«Маъқуллайман»

Ellinizm davri san`ati

Eramizdan avvalgi 336 yili Makedoniya podshosi Aleksandr (Aleksandr Makedonskiy) ellin davlatlarini bosib oladi. Uz yurishlarini Sharkka karatadi. Kup utmay, Urta Osiyo va Xindiston yerlarini xam zabt etib, Afinaiing shimoliy sharki va Bolkon yarim orolidan tortib, Xindiston yerlarigacha bulgan katta maydonning xukmdoriga aylandi. Lekin Aleksandr davlati siyosiy jixatdan mustaxkam emas edi. Uning vafotidan

keyin bu davlat tezda parchalanib, uning urnida bir kator yirik davlat va podsholiklar — Misr, Pyergam, Grek-Baktriya, Parfeya, Salavkiylar, Makedoniya davlatlari vujudga keldi.

Bu davlatlar keyinchalik ellinistik davlatlar deb atala boshladi (XIX asrda nemis tarixchisi I. Dreyzen bu iborani birinchi bor ishlatgan). Aleksandr Makedonskiy istilosidan tortib, eramizdan avvalgi 30-yillargacha, ya’ni sunggi ellinistik davlat — Misrning Rim tomonidan bosib olinishiga kadar bulgan davri esa ellinizm davri deb yuritildi..

Yangi-yangi shaxarlar paydo buldi. Ular syerxashamlilik va ulugvorlikda badavlat Afinani xam orkada koldirib ketdi. San’atning yangi tur va janrlari maydonga keldi.. Park-bog san’ati bilan boglik bulgan dekorativ xaykaltaroshlik san’ati keng tarkaldi. Oddiy xayotni ifodalovchi loydan ishlangan mayda xaykalchalar, kup figurali xaykaltaroshlik kompozisiyalari yaratildi.

Eramizdan avvalgi IV asr oxiri va III asrgacha yashab ijod etgan xaykaltaroshlar uz ijodlarida Skopas ,Miron, Poliklet va Meneda an’analariga tayandilar, uni rivojlantirdilar.

Skopas Davr ziddiyatlari, san’atda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar Skopas ijodida o‘z aksini topdi. U yuqori klassika an’analarini davom ettirib monumental, qahramonlik ruhi bilan sug'orilgan haykaltaroshlik kompozitsiyalarini ishladi. Asarlarida yuqori klassikaga xos xotirjamlik, ulug'vorlik, vazminlik emas, balki serg‘ayrat. kuch-quvvatga to‘laichki his-hayajonini yashira olmaydigan, kurash ruhi bilan to‘lib-toshgan kishilaming ko'rinishi, ma’naviy ichki dunyosi ochib ko‘rsa- tiladi. Skopasning mashhur asarlaridan biri «Menada» (Vakxanka, Dionisning umr yopdoshi) haykalidir. Unda raqs dunyosiga cho‘mgan, maftun bo‘lgan Menada holati tasvir­lanadi.

Menadaning berilib raqsga tushayotgani orqaga tashlangan bosh harakati, spiralsimon burilgan gavda orqali ochib berilgan. Obrazning har tomonlama yoritilishini hisobga olish ham Skopas ijodini avvalgi davr san’atlaridan farqlab turadi. Haykal tarosh odamlaming jismoniy va ruhiy azoblanishlarini juda ishonarli tasvirlaydi. Shu mavzuda Tegeydagi ibodatxona uchun ishlangan «Yarador bo‘lgan jangchi» haykali xaraklidir.

Miron ijodi :yirik haykaltaroshlardan biri Miron hisoblanadi. Uning mashhur asari «Diskobol» («Disk otuvchi») haykalida diskni otish oldidagi holati tasvirlagan. Unda haykaltarosh disk otuvchi obrazi orqali greklarning ideal inson to‘g'risidagi tushunchasini ifodalaydi. Har bir narsaga xotirjam, aql bilan yondashish grek klassikasi dunyoqarashining xarakterli tomonini belgilaydi. Ana shu g'oya Miron ijodining bosh yo'nalishidir. Shu mavzuda yaratilgan san’atkorning «Afina va Marsiy» deb nomlangan kompozitsiyasi ham xarakterlidir. Tahlil : Afsonalarga ko'ra, nayni yaratgan Afina ma’budasi uni chalganida yuzlari burishib xunuk bo‘lib ketganini ko'rib, nimfalar qattiq qahqaha ko'tarib yuboribdi. Buni sezgan Afina achchiqlanib, nayni uloqtirib yuboribdi. Yovvoyi kuchlar ma'budi Marsiy Afinaning la’natlangan nayini olmoqchi bo'libdi, lekin Afinaning darqazab bolishi va qarg'ishidan cho‘chib yana orqaga qaytibdi. Ana shu holat haykaltarosh tomonidan kompozitsiyada aks ettirilgan. Tasvirlangan xarakterlar, ularning xatti- harakati bir-biriga qarama-qarshi. Ulug'vor, xotirjam Afina o'z xatti harakatini boshqara olmaydigan, beo'xshov Marsiyga o'xshamaydi. Afinaning g'azabi uning burilib turgan qomati va biroz cho'chchaygan labidan bilinadi, xolos.