.
O`qituvchi: O`zbek tilida unli tovushdan tashqari yana qanday tovush bor, u
qanday hosil bo`ladi?
O`quvchi: Undosh tovush to`siqqa uchraydi, cho`zilmaydi. O`zbek tilida 23 ta
undosh harf bor.
Dars maqsadi e’lon qilinadi.
YANGI MAVZU BAYONI:
O`qituvchi: Mana, sizlar bilan bugun undosh tovushlarni takrorlaymiz. Sinf
daftariga sana, mavzuni yozing. Lug`at diktanti
(kuz, qalam, kitob, shavla, burgut, bulbul).
Undosh harflarning tagiga chiziladi. Sinf taxtasidagi so`zlar bilan tekshiriladi.
DARSLIK BILAN ISHLASH:
O`quvchilarga undoshlar haqida, ularning yozilishini o`rgatish.
O`qituvchi: Quyidagi topishmoqning javobini toping:
Ikki yoni tog`, o`rtasida
sarig` yog`.
(yong`oq)
Darsligimizning 17-betidagi 24-mashqda Ibrohim Donishning
“Yong`oq” she`ri berilgan. (5 daqiqa)
O`quvchilar o`qib, undoshlar tagiga chizish topshiriladi. Nechta undosh borligi
aniqlatiladi (15 xil undosh, 9 xil undosh ishtirok etmagan).
Sinf taxtasiga yozilgan she`r matnini daftarlariga ko`chiriladi.O’quvchilarga
chiroyli yozish qoidalari eslatiladi.
Dam olish daqiqasi:
Olma yedim baqalog’idan,
Anjir yedim yapalog’idan.
Olcha yedim qo’shalog’idan,
Dehqon boboning shapalog’idan.
“So`z tuz!” mashqi proektor orqali beriladi. O`quvchilarga proektor haqida
tushuncha beriladi. Mashq shartini tushuntiriladi. O’quvchilar har bir shakldan
oltitadan so’z tuzishlari kerak. (3 daqiqa)
Qatorlar bo’yicha tuzilgan so’zlar o’qitilib,rag’batlantiriladi. (2 daqiqa).
25-mashq asosida rasmli diktant o`tkaziladi. Darslikdagi lug`atdan tekshiriladi.
Sabzavotlarning foydasi, vitaminlarga boyligi, ularni yetishtirishda dehqonlarning
mehnati haqida suhbat o`tkaziladi. Daftarga yozilgan sabzavot nomlaridagi
undoshlarning tagiga chizish topshiriladi.
O`qituvchi: Mehnat haqida qanday maqollar bilasiz? (4 daqiqa)
1-o`quvchi: Mehnat – baxt keltirar.
2-o`quvchi: Mehnat, mehnatning tagi rohat.
3-o`quvchi: Ishlagan tishaydi, ishlamagan tishlamaydi.
O`qituvchi: Barakalla, bolajonlar, mehnat insonni ulug`laydi sog`lom qiladi,
chiniqtiradi.
Dam olish daqiqasi.
“Zanjir” o’yini: Bunda o’quvchilar aytgan birinchi so’zning oxiridagi harf bilan
ikkinchi so’zni aytishlari kerak. (5 daqiqa)
O`qituvchi: O`tilgan mavzuni mustahkamlovchi savollar, topshiriqlar beriladi.
(5 daqiqa)Kesma harflar ichidan undosh tovushni ifodalovchi
undosh harflarni ajratib ko`rsatish, o`kuz topshirig`I beriladi.
Undosh tovushlarga qoida chiqariladi.
O`quvchi: Undosh tovushlar og`izda to`siqqa uchraydi, qisqa aytiladi, ovoz va
shovqindan hosil bo`ladi.
35-mashq uyga bajariladi. O`quvchilar undosh tovushni aniqlaydilar, harf
birikmalarini ajratib tagiga chizadilar (sh, ch, ng). (2 daqiqa)
O`qituvchi: Harf birikmalariga nechta katak ajratiladi (1 ta), nima uchun?
Mustahkamlovchi topshiriqlar beriladi.
O`qituvchi: Lug`at diktantdagi so`zlar ishtirok etgan gaplar tuzing.
O`quvchilar: Kuz keldi. (4 daqiqa)
Qalam bilan chiroyli rasm chizdim.
Kitob-mening do`stim.
O`qituvchi: Mana shu tuzgan gaplarimizda undosh tovushlar ishtirok
etganmi?
O`quvchilar: Albatta, har bir so`zimiz unli va undosh tovushlardan tuzilgan.
Bunda o`quvchilarning o`g`zaki nutqi, so`z boyligi o`sishi ko`zda tutilgan.
Bilardim, bildim, bilmoqchiman. (4 daqiqa)
O`quvchilar o`z bilimlarini belgilar qo`yish orqali aks ettiradilar. Har bir o’quvchiga
uchta shakl chizilgan qog’ozlar tarqatiladi.
Agar dars o’quvchiga yoqsa,birinchi rasmga kulib turgan shakl chizadilar.
Agar dars yoqmasa,yig’lab turgan shaklni,darsga befarq bo’lsa to’g'ri chiziq
chizadilar.
O`quvchilar bilimlari baholanib, rag`batlantiriladi. (2 daqiqa)