Matyoqubov Xamrobek i-81 13-variant

Matyoqubov Xamrobek I-81
13-variant.

1. 
   Iqtisodiyotda pul, kredit va banklarning uzviy bog’liqligi niмadan iborat?
   
2. 
   “Uмuмiy to’lov aylanмasi” tushunchasi va uning tarkibi haмda to’lov aylanмasining tarkibini yoritib bering?
   
3. 
   Inflyatsiyaga qarshi kurashish usullari.
   

1. 
   Jamiyatda mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi
   

iqtisodiy hayotda pulning roli doimo oshib boraveradi. Birgina mehnat taqsimotiga

e‘tibor qaratadigan bo‘lsak, kompaniya yoki firma biror narsani ishlab chiqarish

yoki xizmat turini ko‘rsatish uchun zarur xom - ashyo va materiallarni olish

maqsadida bir necha xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar bilan iqtisodiy aloqalarni

o‘rnatadi, ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etayotgan

xodimlarning mehnati uchun haq to‘laydi va boshqa qator ishlarni amalga oshiradi.

Bularning barchasi tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy hamkorlik va

manfaatdorlik asosida amalga oshiriladi. Mana shu iqtisodiy hamkorlik va

manfaatdorlikni amalga oshirishning iqtisodiy mexanizmi sifatida pulning roli

alohida ahamiyat kasb etadi.

Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillarida biri har qanday faoliyatning

asosida iqtisodiy manfaatdorlik yotadi. Ishlab chiqaruvchi korxona, tashkilot yoki

firma yaratayotgan tovar yoki xizmatlarni shaxsiy iste‘moli uchun emas, balki

bozorda sotish orqali tegishli iqtisodiy foyda ko‘rish ilinjida ishlab chiqaradi. Bu

ishlab chiqaruvchi va iste‘molchilar o‘rtasida tovar - pul munosabatlarini vujudga

keltiradi, ushbu munosabatda pul ishlab chiqaruvchi va iste‘molchi o‘ratasida

ayirboshlash vositasi sifatida muhim rol o‘ynaydi.

Bu erda ishlab chiqaruvchi va iste‘molchi o‘rtasida ayirboshlanadigan tovar

yoki mahsulotning bahosi muhim rol o‘ynaydi. Ularning bahosi bozordagi talab va

taklif asosida pulda ifodalanadi. Pulning rolini amal qilishida baho muhim

iqtisodiy mexanizm hisoblanadi, tovar va xizmatlar bahosiga qator omillar ta‘sir

qiladi. Xususan, tovar va xizmatlarning sifati, unga bo‘lgan talab darajasi, sotib

oluvchining to‘lov qobiliyati va boshqa qator omillar shular jumlasidandir.

Haqiqatda ham yuqorida qayd etilgan jarayonlarni tashkil etishda pulning

ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, pulning tovar xo‘jaligi

sharoitida amal qilishining samaradorligini oshishiga qator omillar ta‘sir qiladi.

Xususan ular quyidagilardan iborat:

1 Iqtisodiyotning barqarorligi va raqobatbardoshligi. Mamlakat

iqtisodiyotining barqarorligi va raqobatbardoshligi aholining iste‘mol tovarlar va

xizmatlarga bo‘lgan talabini mahalliy ishlab chiqarish hisobidan qondirish

imkoniyatini beradi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida juda muhim hisoblanadi.

Birinchidan, import hajmini qisqartirish asosida xorijiy valyutalarni chetga chiqib ketishining oldini oladi. Ikkinchidan, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga

nisbatan barqarorligini oshiradi.

2. Markaziy bankning mustaqilligini ta‘minlanganligi. Ma‘lumki, Markaziy

bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta‘minlashga qaratilgan,

ushbu maqsadni samarali amalga oshirish uchun Markaziy bank hukumat va davlat

boshqaruv organlari bosimidan holi bo‘lishi lozim. Aks holda milliy valyutaning

barqarorligi zaiflashadi va uning xalq xo‘jaligidagi roli pasayadi.

