|
10. Qo‘lyozma nusxalar o‘rtasidagi farqlar tahlili.
Matnshunos qo‘lyozma asar
nusxalari ustida ishlar ekan, ularning qaysi matndan ko‘chirilganligini aniqlashi
nusxalar o‘rtasidagi farqlarning paydo bo‘lish sabablarini oydinlashtiradi. Bu
jarayonda nusxalardagi matniy o‘zgarishlar xronologik tartibda guruhlashtiriladi va
eng qadimiy nusxalar bilan solishtiriladi. Ushbu tahlil natijasida asarning dastlabki
varianti haqida muayyan tasavvurga kelinadi.
11. Nusxalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va munosabatni aniqlash usuli.
Qo‘lyozma va toshbosma usullarida chop etilgan asarlar o‘rganilayotganida
muayyan asarning qaysi matn asosida ko‘chirilganligini aniqlash muhim
hisoblanadi. O‘rganilayotgan asar asl nusxa yoki yagona kopiya sifatida etib
kelgan bo‘lsa, tabiiyki, ushbu usul qo‘llanmaydi. Biroq asl nusxa ham, ko‘plab
kopiya nusxalar ham mavjud bo‘lgan taqdirda matn tarixini yoritish nuqtai
nazaridan, shuningdek, nusxalarning jo‘g‘rofiy-hududiy va davriy jihatdan ko‘p
yoki kam ko‘chirilganligi, sifat darajasiga qarab o‘sha davrlardagi adabiy
jarayonlar va mazkur asarga bo‘lgan munosabat aniqlanadi.
12. Matnlarni klassifikatsiya qilish (tasniflash) usuli.
Matnlar janr va nashr turlari
bo‘yicha tasniflanadi. Janr turlariga adabiy (devon, doston-masnaviy, qasida va shu
kabilar), tarixiy (tarix-yilnomalar, tazkira-esdalik, manoqib, vaqfiya va shu
kabilar), yozishmalar (maktubot, ruq’aot, munshaot va shu kabilar), diniy (tafsir,
ta’vil, fiqh, kalom, tasavvuf va shu kabilar), fan sohalariga bag‘ishlangan matnlar
kiradi. Turli to‘plamlar, monografik risolalar, majmualar, bayozlar shaklida
ko‘chirilgan yoki toshbosma usulida chop etilgan asarlar nashr turlari bo‘yicha
tasniflanadi.Tasniflash matnshunos uchun muhim ahamiyatga ega. Zero, tadqiq
etilayotgan matn turli janr va nashr turlariga xos belgilarga ega bo‘lishi mumkin.
Masalan, tazkiralarda biografik ma’lumotlar bilan birga she’rlardan parchalar,
xatlardan namunalar yoki tarixiy lavhalar qorishiq keladi. Devonlar esa, muayyan
strukturaga ega bo‘lib, bu tartib buzilishi uning majmuaga aylanib qolishiga olib
keladi. Bayozlar tazkiralar kabi to‘plam-antologiyalar xarakterida bo‘lsa-da,
ularning tarkibini shoirlar ijodlaridan namunalar tashkil etadi.
13. Tekstologik belgilarni aniqlash usuli.
Qo‘lyozma asarlar o‘z ko‘chirilish
tarixining muayyan bosqichlarida boshqa nom ostida ko‘chirilishi ham mumkin.
Asarning xalq orasida mashhur bo‘lgan nomi yoki shu janr guruhiga kiruvchi
atamalar bunga sabab bo‘ladi (masalan, “Hidoya”, “Muxtasar”, “Viqoya” yoki
“Xazoyin ul-maoniy”, “Chor devon” kabilar). Asarning asl nomini tiklash uchun
matnshunos o‘zi tadqiq etayotgan qo‘lyozma asarning nusxalarini qiyosan
o‘rganib, saralash yo‘li bilan ular orasidan matni aynan takrorlanayotganlarini
ajratib oladi. Ularning ahamiyatga ega o‘xshash jihatlarini, ya’ni tekstologik
belgilari o‘rtasidagi mutanosiblikni tiklaydi. Nomi bir xil bo‘lgan matnlar o‘rtasida
farq bor yoki yo‘qligini kuzatadi. Tekstologik belgilar barcha tavsifiy alomatlar,
tahrir izlarini o‘z ichiga oladi.
