Мавзӯи 2: Амал. Забони тамос ва дузабонӣ (дузабонӣ)

Мавзӯи 2: Амал.
Забони тамос ва дузабонӣ (дузабонӣ)
Тамос бо забон ва дузабонӣ (дузабонӣ).

Контакт аз калимаи лотинии contactiss гирифта шудааст. Алоқаи мустақим маънои пайвасти мустақимро дорад. Ин мафҳум қобилияти истифодаи як шахсро мутаносибан ду ва ё зиёда забонҳои гуногунро дар назар дорад. Истилоҳи контактро яке аз мафҳумҳои асосии амалияи забон низ меноманд. Ин мафҳум, ки ба амалияи забон хос аст, бо раванди муошират (муошират), яъне лаҳзаи суханронӣ дар асоси ҳолати (вазъият) муайяне иртибот дорад. Маълум аст, ки муоширати нутқ дар як нуқтаи муайян бо дахолати шахси дорои ду табиати мухталиф сурат мегирад. Яке аз онҳо гӯянда ё мухотаб ва дигаре шунаванда ё мухотаб номида мешаванд. Агар гӯянда - мухотаб ва шунаванда - адресатсияи як ҷомеаи забонҳо бошанд, пас дар бораи тамоси забон сӯҳбат кардан зиёдатист. Тамоси забониро шахсони алоҳида, ки ба ҷомеаҳои гуногуни забон мансубанд, ҳамчун як имконияти хоси лингвистӣ-нутқ амалӣ мекунанд. Ҳамкории шахсони алоҳида ба ҷамъиятҳои гуногуни забон дар заминаи тамоси забон сурат мегирад.

Тамоси забонӣ мафҳумест, ки ба маънои васеъ ва танг истифода мешавад. Вақте ки он ба маънои танг истифода мешавад, муошират байни намояндагони ду забони мустақил дарк мешавад ва ҳангоми ба маънои васеъ истифода бурдан байни намояндагони ду лаҳҷа ё лаҳҷаи як забон низ фаҳмида мешавад. Масалан, ҳамкории ду нафар аз миллатҳои узбек ва тоҷикро метавон ба як тамоси васеи лингвистӣ дохил кард. Дар ин раванд муошират бо забони ӯзбекӣ ё тоҷикӣ (ба яке аз ду забон) сурат мегирад. Муоширати шахсони мансуб ба ду лаҳҷаи як забон як тамоси лингвистӣ ба маънои васеъ мебошад
Забоне, ки дар он муоширати коммуникатсионӣ сурат мегирад, забони тамос номида мешавад. Функсияи забони тамосро инчунин забони дигар (сеюм) иҷро карда метавонад, ки гӯянда (мухотаб) ва шунаванда (мухотаб) ба он тааллуқ надоранд. Масалан, муоширати байни ду нафар (гӯянда ва шунаванда) мансуб ба ҷамъиятҳои ӯзбеку тоҷик низ метавонад бо забонҳои русӣ ё англисӣ сурат гирад. Дар чунин ҳолатҳо, забони русӣ ё англисӣ ҳамчун забони тамос баромад мекунанд. Ин забонро инчунин забони мобайнӣ меноманд.
Азбаски робитаҳои забонӣ, забонҳо метавонанд ба ҳам наздик шаванд ё наздик шаванд. Ҷудоии забонҳоро дар натиҷаи тамоси забонӣ дивергенсия (раванди ҷудошавӣ) меноманд. Дар чунин равандҳо истилоҳи конвергенсия (раванди конвергенсия) нисбат ба конвергенсияи забонҳо истифода мешавад.