3. Aholi va mijozlarning bank tizimiga ishonchining mustahkamligi.

Mamlakat aholisi va mijozlarning bank tizimiga bo‘lgan ishonchining yuqoriligi

pulning roliga bevosita va bilvosita ta‘sir qiladi. Chunki aholi va mijozlarning

banklarga nisbatan ishonchining yuqoriligi ularning vaqtinchalik bo‘sh pul

mablag‘larini banklarga muddatli omonat sifatida qo‘yishga undaydi. Bu esa

pulning jamg‘arma vositasi va to‘lov vositasi rolini oshiradi, shu bilan birga,

birinchidan, pul egalariga qo‘shimcha daromad keltiradi, ikkinchidan, banklarning

real sektorni kreditlash imkoniyatlarini oshiradi. Bularning barchasi tovar xo‘jaligi

sharoitida pulning rolini oshishiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi.

4. Inflyatsiya darajasining tegishli me‘yorlarda saqlab turilishi. Milliy

valyutaning inflyatsiya darajasi xalqaro amaliyotda qabul qilingan me‘yorlardan

ortib ketishi uning iqtisodiyotdagi roliga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Inflyatsiya

darajasi yuqori bo‘lgan sharoitda aholining real daromadlari pasayadi, kredit

muassasalarida uzoq muddatli omonatlar hajmi qisqaradi, korxona va tashkilotlar

ishlab chiqarish hisobidan emas, balki o‘zaro olib sotish yo‘li bilan daromad izlash

payiga tushib qoladi. Natijada aholining iste‘mol tovarlarga bo‘lgan talabi mahalliy

ishlab chiqarish hisobidan emas, balki import hisobidan qondiriladi. Bularning

barchasi milliy valyutaning iqtisodiyotdagi rolini pasayishiga olib keladi.

Jamiyatda tovar - pul munosabatlaridan keyingi vujudga kelgan muhim

ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlardan biri kredit munosabatlari hisoblanadi. Kredit,

pul kabi iqtisodiy kategoriya bo‘lib, pul mablag‘larining samarali ishlashiga,

xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar va jismoniy shaxslarning ortiqcha vaqt va mablag‘

sarf qilmasdan qo‘shimcha pul mablag‘lariga bo‘lgan talabini qondirishda muhim

ahamiyat kasb etadi.

Kredit munosabatlari iqtisodiy fanlarning barcha bo‘g‘inlarida bevosita yoki

bilvosita alohida ijtimoiy - iqtisodiy jarayon sifatida o‘rganiladi.

Iqtisodiy adabiyotlarda ―kredit‖ so‘zi lotincha ―creditum‖ - ssuda, qarz

so‘zidan paydo bo‘lganligi qayd etiladi. Ayrim iqtisodchi olimlar ―credo‖, ya‘ni

―ishonaman‖ degan ma‘noni anglatishini qayd etadi. Albatta, kredit

munosabatlarida ishtirok etayotgan sub‘ektlarning bir - biriga bo‘lgan ishonchi

asosiy omil hisoblanadi. Bu erda kreditor, kreditni berishda asosiy masala kredit

oluvchiga nisbatan ―ishonchi‖ muhim ahamiyat kasb etadi.

Biroq, kredit iqtisodiy kategoriya sifatida amal qilishi uchun birgina

ishonchning o‘zi etarli bo‘lmaydi. Kredit va kredit munosabatlarining vujudga

kelishida ishonch bilan birgalikda shunday bir kategoriya mavjudki, bu kreditor va

kredit oluvchi o‘rtasida o‘zaro iqtisodiy hamkorlikni amalga oshirishga undaydi.

Buni kreditor va qarz oluvchi nuqtai nazardan ko‘radigan bo‘lsak, kreditorni ushbu

munosabatlarni rivojlantirishiga asosiy omil bu iqtisodiy manfaatdorlik, ya‘ni

kredit foizi hisoblanadi. Qarz oluvchi uchun esa ishlab chiqarish jarayonini

uzluksizligini ta‘minlash orqali tegishli iqtisodiy manfaatdorlikka erishishdir.