14. Matnni tiklash (rekonstruksiya) usuli.
Matnshunos asosiy matnni tuzishda
qo‘lyoma asar nusxalarida uchraydigan farqlar, tushirib qoldirish yoki qo‘shib
yozish kabi holatlarga duch keladi. Ularning to‘g‘ri-noto‘g‘riligini tekshirish va
aniq to‘xtamga kelgandan so‘ng asosiy matnga tuzatish kiritish matnshunosdan
katta mehnatni talab qiladi. Bu jarayonda yuqorida tilga olingan ayrim usullardagi
kabi qadimiyroq nusxalarga tayanish ish bermaydi. Matnshunos birlamchi matn
bilan o‘zi tuzatayotgan asosiy matn orasida ko‘chirilgan nusxalardagi matn
bo‘lagini chiroyli va yaxshi o‘qilayotgani nuqtai nazaridan emas, mantiq jihatidan
bog‘lanishi va muallifning g‘oyaviy-badiiy saviya va darajasiga mutanosibligi
jihatidan kelib chiqib tahlil qilishi lozim.
15. Matnni sanalashtirish usuli.
Matnning sanasi bo‘lmagan taqdirda matnshunos
nusxalardagi tafovutlar, birlamchi matn varianti haqida xulosa chiqarishga
qiynaladi. Qo‘lyozma asarni yoki uning nusxasini sanalashtirish nusxaning tavsifiy
belgilari, qog‘ozi yoki hoshiyalardagi qaydlar vositasida taxminan belgilanishi
mumkin. Sananing belgilanishi nusxalar tahriri va boshqa xronologik voqealarning
matn ko‘chirilishi bilan bog‘liq jarayonlarga ta’sirini aniqlash uchun muhimdir.
16. Matnning yaratilish joyini aniqlash usuli.
Matn muallifi aniq bo‘lmagan
holatlarda matnning yaratilish joyiga qarab muayyan xulosalarga kelish mumkin.
Bunda matn voqealari bayoni, hoshiyalar va ochiq sahifalardagi qaydlar, muhrlar
kabi matn tarixini ochishga imkon beradigan barcha imkoniyatlar o‘rganiladi.
Matndagi shevaga xos fonetik, morfologik va leksik shakllar, muayyan makonga
xos marosim va urf-odat, an’analar matnning yaratilish joyini aniqlashda yaxshi
ko‘rsatkich bo‘la oladi.
17. Atributsiya va ateteza.
Atributsiya deganda matn muallifini aniqlash
tushuniladi. Ateteza esa, muayyan asarning muallifi noto‘g‘ri ko‘rsatilgan taqdirda
uni noo‘rin mualliflikdan himoya qilishga aytiladi. Atributsiya holatida
matnshunos matnning, masalan, g‘azaliyot bo‘ladigan bo‘lsa, maqta’dagi taxallus
vositasida, matn klassifikatsiyasi, sanalarni belgilash, tekstologik belgilar,
matnning yaratilish joyini aniqlash kabi bir qancha tekstologik tadqiq usullaridan
foydalanib, muallif nomi va tarjimai holini tiklashi mumkin. Ateteza holatida esa,
bahs qilinayotgan muallifning barcha asarlari qiyosan o‘rganilib, hududiy va
davriy, g‘oyaviy, uslubiy, tekstologik jihatdan kompleks tadqiq amalga oshiriladi
va xulosa chiqariladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tadqiq usullari matnshunoslikning qo‘lyozmalar
bilan bog‘liq faoliyat sohasida qo‘llanadi. Zamonaviy adabiyotlar, adabiy arxiv
materiallari, davriy matbuot tadqiqi bilan shug‘ullanadigan matnshunoslik tadqiq
usullari ulardan farq qiladi.
Tekstologik prinsiplar tuzilajak matn shakllariga bog‘liq ravishda qo‘llanadi.
Matnshunos barcha nusxalarni kuzatuvga olish, nusxalarni saralash, asarning
qadimiy, ishonchli nusxasini tayanch nusxa sifatida olish, asar mazmuni, g‘oyasi,
matn tarixini chuqur o‘rganish va aniq xulosaga kelish, jalb etilgan nusxalar
matnini tanqidiy o‘rganish, matniy o‘zgarishlarni ilmiy apparatda qayd etish, matn
shaklini yodgorlik yozilgan grafikada nashr qilish prtinsiplari asosida ish ko‘radi.
Shular bilan birga muayyan shaklda tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan umumiy
prinsiplar ham bor. Bunday prinsiplar matniy tafovutlarni jadvallarda ko‘rsatish,
matn strukturasini saqlash, nashr yordamchi ilmiy apparatini qo‘llash, jalb etilgan
nusxalarni saralash, ularni tayanch, yordamchi va nazorat nusxalariga ajratish,
qo‘lyozma nusxada yordamchi nusxalarni shartli belgilar bilan nomlash, original
yozuvni saqlash, transliteratsiya kabi bir qancha prinsiplardan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: |