Барои роҳандозии тамоси забон, шахсоне, ки лаҳзаи коммуникатсионӣ ташкил мекунанд (гӯянда - мухотаб ва шунаванда - мухотаб) ё яке аз онҳо бояд илова бар забони худ, ки воситаи муошират шудааст, забони дигареро низ донад. Агар муошират бо забони дигари сеюм сурат гирад, ки на гӯянда ва на шунаванда ба он тааллуқ надорад, яъне бо забони миёнарав, ҳам аз баромадкунанда ва ҳам шунаванда донистани забони миёнарав талаб карда мешавад. Дар акси ҳол, раванди иртибот сурат намегирад.
Тамоси забон бо мафҳумҳое, ки бо истилоҳоти дузабонӣ, дузабонӣ, полилингв, полилингвизм муайян шудаанд, зич алоқаманд аст. Далели он, ки муошират бо ду забони гуногун сурат мегирад, дузабонӣ меноманд. Дуизабонӣ маънои дугоникист. Билингвизм аз лотинӣ гирифта шудааст, маънояш би - ду, забон - забон. Истилоҳи дузабона барои шахсе истифода мешавад, ки бо ду забон ҳарф зада метавонад. Мафҳумҳои дузабонӣ (дузабонӣ) ва дузабона (дузабонӣ) (якзабонӣ (юнонӣ monos - як, glossa - сухан, забон) ва диглоссия (юнонӣ di - ду, glossa - забон, сухан) -ро, ки ба падидаи тамоси забон марбутанд, фарқ кунед. лозим аст Мафҳуми моноглоссия инъикоси мафҳуми дузабонӣ буда, ба амалияи нутқи забон ишора мекунад. Истилоҳи диглоссия ба амалияи нутқ, ки ба шаклҳои гуногуни функсионалӣ ё ҳудудии забон хос аст, ишора мекунад. Масалан, баъзе шахсони алоҳида метавонанд ҳам шакли адабии забони ӯзбекӣ ва ҳам шакли мушаххаси ҳудудии онро истифода баранд. Чунин имкониятро диглоссия меноманд. Аз ин рӯ, агар истилоҳи моноглоссия дар робита бо амалияи забон ё ягон лаҳҷаи он истифода шавад, истилоҳи диглоссия дар амалияи услубҳо ва зуҳуроти гуногуни ҳудуди он татбиқ карда мешавад.
Имкони суханроние, ки истилоҳи дузабонӣ дар назар дорад, бо мафҳумҳое маъруф аст, ки бо дахолат, истилоҳҳои азхудкунӣ маъруфанд. дар раванди дахолат, билингв (дузабона) беихтиёр хусусиятҳои забонии як забонро ба забони дигар “интиқол медиҳад”. Дар ин раванд, таъсири як забон ба забони дигар назаррас аст. Ассимилятсия - азхудкунии унсури забонии хоси як забон ё баъзе қоидаҳои он бо забони дигар. Масалан, дар натиҷаи амалияи тамоси узбакӣ-тоҷикӣ, зери таъсири забони тоҷикӣ, забони узбакӣ аз падидаи сингармонизм (халал) халос шуд. Забони адабии муосири ӯзбек ба шакли ғайримармоникии забонҳои туркӣ мубаддал гаштааст, ки дар он сингармонизм ҳамчун қонуни фонетикӣ (азхудкунӣ) аз байн рафтааст. Раванди дахолат бештар дар нутқи шахсони мансуб ба ҷамъияти забонҳои узбек ё тоҷик, ки дар минтақаи муштарак зиндагӣ мекунанд, бештар ба назар мерасад. Баъзе садоҳо, морфемаҳо, калимаҳо ё ибораҳои ба забони дигар