Bundan ko‘rinib turibdiki, kredit va kredit munosabatlarini vujudga kelishi

va rivojlanishida har ikkala tomonning ham iqtisodiy manfaatdorligi kuchli

moliyaviy mexanizm hisoblanadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning zarurligi quyidagi omillar bilan

belgilanadi:

- kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlarning iqtisodiy

manfaatdorligini ta‘minlanishi. Xususan, kreditor kredit hisobidan foiz to‘lovlari

sifatida foyda olsa, qarz oluvchi ishlab chiqarishning uzluksizligini ta‘minlash

orqali tegishli foydani shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi;

- iqtisodiyotda vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lar ssuda kapitali sifatida

jamg‘arilib, tegishli maqsadlarga yo‘naltiriladi;

- iqtisodiyotda ishlab chiqarish tsiklining davriyligi. Bunda ayrim

tarmoqlarda vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari vujudga kelsa, boshqalarida

qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj tug‘iladi, ushbu jarayon kredit orqali

tartibga solinadi;

- ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida qo‘shimcha moliyaviy

resurslarga bo‘lgan ehtiyojning asosiy qismi kreditlar orqali qondiriladi.

Zamonaviy iqtisodiyotda kredit muhim moliyaviy element sifatida mamlakat

iqtisodiyotini rivojlanishining ajralmas qismi hisoblanadi. Kredit va kredit

munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlashining asosida tovar ishlab chiqarish,

yanayam aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak - kapital muomalasi va aylanishi yotadi.

Jamiyatda kapital muomalasi va aylanishi doimo ham bir maromda amal qilmaydi,

bular yuqorida ta‘kidlanganidek qator omillar bilan izohlanadi.

Kreditning mohiyatiga qator iqtisodchi olimlar tegishli ta‘riflarni

shakllantirgan. Xususan, Shchegortsova V.A. tahriri ostida tayyorlangan darslikda,

―Kredit - qaytarish va to‘lov sharti bilan qarzdorga vaqtinchalik foydalanish

maqsadida pul mablag‘i yoki moddiy buyum ko‘rinishida berish jarayonida

vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimidir‖ tarzidagi ta‘rifi

shakllantirilgan.

Professor O.I.Lavrushin tahriri ostida nashr etilgan darslikda kreditning

mohiyatiga aniq ta‘rif berilmagan. Biroq, ularning fikricha, kredit ijtimoiy

munosabatlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, iqtisodiy kategoriyadir. Shu bilan birga,

kredit turlicha ijtimoiy munosabatlarda emas, balki iqtisodiy munosabatlarni aks

ettiruvchi qiymatning harakati jarayonida namoyon bo‘ladi. Darslikda, kreditning

mohiyatini aniq aks ettirish uchun uning tarkibi, harakat qilish jarayoni va vujudga

kelish asosiga e‘tibor qaratish lozimligi ta‘kidlanadi.

2. 
   Pul aylanmasi sub‘ektlar o’rtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy
   

munosabatlarning naqd va naqd pulsiz ko‗rinishidir. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy

adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli o‗rganilmaydi. Buning asosiy sabablaridan

biri, balki mazkur mamlakatlar bank muassasalarida hisob - kitoblarni amalga

oshirishda pul aylanmasi naqd va naqd pulsiz ko‗rinishi shakllari o‗rtasida farq

mavjud emasligi bo‗lishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim

rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob - kitoblarni

amalga oshirish o’rtasida farq mavjud emas.

Pul aylanishi modeli uning ( yaratilishi ) muomalaga chiqarilishi va qaytishi bilan bog‘liq izchil to‘rt bosqichdan iborat:

• 
  banklar firmalarga kredit beradi;
  
• 
  firmalar o‘z xodimlariga ish haqi to‘laydi;
  
• 
  xodimlar firmalarning yaratgan mahsuloti, tavari, xizmatini xarid
  

qiladi;

• 
  firmalar banklarga olgan kreditlarini qaytarib to‘laydilar.
  

Grazianining fikriga ko‘ra: ―Pulning aylanish nazariyasi pulning butun

aylanish davomiyligini muhokama qiladi, ya‘ni bank qarzlarini berilishi bilan

boshlanib, qarzlarni to‘lanib so‘ndirilishi bilan tugaydi.Haqiqatda, aylanish modeli ―pulning butun aylanish davrini yoritib bera olmaydi.Bank-firma munosabatlaridan tashqari, model real iqtisodiy va moliyaviy operatsiyalardan farq qilmaydi, banklar va moliyaviy vositachilar orasidagi farqlar tizimli emas; eski sanoat tushunchasiga asoslanib qayta mahsulot ishlab chiqaradi va xarid qiladi.