хос ва қолаби онҳо метавонанд ба халал дучор шаванд. Аз ҷумла, калимаҳо ё ибораҳо, дахолати онҳо хусусияти махсус дорад. Масалан, дар шимоли Тоҷикистон деҳаи бузурге бо номи Исфисор мавҷуд аст. Он бо шаҳри Гафуров, ба шаҳри Хуҷанд хеле наздиктар пайваст шудааст. Ахолии Исфисор узбекхо мебошанд. Дар баромади онҳо, забони тоҷикӣ хоси ин минтақаҳо аст, аҳволатон хуб аст? Унсурҳои забонӣ, ба монанди (Шумо чӣ хел?) Фаъолона истифода мешаванд. Шумо чӣ хелед? Оё ин иди Нағз аст, ки дар ин қисмати шимоли Тоҷикистон (аниқтараш дар атрофи Хуҷанд) мегузарад? дар қолаби баён (модел) тавлид шудааст. Ин танҳо яке аз оддитарин зуҳуроти чунин дахолат аст. Дар нутқи тоҷикони Хуҷанд ва атрофи он, инчунин дахолати унсурҳои забонии хоси забони ӯзбекӣ ба назар мерасад. Маълум аст, ки забонҳои ӯзбекӣ ва тоҷикӣ аз ҷиҳати типологӣ аз ҳам фарқ мекунанд. Онҳо забонҳои гуногун бо сохти гуногуни грамматикӣ мебошанд. Дар забони ӯзбекӣ пас аз воҳидҳои луғавӣ нишондиҳандаҳои грамматикӣ (масалан, ёрдамчиён, зарфҳо) илова карда мешаванд. Дар забони тоҷикӣ, баръакс (префикс - пешойянд), пас аз воҳидҳои луғавии дорои маъноҳои мустақил илова карда мешавад. Дар забони ӯзбекӣ ҳамаи пасвандҳои хоси категорияи созишнома ба охири калима илова карда мешаванд. Масалан, пасванди замони ояндаро гирем: ба мактаб рафт, ба саҳро рафт. Ин хусусияти сохтори грамматикии забони ӯзбекӣ дар он аст, ки Хуҷанд ва атрофи он ба забони тоҷикӣ халал мерасонданд: мактабба рафтан, саҳроба равона шудан ва ғайра.
Аз сабаби хусусияти оммавии дахолат, роҳи васеъ ба ассимилятсия кушода мешавад. Аз асарҳои Абурайҳони Берунӣ ва дигар маъхазҳо маълум аст, ки дар Хоразми бостонӣ забони хоразмӣ мансуб ба гурӯҳи забонҳои эронӣ ва мардуме буданд, ки бо ин забон ҳарф мезаданд. Ҳоло дар Хоразм чунин забон вуҷуд надорад. Он дар забони ӯзбекӣ азхуд карда шудааст.
Баъзан чунин мешавад, ки дар забонҳои халқҳои ҳамсоя, ки бо забонҳои гуногун ҳарф мезананд, унсурҳои забонии хоси забони мардуми ҳамсоя пайдо мешаванд. Ин падида adstratum номида мешавад. Масалан, узбакҳо ва тоҷикҳо миллатҳои ҳамсоя ҳастанд. Яке аз онҳо (узбакҳо) дар Узбакистон ва дигаре (тоҷикон) дар Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд. Бо вуҷуди ин, забонҳои ин ду халқ хусусиятҳои забонии марбут ба мафҳуми адстрат доранд. Адрати тоҷикӣ дар забони аҳолии Ӯзбекистони Ҷанубӣ ва адстрати узбекӣ дар забони аҳолии Тоҷикистони Шимолӣ истифода мешаванд. Ин падида узбакҳо ва қирғизҳо, ӯзбекҳо ва қазоқҳо, ӯзбекҳо ва қарақалпоқҳо, ӯзбекҳо ва туркманҳо, тоҷикон ва қирғизҳо, тоҷикон ва туркманҳо ва ғ. забонҳо.
Тамос бо забон низ ба мафҳуми суперстат алоқаманд аст. Консепсияи истилоҳи суперстат дар мавқеъҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ ва иқтисодии халқҳои ҳамсоя ба баланду паст асос ёфтааст. Дар ин ҳолат, мавқеи иҷтимоӣ, сиёсӣ ва иқтисодии як миллат нисбат ба миллати дигар бартарӣ дорад. Миллате, ки мақоми олӣ дорад, миллатеро, ки мақоми паст дорад, ба худ тобеъ мекунад. Дар натиҷа, забони миллате, ки аз ҷиҳати мақом пасттар аст, тадриҷан ба забони миллате, ки аз ҷиҳати мақом бартар аст, ғарқ мешавад. Падидаи суперстат дар ташаккули забони англисии муосир аён аст. Дар айни замон, забони норманӣ забони англисӣ-саксониро мутеъ кард. Дар ташаккули забони англисӣ, забони норманӣ ҳамчун як хурофот хизмат кардааст.
Дар маъхазҳои илмӣ ду намуди тамосҳои забонӣ, аз қабили дисталӣ ва проксималӣ эътироф карда мешаванд. Гарчанде ки ин ду намуди робитаҳои забонӣ дар рушди забонҳои марбут нақши муҳим доранд, аммо онҳо бо хусусияти таҷрибаи минтақавии худ фарқ мекунанд. Муҳим он аст, ки тамоси проксималӣ аз тамоси дисталӣ бартарӣ дорад. Зеро дар тамоси проксималӣ дар фонетикӣ-фенологӣ, лексикӣ-фразеологӣ, морфема, калимасозӣ ва системаҳои грамматикии забонҳо тағйироти назарраси мусбат ба амал меоянд. Унсурҳои забонӣ, ки бинобар тамоси забон аз як забон ба забони дигар интиқол меёбанд, моли забони дигар мешаванд ва ба дузабонӣ роҳ мекушоянд. Таъсири мутақобилаи забонҳои ӯзбекӣ ва тоҷикӣ дар тамоси наздикии забон асос ёфтааст. Дар тамоси забонӣ дар тавсифи дисталӣ, ҳамкории забонҳои гуногун бо азхудкунии калимаҳо аз як ба дигаре маҳдуд мешавад. Ин намуди тамоси забонӣ метавонад узбакӣ ва арабиро дар бар гирад.
Фарқи байни алоқаҳои забонҳои наздик ва алоқаҳои забонҳои дур аз он иборат аст, ки алоқаҳои забони проксималӣ дар муҳити дузабона амал мекунанд, дар ҳоле ки тамосҳои забонии дисталӣ дар муҳити якзабонӣ амал мекунанд. Дар тамоси наздикии забон, иртиботи ду ва ё зиёда забонҳо мавҷуданд, ки маънои онро дорад, ки амали он бо шароити бисёрзабонӣ (бисёрзабонӣ) алоқаманд аст. Дар тамоси наздикии забон, яке аз забонҳои мутақобила тағир дода мешавад ва имкони сохтани системаи наверо фароҳам меорад, ки аз забонҳои қаблӣ фарқ мекунад.
Намунаи робитаҳои наздикии забонҳо ин ҳамкориҳои хоси забонҳои халқҳои Осиёи Марказӣ ва Эрон мебошанд. Зеро дар забонҳои халқҳои ин минтақа шаклҳои мураккабтари муносибатҳои субстрат-адстрат мавҷуд буданд. Дар Эрони Ғарбӣ муҳоҷирони форсизабон аз ҳазорсолаи 1 пеш аз милод ба фишор додани забонҳое, ки ба забони ҳиндуаврупоӣ тааллуқ надоштанд, оғоз карданд. Баъдтар, таъсири суперстати туркӣ ба забонҳои ҳиндуаврупоӣ афзоиш ёфт (аз асри VI милодӣ). Ин таъсири хурофоти туркзабон аввал ба мардуми Эттисув ва Фарғона ва баъдтар ба Хоразм таъсир мерасонад. Туркисозӣ (узбакисозӣ) -и мардуми форсизабон (эронизабон) садсолаҳо боз идома дошт ва ҳатто ҳоло ин раванд ба поён нарасидааст. Мушкилоти забони форсизабон (тоҷикӣ-форсӣ) танҳо дар шаҳрҳо муддати тӯлонӣ боқӣ монданд. Инчунин далеле мавҷуд аст, ки ҷабҳаи форсизабон (эронӣ) ба забони туркӣ-ӯзбекӣ таъсири калон дошт: узбакӣ ягона забони туркӣ буд, ки аз сингармонизм озод буд.