Pul aylanmasidan tashqari to‘lov aylanmasi degan tushuncha mavjud. To‘lov

aylanmasi pul aylanmasiga qaraganda keng tushuncha. To‘lov aylanmasi-bu pul

shaklidagi mablag‘larning va pul bozori instrumentlarning vositasida amalga

oshirilgan to‘lovlarning yig‘indisidir. To‘lov aylanmasi - bu pullar va pul bozori

instrumentlari harakatlari yig`indisidir.

Pul bozori instrumentlariga quydagilar kiradi :

- Veksellar;

- Depozit sertefikatlari;

- Jamg`arma sertefikatlari;

- Obligatsiyalar;

- Bank akseptlari.

3. 
   Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qarama-qarshi qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi. Inflatsiyaning qarshi kurashning asosiy shakllari:
   

inflyatsiyaning qarshi siyosat va pul islohati hisoblanadi. Har davlatda pul

muomalasi ma‘lum qonun qoidalar asosida tartibga solib turiladi. Oldingi

markazlashgan rejali boshqaruv asoslangan iqtisodiy tizimda pul muomalasi

rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. Axolining daromadi va xarajatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirib turilgan. Tovar ishlab chiqarishni kengaytirish axoliga kreditga tovar berish, baxolar tizimini o‘zgartirib turish va hokazolar. Barcha jarayonlar davlat tomonidan boshqarilgani uchun pul muomalasi qonuni buzilganda davlat o‘z vakolati doirasida narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan pul reformasi bilan pul muomalasini tartibga solib kelgan. Bozor iqtisodi sharoitida pul muomalasini ma‘lum usullar yordamida tartibga solib turadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashish quyidagicha amlga oshirilishi mumkin:

Pul islohatlari (revolvasiya,devolvatsiya, nulifikasiya va denominasiya);

Antiinflatsion siyosat: daromadlar siyosati va deflyatsion siyosat.

Daromadlar siyosati (ijtimoiy noroziliklarni yuzaga keltirishi mumkin) ish

haqi va narxlar o‘sishini parallel nazorat qilgan holda, ish haqi o‘sishini

chegaralash yoki muzlatishdir. Deflatsion siyosat pul-kredit siyosati va soliq

mexanizmlari orqali boshqarish bo‘lib, unda davlat xarajatlari kamaytiriladi va

soliq stavkalari oshirilishi yoki Markaziy bankning pul-kredit siyosati

instrumentlari orqali pul massasini boshqarishdir.

Markaziy bank pul muomalasini barqarorlashtirish va inflyatsiyani oldini

olish borasida quyidagi pul-kredit siyosatini olib boradi:

1. Qayta moliyalashtirish siyosati

2. Majburiy rezervlar me‘yorlari

3.Ochiq bozordagi operatsiyalar

4. Valyuta siyosati Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash bilan bog‗liq bo‗lgan tadbirlarning majmui bo’lib, ushbu siyosat quyidagi uch xil kreditlash usulidan foydalanilgan holda amalga oshiriladi:

a) tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan ularning balansidagi

trattalarni qayta hisobga olish yo‗li bilan kreditlash usuli;

b) tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan ularning balansidagi qimmatli

qog‗ozlarni garovga olish yo‗li bilan kreditlash usuli;

v) tijorat banklarini to’g’ridan to’g’ri kreditlash usuli.

Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft shaklida yoki muddatli kreditlar

shaklida beriladi. Mamlakatimizda Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan qayta

moliyalashtirish stavkasi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak u quyidagi

ko‘rinishga ega bo‘lgan:

Mamlakatimizda ham O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankining

tijorat banklari beriladigan kreditlari uchun o‘rnatiladigan qayta moliyalash stavkasi inflyatsiyaga qarshi kurashda asosiy stavkalardan biri sifatida xizmat

qiladi.