Албатта, дар он ҷо як раванди аҳолии форсӣ (эронӣ) -и аҳолии туркзабон низ вуҷуд дошт. Қисми зиёди аҳолии форсизабон дар водии Сурхондарё худро асолати тоҷикон медонанд. Равандҳои марбут ба дузабонӣ бо объекти забоншиносӣ маҳдуд намешавад. Ин раванд объекти омӯзиши ҳам илмҳои иҷтимоӣ (фалсафа) ва ҳам психология (психология) мебошад. Аз ин рӯ, эҳсос мешавад, ки дузабонӣ ҷанбаҳои сирф лингвистӣ, иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва равонӣ-равонӣ дорад. Аз ҳамбастагии ин ҷанбаҳо дузабонӣ хусусияти як падидаи томро касб мекунад.
Билингвизм, дар навбати худ, бо мафҳуме бо номи ҳолати забон робитаи органикӣ дорад. Тибқи гуфтаи асосгузори шабакаи забоншиносии иҷтимоии рус (социолингвистӣ), олими шинохтаи рус В.А.Аврорин, ҳолати забон раванди иҷтимоию лингвистие мебошад, ки бо рушди муайяни таърихии ҳаёти мардум алоқаманд аст. Дар ин раванд, навъи мушаххаси ҳамкории забон ва назари мушаххаси функсионалӣ (амалӣ) баррасӣ карда мешавад. Социолингвисти дигари рус Л.Б.Никольский мафҳуми вазъи забонро ҳамчун як низоми (комплекси) амалҳои маъноӣ-ҳудудии хоси гурӯҳи муайяни этникии забон, лаҳҷа ва усулҳои функсионалии он арзёбӣ мекунад.
Вазъи забон дар асоси се шароити ба ҳам алоқаманд ташаккул меёбад: 1) шароити иҷтимоии вазифаи амалии забон; 2) ҳудуд ва доираи истифодаи забон; 3) шакли амалӣ-функсионалии забон.
Ҳолати забон объекти экспертизаи макролингвистика мебошад. Он мафҳумҳои дузабонӣ (дузабонӣ) ва бисёрзабонӣ (полилингвизм) -ро дар бар мегирад.
Ду намуди мафҳумҳои дузабонӣ (дузабонӣ) ва бисёрзабонӣ (бисёрзабонӣ) мавҷуданд, ба монанди дузабонии инфиродӣ ё бисёрзабонӣ, дузабонии оммавӣ ё бисёрзабонӣ. Дуизабонии инфиродӣ ё бисёрзабонӣ ба қобилияти шахсони алоҳидаи ҷомеаи муайяни забонҳо нисбат ба ду ва ё зиёда забонҳо, ба ғайр аз забони худ, ишора мекунад. Дуизабонии оммавӣ ё бисёрзабонӣ ба қобилияти як ҷомеаи муайяни забонҳо, ки илова бар забони худ бо ду ё зиёда забон муошират мекунанд, ишора мекунад.
Дар баъзе минтақаҳои Тоҷикистон низ вазъияти бисёрзабонӣ вуҷуд дорад. Қариб дар ҳама ноҳияҳои шимоли Тоҷикистон низ қирғизҳо зиндагӣ мекунанд. Онҳо ба забони узбакӣ таҳсил кардаанд ва ба тоҷикӣ озод ҳарф мезананд. Бисёре аз ин аҳолӣ низ бо забони русӣ ҳарф мезананд. Дар чунин минтақаҳои аҳолинишин вазъият бисёрзабона аст.